Bobra Wielka

Park dworski – angielski, z elementami kompozycji regularnej, o wyraźnie zaakcentowanej osi głównej, silnie związany z ogrodami użytkowymi i zabudową gospodarczą, o układzie, roślinności i elementach wyposażenia ogrodu powtarzających symbolikę wolnomularską, powstały w latach 1817-1818 na miejscu wcześniejszego, kwaterowego ogrodu renesansowego, założonego w II połowie XVI w.

Dawna nazwa: Bobra

Gmina: Nowy Dwór

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowemu-wschodowi do doliny rzeki Biebrzy

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Bobrze Wielkiej - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Przed 1501 r. powstała tu siedziba dworska – jedna z kilku założonych przez bojarów litewskich nad rzeką Biebrzą i noszących nazwę Bobra.¹ W 1501 r. istniały tu dobra należące do Syruciów, do których należała też osada, zwana później Bobrą Wielką, administracyjnie należąca aż do 1795 r. do Wielkiego Księstwa Litewskiego.² Jako właściciel tego majątku 4 września 1551 r. wzmiankowany był Jerzy Syruć³, który był też wzmiankowany 5 grudnia 1555 r., ale 31 stycznia 1558 r. właścicielem dóbr był już Szczęsny Syruć, miecznik nadworny królewskiego syna Jakuba (Szczęsny Syruć procesował się wówczas o dobra z Janową Wołłowiczową).⁴ Inne dwory, które także nosiły nazwę Bobra należały w latach 50. XVI w.: jeden do Pawła Tura, dworzanina hospodarskiego, drugi (zapewne dzisiejsza Chojnowszczyzna) do Andrzeja Skipora (a później do jego synów Grzegorza i Augustyna), trzeci do Ostafiego Gridicza, czwarty do Michała Makarowicza, syna Ludmiły Kombarowej Iwanówny, piąty do Olechny Kostenowicza. Umiejscowienia wszystkich tych siedzib dworskich nie da się dziś ustalić.⁵

Założenie dworskie zwane Bobrą Wielką zlokalizowano nad bagienną doliną źródlisk Biebrzy (w czasach staropolskich zwanej również Bobrą, a do dziś nazywanej w sąsiedztwie założenia Bobrówką). Dolina ta wyznaczała południowo-wschodnią granicę układu kompozycyjnego. Źródła historyczne z XVI w., chociaż dość liczne, nie obrazują jednak rozplanowania założenia. Wspomniane są w nich tylko dwie drogi – jedna z miasteczka Nowy Dwór, a druga z Sidry, oraz lipina rosnąca w pobliżu traktu nowodworskiego i olszyna nad Biebrzą. W 1555 r. Jakub Klepacki, działający w zespole mierników Sebastiana Dybowskiego „sprawcy dworów hospodarskich grodzieńskich”, rozmierzył grunty i siedziby dworskie bobrzańskie.⁶

Siedziba dworska w Bobrze Wielkiej już w XVI w. miała charakter ozdobny i była urządzona podobnie jak inne złożenia dworsko-ogrodowe średniozamożnej szlachty w tych stronach, naśladujące układy wprowadzane w pobliskich siedzibach zarządców dóbr królewskich. W jakim zakresie w Bobrze Wielkiej zrealizowano w II połowie XVI lub na początki XVII w. program włoskiego ogrodu kwaterowego nie da się obecnie ustalić, gdyż późniejsze przemiany kompozycyjne zatarły ślady ówczesnej kompozycji.

W 1567 r. Bobra Wielka była własnością Jana Syrucia.⁷ Syruciowie herbu Doliwa byli jej właścicielami jeszcze w XVII w. – 9 sierpnia 1611 r. i 17 stycznia 1612 r. wzmiankowani są jako właściciele małoletnie dzieci nieżyjącego wówczas Krzysztofa Syrucia.⁸ Ten ostatni ożeniony był z Hanną Tyszkiewiczówną, córką Dymitra, podkomorzego kijowskiego, marszałka królewskiego.⁹ Wobec niepełnoletności dzieci Krzysztofa dzierżawcą majątku i prawnym opiekunem sierot był Olbrycht Syruć, który wspólnie z dziećmi Krzysztofa zamieszkiwał w dworze bobrzańskim.¹⁰ Ród Syruciów, w niedalekim sąsiedztwie siedziby dworskiej, około 1 km na północ od niej osiedlił wieś Siruciowce. Chociaż 3 maja 1646 r. w aktach metrykalnych parafii łacińskiej w Nowym Dworze odnotowano Julię Syruciównę, a w 1681 r. Katarzynę Syruciównę, jednak nie można wskazać ich związku z Bobrą Wielką.¹¹

W XVII w. następował stały proces rozdrabniania własności. Wykaz płatników podymnego z 1715 r. wymieniał posesjonatów w Bobrach: „pani Maryjanna Tracewska dym 1, pan Wawrzyniec Niżyński [właściciel Chojnowszczyzny] dym 1, pan Dominik Połubieński [właściciel Bobry Małej], pan Władysław Siruć dymów 2…, pani Siruciowa Janowa dymów 2”. Ponadto funkcjonował folwark Bobra należący do dóbr Kudrawka pana Stawogórskiego.¹² Nie wiemy dzisiaj, kto z wymienionych w tym wykazie był właścicielem Bobry Wielkiej.

Literatka Wanda Miłoszewska, która w okresie międzywojennym była częstym gościem dworu bobrzańskiego, spisała miejscową legendę o córce Syrucia i panu Tracewskim. „To jest córka Syrucia… Jej ojciec był poganin i ona też była poganką. Oni tu żyli w dawnych czasach i Syruć chciał żeby ona paliła święte ognie. A ona się zakochała w jednym Polaku… w panu Traceskim…, a ten Polak także się w niej zakochał. Ale on był polskim rycerzem, co tu z wojskiem przyjechał, a Syruć nie chciał pozwolić, żeby oni się ożenili, i groził panu Tracewskiemu… A ona była bardzo nieszczęśliwa i płakała… I Syruć ją zamknął w domu i nie pozwolił jej spotkać się z ukochanym, a wtedy ona uciekła i utopiła się w rzece… i za karę została wodnicą…, a pan Tracewski, jak się o tym dowiedział, okropnie rozpaczał i poszedł czatować pod świętym drzewem…, pod Gabem… i jak Syruć przyszedł, to on wyskoczył i go zabił!... Syruć jeszcze coś mu powiedział, zanim został zabity… zanim umarł, powiedział do swojego wroga: <>”.¹³ Chociaż trudno dziś ustalić, co jest prawdą, a co fikcją w tej legendzie, to faktem jest, iż oprócz dworu Syruciów, inny położony w okolicy dwór Bobra należał do Tracewskich, więc antagonizm Syruciów i Tracewskich mógł doprowadzić do krwawego finału. Po 1715 r. Bobra Wielka w bliżej nieznanych okolicznościach przestała należeć do Syruciów.

Skąpe wzmianki źródłowe, odnoszące się zresztą wyłącznie do sytuacji prawno-własnościowej dóbr, nie pozwalają śledzić ewolucji układu przestrzennego założenia w dobie baroku. Już w 1611 r. przy dworze Syruciów w Bobrze Wielkiej był staw (zapewne młyński).¹⁴ Pozostałości układu kwaterowego ogrodu włoskiego widoczne są w we wnętrzu późniejszej kompozycji krajobrazowej w postaci śladów nasadzeń na wcześniejszych granicach ogrodu i na granicach kwater, w układzie dróg dojazdowych oraz w układzie grobli między stawami i jaru w ogrodzie. Na ich podstawie stwierdzić można, że inne było usytuowanie ówczesnego ogrodu, który ciągnął się z północnego-zachodu na południowy-wschód. Niestety na tej podstawie nie da powiedzieć nic więcej o pozostałych komponentach siedziby dworskiej w tym czasie.¹⁵

23 kwietnia 1740 r. i 9 listopada 1749 r. w źródłach historycznych odnotowani zostali właściciele Bobry vel Syruciowców - Benedykt i Wiktoria z Mossalskich Szwarcenfeldowie.¹⁶ Zatem w I połowie XVIII w. Bobra Wielka zmieniła właścicieli, zapewne drogą koligacji rodzinnych, gdyż według żywej jeszcze w okresie międzywojennym tradycji, majętność ta nigdy nie przechodziła w inne ręce drogą kupna, lecz przez prawie 300 lat stale przekazywano ją w rodzinie.¹⁷ Rejestr z 1775 r. wymieniał „folwark JMP Romyki porucznika petyhorskiego”.¹⁸ Właścicielem był więc Michał Hromyka porucznik wojsk litewskich, poseł na sejm 1775 r.¹⁹, później 15 maja 1794 r. notowany jako członek sądu kryminalnego Komisji Porządkowej Powiatu Grodzieńskiego²⁰.

Opis parafii nowodworskiej z 1784 r. wymieniał: „Bobra. Dwór JP Hremyki na zachód letni ćwierć mili wielkie od Nowegodworu. Bobra JM Kamińskiego, w tejże pozycji, bliżej nieco Nowegodworu, także ćwierć mili od Nowegodworu. Bobra JP Niżyńskiego [być może późniejsza Chojnowszczyzna] w tejże pozycji sytuowana między Bobrą JP Hremyki i JP Kamińskiego o ćwierć mili od Nowegodworu. Bobra JP Połubińskiego [Bobra Mała] na sam zachód zimowy mila wielka od Nowegodworu. Te wszystkie dwory biorą nazwisko od rzeki Bobry, nad którą mają pozycję… Syruciowce czyli Bobra, wieś i karczma na 600 kroków od wsi leżąca JP Hromyki, pół mili od Nowegodworu…”. W tym samum dokumencie czytamy także: „Droga z Nowegodworu do Paszkowskiego mostu, a stamtąd do Hołynki idzie ulicą w Nowymdworze zwaną Bobrzańską, z której wyjechawszy Altaryi[ę] [Przemienienia Pańskiego] po lewej ręce zostawiając, przebywszy groblę złą i most na rzece Bobrze. Z tamtąd na zachód letni prosta droga do Paszkowskiego mostu prowadzi: zaraz za miasteczkiem idzie dróżka w prawo do folwarku JP Kamińskiego i JP Niżyńskiego Bobra zwanych, podjechawszy ćwierć mili gaj brzozowy po lewej ręce zostaje JP Hromyki, po prawej dwór widać tegoż. Dokąd i droga kręta w prawo poszła. O kilkaset kroków stoi po lewej ręce karczma przy drodze JP Hromyki, w prawo poszła droga do wsi Syruciowców. Prosto poszła droga do Bobry Pana Połubińskiego i do wsiów Koniuszki i Sopoćkowce. Między tą drogą i dróżką do Syruciowców idzie droga srzednia, prosta ku gaikowi Holackiemu, do którego dojeżdżając nieco w prawo poszła do Paszkowskiego mostu dróżka koło karczmy Holackiej, na lewej ręce zostającej, gdzie się kończy parafia Nowodworska”. W innych miejscach opis wzmiankował: „Stawek JP Hromyki niedaleko dworu Bobra, ćwierć mili od Nowegodworu”, młyn „JP Hromyki na stawku w Bobrze”, „gaje największe są koło Bobry JP Hromyki, JP Niżyńskiego, JP Kamińskiego”.²¹

Źródła pruskie sprzed 1808 r. odnotowywały Antoniego Hromykę, właściciela majątku ziemskiego Bobra i 22 poddanych.²² Później Bogumiła z Hromyków „samo jedna dziedziczka majątku Bobry” wyszła za mąż za Michała Butowt Andrzejkowicza,²³ syna Tadeusza Andrzejkowicza pisarza i podstarościego grodzieńskiego w czasach przedrozbiorowych, a później do 24 kwietnia 1809 r. prezydenta Sądu Głównego II Departamentu guberni grodzieńskiej. Michał Butowt Andrzejkowicz przejął po ojcu stanowisko prezydenta Sądu. Później został gubernatorem grodzieńskim i wołyńskim. Siostra Michała – Katarzyna wyszła za mąż za generał-gubernatora Litwy Benningsena. Michał w 1812 r. pełnił funkcję marszałka szlachty powiatu grodzieńskiego. W 1821 r. sprawował urząd ministra katedry grodzieńskiej loży masońskiej „Przyjaciel Ludzkości”. W 1827 r. został dymisjonowany z urzędu gubernatora. Zmarł po 4 czerwca 1840 r.²⁴

W latach 1818-1827 Bobra Wielka była jedną z kilku rezydencji gubernatora, działacza wolnomularskiego, przywódcy szlachty grodzieńskiej, o czym możemy sądzić z jego działalności politycznej i gorącego patriotyzmu. W 1818 r. zbudowano w Bobrze Wielkiej (zachowany do dziś) dwór, a powstała około 1818 r. nowa kompozycja parku stanowiła kulminacyjny punkt rozwoju jego układu przestrzennego. Budowa dworu zbiega się w czasie z powstaniem na początku 1817 r. grodzieńskiej loży „Przyjaciół Ludzkości”.²⁵ Dwór, którego budowę prowadzono w 1817 r.,²⁶ a ukończono w roku następnym (jak świadczy inskrypcja wyryta w nadprożu nad bocznym wejściem do dworu), ustawiono na osi wyznaczonej przez nowo wytyczoną drogę dojazdową obsadzoną lipami. Aleja ta łączyła gościniec nowodworski z dworem bobrzańskim i zastąpiła krętą drogę wzmiankowaną w roku 1784. Elewacją główną dwór zwrócony był w kierunku północno-zachodnim, w stronę podjazdu, gdzie na eliptycznym klombie ustawiono zegar słoneczny.²⁷ Przy podjeździe od strony południowej wzniesiono drewniany, podpiwniczony lamus, z trójsłupowym podcieniem, nakryty dachem naczółkowym, gontowym.²⁸ Według tego samego projektu wybudowano dwór w innym majątku Andrzejkowiczów – Starzynkach koło Mostów.²⁹

Park dworski i elewacja ogrodowa dworu w Bobrze Wielkiej, wzniesionego w 1818 r. - fot. J. Bułhak w 1937 r.
[w:] W. Miłaszewska, Święty wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, Poznań b.d.
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2345

Dwór, nazywany przez wieśniaków pałacem, był drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany. Zbudowano go na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach 27 x 13 m. Miał kamienny fundament i był częściowo podpiwniczony. Nakryto go dachem naczółkowym, gontowym. Na osi głównej od strony gazonu poprzedzał go czterokolumnowy portyk z otynkowanymi murowanymi kolumnami toskańskimi. Na ganek wiodły trójstopniowe schody. Z przeciwnej strony, od ogrodu, w elewacji wschodniej umieszczono taras obwiedziony balustradą. Wokół dworu posadzono winorośle charakterystycznie zdobiące ten budynek.

Okaz około pięćsetletniego wiązu rosnącego niegdyś w Bobrze Wielkiej w sąsiedztwie parku (zwanego "Świętym gabem"),
fot. J. Bułhak w 1937 r. [w:] W. Miłaszewska, Święty wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, Poznań b.d.
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2350

Podjazd z gazonem obsadzono lipami, klonami oraz krzewami ozdobnymi. Przed podjazdem, na głównej osi kompozycyjnej, mieściło się podwórze gospodarcze, prostokątne, przedzielone na dwa gumna główną drogą dojazdową (obsadzoną lipami). W ten sposób wyeksponowano część gospodarczą, chociaż nie wzniesiono tam wzorem innych sąsiednich dworów murowanych budynków gospodarczych. Stojące tam zbudowania nie były okazałe i zlokalizowano je w dużej odległości od Biebrzy.

Na południowy-wschód od dworu znajdowała się ozdobna część ogrodu, której północną granicą biegła droga wysadzona lipami. Aleję tę wytyczono na osi widokowej solitera – wiązu rosnącego na zboczu pagórka wśród pól ornych (kilkaset metrów za tym drzewem widok zamykała ściana lasy zwanego Tracewskim Borkiem). Drzewo to oglądał prof. Władysław Szafer, który określił jego wiek na około 500 lat.³⁰ W 1929 r. pisał on: „Na polach majątku Bobra Wielka w pow. sokólskim (woj. Białostockie), będącego własnością pp. Tomaszewskich rośnie niezwykle gruby okaz wiązu polnego (ulmus carperos), zwany , mający w obwodzie na wysokości pasa 6,40 m, w szyi korzeniowej liczy obwodu 12,30 m, wysokości 18 m. Wielka dziupla powstała z wypalenia przez pasterzy, została w bieżącym roku zamurowana przez właściciela majątku. Umieszczono na drzewie kapliczkę. W ten sposób zabezpieczono przed zniszczeniem jeden z najciekawszych okazów dendrologicznych w Polsce”.³¹ Wiąz fotografował też Jan Bułhak, a dwie reprodukcje zamieszczono w książce Wandy Miłaszewskiej „Święty wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść”, wydanej tuż przed II wojną światową. Autorka przekazała w tej książce m.in. przytaczaną wcześniej legendę związaną z tym drzewem. Wiąz ten okoliczna ludność (tak polska, jak i białoruska) nazywała Gabem, co po litewski znaczy wiąz. Używanie przez ludność słowiańską nazwy Gab dowodzić miało, że drzewo w czasach pogańskiej Litwy było przedmiotem kultu religijnego. Ponadto, w niedalekim sąsiedztwie drzewa rosła dąbrowa, w której około 1920 r. znaleziono pozostałość bruku kamiennego, którą pisarka łączyła z istnieniem w tym miejscu świątyni pogańskiej. Wanda Miłaszewska przytoczyła też, oprócz legendy o Syruciównie i Tracewskim, także inne demonologiczne przekazy ludowe, które świadczyć mogły o kultowym charakterze drzewa – o przygodzie Żydóweczki Szejny Cyrulik oraz o zdarzeniu które spotkało dziewkę folwarczną Antolkę Piskównę.³² Jak się wydaje, zarówno w przytaczanych opowieściach, jak i w sprawie przedchrześcijańskiej metryki Świętego Gaba, autorka zbytnio dała się ponieść literackiej fantazji. Sądzić bowiem należy, że nazwa „Święty Gab” powstała około 1818 r. w czasie przebudowy Bobry Wielkiej na rezydencję Andrzejkowicza, dokonanej w duchu romantycznym i nawiązującej do przedchrześcijańskiej litewskości – stąd użycie nazwy Gab, niezrozumiałej w rejonie, gdzie nigdy nie mówiono po litewsku (lecz po polsku lub w dialekcie wschodniosłowiańskim). Na Litwie zresztą nie czczono wiązów tylko dęby, zatem wiąz soliter, zwany „Świętym Gabem”, był elementem krajobrazowej kompozycji parku i wpisywać się miał w ideologię towarzyszącą często zakładaniu parków romantycznych. Zastanawiająca jest przy tym sakralizacja drzewa, które z powodu olbrzymiej wypróchniałej dziupli w latach 30. XX w. mogło stać się kaplicą dworską. Być może już w czasie tworzenia kompozycji krajobrazowej dziuplę tę przeznaczono na cele sakralne, tylko niekoniecznie chrześcijańskie.

Zastanawiający jest także układ parku dworskiego, który miał charakter krajobrazowy. Zachowały się fragmenty starych zadrzewień – szpalerów i alei - a także jar, które są ułożone skosem w stosunku do nowych granic kompozycji. Nie jest wykluczone, że nowe nasadzenia i pozostawione relikty starych były zaplanowane zgodnie z symboliką masońską (o czym mógłby świadczyć czytelny do niedawna motyw węgielnicy). Wobec późniejszych przeobrażeń i powojennej dewastacji obiektu odtworzenie pierwotnych zasad rozplanowania parku nie jest już jednak możliwe. Charakterystyczny dla tej kompozycji był też mały w porównaniu z innymi ogrodami dworskimi udział elementów wodnych. Poza naturalnymi rozlewiskami biebrzańskimi tylko jeden hektar zajmowało lustro wody – stawu młyńskiego. Szczególnie silnie powiązano ogród z otaczającym krajobrazem wzgórz nad Biebrzą, bo na rzekę, łąki i lasy nad Biebrzą rozciągał się widok z dworu i parku. Od strony południowej w zasięgu widoku z parku znajdowała się kompozycja dworsko-ogrodowa w Bobrze Chojnowskiego (później zwana Chojnowszczyzną), regularna, w typie włoskiego ogrodu kwaterowego.

Można domniemywać, że założenie w Bobrze Wielkiej służyło nie tylko jako siedziba niedużych jednowioskowych dóbr, ale przede wszystkim jako miejsce spotkań elity społecznej guberni grodzieńskiej, zgrupowanej w loży masońskiej, na której czele stał dziedzic Bobry. Owiany tajemnicą Święty Wiąz, zegar na podjeździe, „dziwne” kształty nasadzeń ogrodowych, lamus niezwiązany z gospodarstwem (pewnie okresowo zamieniany na miejsce spotkań), zasłonięta gospodarstwem rezydencja gubernatorska, to tylko niektóre cechy związane z funkcją Bobry Wielkiej i odróżniające ten obiekt od innych siedzib szlacheckich.³³

25 maja 1825 r. Bogumiła z Hromyków Andrzejkowiczowa sporządziła testament, mocą którego Bobra Wielka miała przypaść w spadku jej wnukom: Michalinie z Andrzejkowiczów Stanisławowej Bułharynowej, prezydentowej granicznej guberni grodzieńskiej, Michalinie z Andrzejkowiczów Ryszardowej Andrzejkowiczowej, prezydentowej granicznej powiatu wołkowyskiego, Oldze Andrzejkowiczównie, Melanii z Andrzejkowiczów 1^o voto Żukowskiej, 2^o voto Kownackiej, Jarosławowi i Aleksandrowi Władysławowi Andrzejkowiczowi. Bogumiła z Hromyków Andrzejkowiczowa pochowana została w wybudowanym przez siebie kościele w Starzynkach, stanowiącym filię parafii w Mostach, na którego utrzymanie przeznaczyła 3000 rubli zabezpieczone na majątku Bobra Wielka. Jej testament został aktywowany 19 maja 1827 r. Jako posesorzy Andrzejkowicze wzmiankowani byli jeszcze w 1838 r. W 1840 r.³⁴ jej wnukowie sprzedali ten majątek małżonkom Ksaweremu i Teofili ze Strawińskich Kaszubom.³⁵ 6 października 1866 r. Bartłomiej Roszkowski (ur. w 1837 r.) z Rudawicy w parafii kwasowskiej pojął za żonę ich córkę Annę Kaszubównę.

4 lipca 1873 r. Anna Roszkowska (ur. w 1841 r., zm. w 1917 r.) i Teofila Butkiewiczowa, córki Ksawerego Kaszuby, zostały po śmierci ojca właścicielkami Bobry Wielkiej. Jednocześnie decyzją sądu prawa do tego majątku odebrano Marii Listowskiej (wdowie po Kaszubie?). Później, 27 października 1883 r., wyrokiem Grodzieńskiej Izby Sądu Karnego i Cywilnego spadek po Teofili Butkiewiczowej uzyskał jej rodzony brat Maurycy Jan Kaszuba (ur. w 1831 r.). Był on, obok swojej siostry Anny Roszkowskiej, współwłaścicielem Bobry Wielkiej, jednak dopiero w 1892 r. wprowadzono go w posiadanie majątku. 18 stycznia 1893 r. zostały ostatecznie uregulowane sprawy majątkowe między właścicielami: dymisjonowanym sztabsrotmistrzem Maurycym Janem Kaszubą i jego siostrą Anną Roszkowską. Jedyną właścicielką została Anna Roszkowska, która spłaciła bratu jego część. Bobra Wielka obejmowała wtedy 521 dziesięcin ziemi (570 ha). Pełnomocnikiem Roszkowskiej w załatwianiu tej sprawy był jej mąż, dymisjonowany inżynier i sztabskapitan szlachcic Bartosz Roszkowski. Małżonkowie mieszkali na stałe w majątku Rudawica, położonym również w powiecie grodzieńskim.³⁶ Z tego faktu wnioskować można, że za czasów Anny Roszkowskiej (1873-1902) założenie w Bobrze Wielkiej nie uległo znaczącej przebudowie.

Małżonkowie Anna i Bartosz Roszkowscy nie mieli potomstwa (ich córeczka Ludwisia zmarła w dzieciństwie), toteż postanowili przekazać Bobrę szwagrowi Bartosza Roszkowskiego – Aleksandrowi Tomaszewskiemu (synowi Kazimierza), zamieszkującemu w Kijowie, trudniącemu się inżynierią kolejową (ur. w 1844 r., zm. w 1916 r.), ożenionemu z Gabrielą z domu Roszkowską (ur. w 1859 r., zm. w 1889 r.). W 1902 r. Roszkowscy wydzierżawili majątek na 24 lata Aleksandrowi Tomaszewskiemu, zobowiązując go jednocześnie do wybudowania w pierwszych dwunastu latach krochmalni lub cegielni z wytwórnią dachówek oraz do urządzenia tamy na Biebrzy i oczyszczenia stawu o powierzchni 1 dziesięciny (1,1 ha). Niewykonanie tych zobowiązań miało powodować rozwiązanie dzierżawy, której okres wyznaczono od 1 marca 1904 r. do 1 marca 1928 r.³⁷ Decyzję o dzierżawie podjęto widocznie w związku z trudnościami z przekazywaniem majątków w ręce Polaków katolików.

Nowa sytuacja prawna, jaka nastąpiła po rewolucji 1905 r. zezwalała na przekazywanie dóbr ziemskich katolikom, toteż już w 1906 r. Bartosz Roszkowski rozporządził majątkiem.³⁸ 16 września 1908 r. Anna Roszkowska podarowała majętność dziedzicom Aleksandra Tomaszewskiego, Jadwidze, Wacławowi, Janowi i Tadeuszowi Tomaszewskim, którzy 22 września 1909 r. zobowiązywali się m.in. do pracy na rzecz majątku i kraju oraz do wdzięczności i wspierania darczyńców.³⁹

Lata I wojny światowej park i zabudowania dworskie przetrwały bez większych zmian. W czasie wojny 1920 r. zginął zamordowany przez bolszewików współwłaściciel Bobry Wielkiej Jan Tomaszewski (ur. w 1885 r., zm. w 1920 r.), którego ciało pochowane jest na cmentarzu prawosławnym w Nowym Dworze. Spuściznę przejęło rodzeństwo Jana Tomaszewskiego: Jadwiga (ur. w 1882 r., zm. w 1975 r.), Wacław (ur. w 1884 r., zm. 1969 r.) oraz Tadeusz (ur. w 1887 r., zm. w 1977 r.).⁴⁰

W 1918 r. podjęto prace nad rozbudową stawów na Biebrzy, co doprowadziło do tego, że majątek Bobra Wielka posiadał największe gospodarstwo rybne w powiecie sokólskim. Pierwszego zarybienia dokonano w 1921 r., a w 1928 r. było tu już 18 ha wód, w tym 8 ha zarybionych (karpiem, linem i karasiem). Stawy zasilane były wodą z Biebrzy. Roboty przy budowie stawów, a przede wszystkim przy grobli nie zostały ukończone do 1939 r., ale inwestycje wymagały dużych nakładów ze względu na wielki przepływ wiosennych wód Bobry, które niszczyły groblę.⁴¹

Wanda Miłaszewska opisała jeszcze jedną inwestycję – nowy młyn z kosztowną turbiną, ostatni wyraz techniki. Młyn ten miał do spełnienia ważną misję – w kryzysowych czasach, jakie nastały po Wielkiej Wojnie powinien był dostarczać gotówki na bieżące potrzeby, na zaległe podatki i na inwestycje.⁴² Oprócz młyna Tomaszewscy wznieśli dom młynarza. W 1920 r. zasadzono nową aleję lipową będącą przedłużeniem starej, biegnącej północną granicą parku.⁴³ Uzupełniono drzewostan szpalerów rosnących wzdłuż granic poszczególnych części założenia. Przed dworem, obok podjazdu, przy narożach północno-zachodnim i południowo-zachodnim dworu zasadzono świerki pospolite, a w ogrodzie, na gazonie i wokół podjazdu nowe drzewa i kwiaty.

Myn nad Biebrzą w Bobrze Wielkiej
fot. J. Bułhak w 1937 r. [w:] W. Miłaszewska, Święty wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, Poznań b.d.
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2350

Uzupełnieniem krajobrazowego parku były naturalne kompleksy leśne – Borek Tracewski (opisywany przez Miłaszewską) przy drodze do Jagint, w sąsiedztwie którego rósł soliterowy wiąz oraz las rosnący poza doliną Biebrzy, na wzgórzu, z którym założenie i dwór bobrzański łączyły grobla i droga urządzone podczas budowy stawów w 1918 r. W 1939 r. pisano o tych lasach: „Wśród większej własności jedynie tylko majątek Bobra Wielka prowadzi planowe gospodarstwo leśne na obszarze 170 ha, przeważa świerk. Wyrąb dokonywany jest systemem przerębowym i daje rocznie około 200 m sześciennych drewna. Poza tym lasy większej własności nie są zagospodarowane planowo, a obszar ich stale się zmniejsza”.⁴⁴ Lasy te, według powieści Miłaszewskiej i według wspomnień okolicznych mieszkańców stanowiły w okresie międzywojennym stałe miejsce przejażdżek konnych.

Ważną rolę w kompozycji zieleni w Bobrze Wielkiej odgrywały sady. Część z nich znajdowała się w parku, a część poza jego południową granicą. Sadzono też nowe drzewa owocowe zakupione w sąsiedniej Chojnowszczyźnie. Łącznie w okresie międzywojennym było w Bobrze Wielkiej 8 ha sadów.⁴⁵ Miłaszewska wspomina też o uprawach warzywnych, o pomidorach, szparagach, truskawkach, które stanowiły wówczas ewenement w tym rejonie. Plony te „eksportowano” do sąsiednich miast.⁴⁶

Około 1926 r., gdy jeden ze współwłaścicieli – Wacław Tomaszewski, architekt, parający się też malarstwem, pojął za żonę Kazimierę (Mirę Rodkiewicz, zm. w 1974 r.) zaczęto modernizację dworu bobrzańskiego. Powiększono go o murowaną dobudówkę w północno-wschodnim narożniku, gdzie urządzono pokój Jadwigi Tomaszewskiej. Przebudowano taras ogrodowy przylegający do wschodniej elewacji dworu oraz wzniesiono murowaną altanę w parku.⁴⁷ Zmieniono zestaw kwiatów rosnących w ogrodzie. Tadeusz Tomaszewski urządził w okazałym wiązie „Świętym Gabie” kapliczkę. Według literackiej wersji Wandy Miłaszewskiej wymurowano duża dziuplę: „Święty Wiąz został pięknie wymurowany, wszystkie jego szczeliny były zalepione cementem. Wewnątrz, zamiast okopconej czeluści, wznosiły się trzy gładkie ściany, sklepione u góry w gotycki łuk. W środku mogło się wygodnie pomieścić kilka osób. W same tylko jamy pod korzeniami wsypaliśmy dwie fury kamieni… Teraz drzewo ma solidną podporę i żadna burza nie wyrządzi mu krzywdy… Wnętrze drzewa robiło wrażenie polnej kapliczki i wzbudzało mimo woli szacunek. Brakło jeszcze tylko świętej figury”. Umieszczono tam, według Miłaszewskiej, zakonserwowaną starą, bardzo prymitywną rzeźbę ludową z Rakowicz, wyobrażającą św. Jana Nepomucena. Ów „remont” drzewa miał być konieczny z tego względu, że w 1930 r. uległo ono kolejnemu pożarowi i usechł jego główny konar. Tak więc Tadeusz Tomaszewski widocznie usłuchał postulatów prof. Władysława Szafera dotyczących ochrony tego okazu.

Dwór w Bobrze Wielkiej był przed II wojną światową ważnym centrum kultury polskiej. Związki z tym dworem mieli między innymi: historyk Tadeusz Korzon, malarz Jan Stanisławski, muzyk i polityk Ignacy Paderewski, polityk Gabriel Narutowicz (uczestnicząc w jednym z polowań), fotografik Jan Bułhak, Wankiewiczowie z Mikielewszczyzny, dyrektor polskiego radia w Wilnie Witold Hulewicz, wspominana już literatka Wanda Miłaszewska i wielu innych.⁴⁸ Na mocy testamentu Bartosza Roszkowskiego z 1918 r. zorganizowano w dworze biebrzańskim szkołę ludową, dla której w latach 20. XX w. wzniesiono drewniany budynek w części gospodarczej. Poza tym w okresie międzywojennym odnowiono budynki gospodarcze i wzniesiono nowe, przeważnie drewniane, z wyjątkiem czworaków i garaży. Inwestycje te były dokonywane powoli, gdyż właściciele borykali się z trudnościami finansowymi, a 14 czerwca 1939 r. niemal nie doszło do licytacji majątku.⁴⁹

W 1939 r. Tadeusz Tomaszewski i jego siostra Jadwiga zbiegli na Litwę, a w 1941 r. powrócili do Bobry, która była już własnością Niemca Kocha. W latach 1941-1944 Tadeusz Tomaszewski był zarządcą w swoim majątku, który w tym czasie uległ dewastacji. Park został zaniedbany, a cenne wyposażenie dworu wywieziono. Rozebrano taras ogrodowy i murowaną altanę. Rozbudowano natomiast lotnisko, które powstało w latach 30. jeszcze przed wojną na polach dworskich sąsiadujących od północy z dworem. Zdewastowano kapliczkę w „Świętym Gabie”, a około 1942 r. huragan zwalił ten okaz wiązu, po tym, jak Niemcy wytrzebili rosnący w jego pobliżu las, zwany Borkiem Tracewskim stanowiący wcześniej nie tylko kulisę widokową, ale też i zasłaniający okazałe drzewo przed silnymi wiatrami.

W 1944 r. majątek Bobra znalazł się w wykazie nieruchomości ziemskich przeznaczonych na cele reformy rolnej.⁵⁰ 1 grudnia 1944 r. sporządzono protokół przejęcia majątku, obejmującego wówczas 518 ha (ziemi ornej 277, łąk 30, pastwisk 30, lasów 128, sadów 10, warzywników 2, podwórzy 5, stawów rybnych 25, nieużytków 10). Tadeusz Tomaszewski usiłował utrzymać przynajmniej część stawową obiektu, ale władze nie wyraziły na to zgody i ostatecznie w 1946 r. zajęto całość gospodarstwa obejmującego wówczas 175 ha (z czego 10 ha sadów, 5 ha pod podwórzem i zabudowaniami oraz 25 ha wód zarybionych). W związku z tym, że zimą z 1939 na 1940 r. znaczna liczba drzew owocowych zmarzła, w roku 1946 zarejestrowano już tylko 149 sztuk jabłoni w wieku 15-30 lat. Rejestr wymieniał też zabudowania: dom mieszkalny (23 x 12 x 3 m), drewniany kryty gontem, czworak (36 x 10 x 2,4 m), cementowy, kryty dachówką (w złym stanie), czworak (21 x 10,5 x 3 m), drewniany, kryty dachówką, czworak (17 x 11 x 2,2 m), drewniany, kryty gontem, czworak (15,5 x 11 x 2,5 m), drewniany, kryty gontem, oborę (5,4 x 13 x 2 m), glinianą, krytą gontem (w złym stanie), garaż (26,5 x 11 x 3,3 m), murowany, kryty dachówką, stajnię (38 x 12,5 x 3,6 m), murowaną, krytą dachówką, magazyn (16,5 x 10 x 2,4 m) drewniany, kryty gontem, kuźnię (13 x 6,5 x 2,4 m), cementową, krytą dachówką, mieszkanie młynarza (16,5 x 5,5 x 2,7 m), drewniane, kryte gontem, kurnik (9 x 2 x 1,5 m), drewniany, kryty papą, młyn wodny, gospodarczy (10 x 7,5 x 5 m), drewniany, kryty gontem na kamiennym fundamencie. Wymieniono też studnię cementową z korbą, murowaną piwnicę pod pałacem (12 x 9,75 x 2,2 m), murowaną piwnicę pod magazynem (15 x 15 x 1,8 m), cementową piwnicę pod magazynem (6 x 7 x 2 m) oraz drewnianą szopę na słupach bez ścian, Większość wymienionych zabudowań była w stanie dobrym lub średnim.⁵¹

Przejęty majątek przekształcono w Państwowe Gospodarstwo Rolne Bobra Wielka, a następnie jako Zakład Rolny włączono do PGR Makowlany. We dworze rezydowały najpierw Wojska Ochrony Pogranicza, a później, po wybudowaniu nowej placówki (w rejonie miejsca po wytrzebionym „Borku Tracewskim”) we dworze mieściły się Biura PGR. W 1968 r. rozebrano stojący przy dawnym podjeździe zabytkowy, drewniany lamus dworski, a na tym miejscu wybudowano następnie dwukondygnacyjny budynek biurowy PGR. W dawnym dworze (po przeniesieniu biur do nowego budynku) urządzono mieszkania dla pracowników PGR. Później jednak zbudowano przy drodze dojazdowej od strony gościńca nowodworskiego zbudowano osiedle dla pracowników PGR, w którym osiedlono także mieszkańców dworu, wobec czego dwór opustoszał i stał pusty aż do sierpnia 1984 r., kiedy to decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku został rozebrany i przekazany do Muzeum Wsi w Białymstoku. Dwór ten został po zabiegach konserwatorskich ustawiony w skansenie Muzeum Wsi w Jurowcach koło Białegostoku. W 1985 r. pośrodku klombu na podjeździe a przed ruiną kolumnady portyku dawnego dworu ustawiono płytę upamiętniającą wyzwolenie Ziemi Nowodworskiej przez Armię Czerwoną. Wówczas miejscowa ludność ustawiła po przeciwnej strony głównej osi założenia, przy gościńcu nowodworskim, okazały brzozowy krzyż.

Dwór w Bobrze Wielkiej podczas rozbiórki w 1984 r. w celu przeniesienia do skansenu
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1803

Od 1946 r. następował stały proces dewastacji parku i zieleni ozdobnej. Wnętrza parkowe ogołocono z kwiatów i zamieniono na pastewniki, wycięto większość drzew z głównej alei dojazdowej oraz ze szpalerów rosnących przy granicach części gospodarczej. Rozebrano niemal wszystkie dawne budynki gospodarcze, a pozostałe przebudowano. Zarzucono przemiał mąki w młynie wodnym. Założenie utraciło swój ozdobny charakter, a na skutek zniszczeń i przekształceń powierzchnia kompozycji, zajmującej w okresie międzywojennym około 40 ha zmalała do około 33,5 ha. Jednak, mimo zniszczeń założenia nadal czytelny był jego niegdyś klarowny układ kompozycji, z osią główną wyznaczoną przez aleję dojazdową (w której rosły już głównie odrosty od pni po wyciętych starych drzewach), z dziedzińcem gospodarczym i wnętrzem podjazdu oraz krajobrazowym parkiem, sadami, stawami i młynem. Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji wprowadzonej w latach 1817-1818 przetrwały resztki alei przy głównej drodze dojazdowej, częściowo przekształcony i zabudowany dziedziniec gospodarczy, eliptyczny klomb na podjeździe przed dworem, pojedyncze drzewa z nasadzeń przy granicach części gospodarczej, resztki po przeniesionym dworze (piwnica i kolumnada ganku), mocno zdewastowany i przerzedzony drzewostan parku (o zatartych liniach wnętrz), aleja lipowa biegnąca do młyna, część szpalerowych nasadzeń na granicach parku, droga omijająca park od północy i wiodąca do młyna. Z elementów wprowadzonych po 1918 r. pozostały do tego czasu 2 stawy na Biebrzy, młyn wodny, dom młynarza, czworak (przebudowany), stajnia (przebudowana), nasadzenia drzew ozdobnych przy podjeździe (m.in. świerki) oraz w ogrodzie oraz pojedyncze drzewa owocowe. Łącznie rosło tu w tym czasie 47 gatunków drzew i krzewów, przy czym większość roślinności skupiała się w części parkowej, a najstarszymi drzewami założenia były lipy i topole białe o średnicy pni 95-160 cm, których część pochodziła z nasadzeń osiemnastowiecznych, a część posadzono I połowie XIX w. Część tych drzew miała charakter pomników przyrody. Za pomnikową można też było uznać aleję lipową wiodącą do młyna. Poza tym na terenie obiektu rosło sporo drzew różnych gatunków, pochodzących w II połowy XIX w., osiągających średnice pni 40-65 cm. Do tej grupy należały też stare drzewa owocowe rosnące we wnętrzu parkowym. Stary drzewostan uzupełniały drzewa młode, w większości samosiewy oraz krzewy, także w większości samosiewy skupione w grupach zaroślowych. Jedynie obok budynków spotkać można było jednogatunkowe grupy krzewów i młode żywopłoty.

Park dworski w Bobrze Wielkiej - widok od strony dworu
w kierunku północno-wschodnim na wnętrze parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1805

Cały obiekt, mocno zniszczony i przekształcony przez nowe budynki wzniesione przez PGR, był w latach 80. XX w. dobrze widoczny ze wszystkich stron, przy czym najlepszy widok rozciągał się nań od południa, z pobliskiej Chojnowszczyzny (zob. Chojnowszyzna), skąd doskonale widać było całą dolinę i czytelne były wszystkie części funkcjonalne założenia. Mimo dewastacji funkcje obiektu w krajobrazie nadal były znaczne, gdyż kompozycja obejmowała znaczny obszar doliny i była świetnie osadzona w otoczeniu, a stary drzewostan parku i alei wyróżniał się daleka, stanowiąc zwartą grupę roślinności o znaczeniu zarówno estetycznym, jak i przyrodniczym. Niestety założenie, bardzo zaniedbane, nie było wykorzystywane do celów rekreacyjnych, a ze względu na swoje położenie w terenie mało uczęszczanym i przygranicznym, rzadko było oglądane przez przybyszów z zewnętrz.⁵²

W 1982 r. młyn wodny z początku XX w. został wpisany do rejestru zabytków (nr rej. 527, wpis z 22 grudnia 1982).

Widok na park w Bobrze Wielkiej od południowego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1804

W związku z likwidacją Kombinatu Rolnego PGR w Makowlanach, w którego skład wchodził Zakład Bobra Wielka, 10 sierpnia 1990 r. Irena Tomaszewska, wdowa po Tadeuszu Tomaszewskim, wniosła zastrzeżenia w sprawie rozsprzedaży osobom fizycznym i prawnym majątku Bobra Wielka i Chojnowszyzna, stwierdzając, że pierwszy z nich do końca II wojny światowej pozostawał własnością jej męża, a drugi własnością Jadwigi Tomaszewskiej. Zwracała też uwagę, że dzieci Tadeusza i Ireny – córka Gabriela Prażniewska i syn Tadeusz Tomaszewski - ukończyły Akademię Rolniczą w Poznaniu, co powinno umożliwiać im gospodarowanie gospodarstwami rolnymi i dziedziczenie ich. Ponadto, poprosiła w 1991 r. o rekompensatę za przekazany do skansenu w Jurowcach pod Białymstokiem dwór o powierzchni 324 m² w postaci mieszkań o takiej samej powierzchni w bloku w Bobrze Wielkiej. Twierdziła ponadto, że powinna stać się udziałowcem powstającej spółki z udziałem pracowników byłego PGR. W 1992 r. zwracała się też w sprawie odzyskania majątku bądź rekompensaty do Ministerstwa Przekształceń Własnościowych i Agencji Rolnej Skarbu Państwa. Starania te nie przyniosły jednak rezultatu i po likwidacji Zakładu Rolnego Bobra Wielka (decyzją Wojewody Białostockiego z 30 marca 1994 r.), cały majątek po tym Zakładzie przejęła 20 lipca 1994 r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział w Suwałkach, która w 1994 r. wydzierżawiła go dotychczasowemu kierownikowi i jednocześnie likwidatorowi Krzysztofowi Kalenikowi na okres od 2 marca 1993 r. do 3 grudnia 2002 r. Powierzchnia wydzierżawionych gruntów wynosiła 428 ha.⁵³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Maroszek Józef, Bobra Wielka – dzieje dworu i parku [w:] Rocznik Białostocki, t. XVII, 1991, s. 279-295

² Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Warszawa 1967, s. 73; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 31

³ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 359-360

⁴ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 281 i 362

⁵ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 107 i 120

⁶ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 11865-1914, s. 361 i 363; Jakubowski Jan, Powiat grodzieński w XVI w. (mapa), Skala 1;400000, rys. Kulicki Jan [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski z. III, Kraków 1935, s. 99-114

⁷ Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XXXIII, Litovskaja Metrika, otd. I, cz. 3, Petrograd 1915, s. 510; Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III, Kraków 1935, s. 114

⁸ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 244-251

⁹ Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tab. 177

¹⁰ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 2444-251

¹¹ Informacje Samul Tamary, zam. w Białymstoku, według „Pamiętników” ostatniego przed II wojną światową właściciela Bobry Wielkiej Tadeusza Tomaszewskiego (zm. w 1976 r.). „Pamiętniki” stanowiły po jego śmierci własność wdowy po autorze – Ireny Tomaszewskiej, zamieszkałej w Szprotawie.

¹² AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

¹³ Miłaszewska Wanda, Święty Wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, ilustrował Jan Bułhak, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1939, s. 13-14

¹⁴ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 144-151

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bobrze Wielkiej, Białystok 1886, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 19, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 47

¹⁶ CAH w Wilnie F. 1882, op. 1, nr 4629, k. 43, 47

¹⁷ Informacje Samul Tamary, zam. w Białymstoku, według „Pamiętników” ostatniego przed II wojną światową właściciela Bobry Wielkiej Tadeusza Tomaszewskiego (zm. w 1976 r.).

¹⁸ CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 35v

¹⁹ Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 459

²⁰ Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

²¹ Akademia Nauk Kijów, nr 6007, k. 109-120; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z 1784 r., opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 102-109; Textor T. C., Sotzman D. F., Topografisch Militarische Karte von vormaligen Neu Ost Preussen…, Berlin 1808, Skala 1:155000

²² AGAD, Zbiór Kartograficzny, AK 70

²³ CAH w Wilnie, F. 694, op. 1, nr 1492, k. 3-6v

²⁴ Iwaszkiewicz Janusz, Andrzejkowicz-Butowt Michał [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. I, Warszawa 1935, s. 111; Estreicher Karol, Bibliografia, t. XI, Kraków 1959, s. 29; CAH w Wilnie, F. 694, op. 1, nr 1492, k. 5-6v

²⁵ Hass Ludwik, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1772-1821), Warszawa 1980, s. 432; Małachowski-Łempicki Stanisław, Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1776-1822 [w:] Dzieje i materiały, Wilno 1930, s. 39 i 53; Małachowski-Łempicki Stanisław, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738-1821 [w:] Archiwum Komisji Historycznej, seria 2, t. II (ogólnego zbioru t. XVI), Kraków 1930, s. 169

²⁶ Tomaszewski Tadeusz twierdzi w „Pamiętnikach”, że dwór w Bobrze Wielkiej w 1817 r. uległ tylko przebudowie. Niemniej, inskrypcja na drzwiami dworu informuje „ROKU 1818 UKOŃCZONY”.

²⁷ Tomaszewski Tadeusz, Pamiętniki

²⁸ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Karta ewidencyjna lamusa w Bobrze Wielkiej, fotografia lamusa w 1960 r., autorstwa Paszkowskiego Władysława, neg. D/3/115/5; Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, inwentaryzacja lamusa w Bobrze Wielkiej, maszynopis

²⁹ Por. widoki dworu w Starzynkach – z lat 1861-1877: Muzeum Narodowe w Krakowie, dział II, nr 4416, rysunek Napoleona Ordy – Dwór Andrzejkowiczów i napis Starzynki Aleksandra Andrzejkowicz ż. Klotylda oraz Gloger Zygmunt, Budownictwo drewniane i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. I, Warszawa 1907, Widok przed 1928 r., a także Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Dokumentacji Ikonograficznej, nr 20/17 567

³⁰ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 66

³¹ Szafer Władysław, Ochrona największego okazu wiązu [w:] Ochrona przyrody 1929, s. 151

³² Miłaszewska Wanda, Święty Wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, ilustrował Jan Bułhak, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1939, s. 13-14

³³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bobrze Wielkiej, Białystok 1886, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 19, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 45-52

³⁴ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1

³⁵ CAH w Wilnie, F. 694, op. 1, nr 1492, k. 1-14, CAH w Mińsku, F. 1781, op. 1, nr 19

³⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11, k. 106-107, nr 12; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 45

³⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 38, k. 124-125, nr 46

³⁸ Według informacji Samul Tamary, zam. w Białymstoku, testament Bartosza Roszkowskiego znajdował się w posiadaniu Ireny Tomaszewskiej, wdowy po Tadeuszu, zam. w Szprotawie

³⁹ Kolekcja Tomaszewskiej Ireny, zam. w Szprotawie

⁴⁰ Według „Pamiętników” Tadeusza Tomaszewskiego i ustaleń Samul Tamary, zam. w Białymstoku

⁴¹ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 245

⁴² Miłaszewska Wanda, Święty Wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, ilustrował Jan Bułhak, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1939, s. 3-39

⁴³ Informacje ustne Samul Tamary, zam. w Białymstoku

⁴⁴ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 269

⁴⁵ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 269

⁴⁶ Miłaszewska Wanda, Święty Wiąz. Legenda Starych Kątów. Powieść, ilustrował Jan Bułhak, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1939, s. 5

⁴⁷ Kalisz Anna, Bobra Wielka. Dwór, woj. Białostockie. Studium historyczno-architektoniczne, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴⁸ Por. serię artykułów Chaleckiej-Połockiej Ludmiły, Historia drzemie w starych domach, na łamach Gazety Współczesnej, nr 51 z 1 marca 1985 r., nr 155 z 5 lipca 1985 r., nr 250 z 25 października 1985 r. i nr 74 z 28 marca 1986 r.

⁴⁹ Monitor Polski, nr 93 z 22 kwietnia 1939 r.; CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1; CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro d/s Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

⁵⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

⁵¹ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 135

⁵² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bobrze Wielkiej, Białystok 1886, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 19, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 45-52

⁵³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 52

Inne źródła:

CAH w Wilnie, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Bobra Wielka, park dworski, józef maroszekKategoria:dworski