Bryki

Ogród dworski – kwaterowy, powstały w XVII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, ze śladami dziewiętnastowiecznych przekształceń

Dawna nazwa: Bryki

Gmina: Drohiczyn

Położenie obiektu: na wschód od wsi, u zbiegu rzeki Silnej i wpadającego do niej strumienia, na południowym stoku wzgórza wznoszącego się ponad dolinami

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Brykach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W 1500 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał księciu Michałowi Glińskiemu Lisowo, Narojki i oboje Bryki, nazwane później dobrami lisowskimi. W 1508 r. dobra lisowskie zostały odebrane Glińskim i król Zygmunt nadał je marszałkowi Iwanowi Sapieże, który w 1512 r. zamienił je z Lenartem Kosińskim, podstarostą brańskim na dobra Dubno, leżące w powiecie grodzieńskim. Sukcesorem Lenarta Kosińskiego (wzm. w 1528 r.) został jego syn Lenart (wzm. w 1580 r.).¹

Za czasów Kosińskich folwark w Brykach otrzymał regularną kompozycję, w której skład wchodziły, oprócz zabudowań, stawy wykopane na rzece i strumieniu oraz ogród użytkowy podzielony na kwatery drogami alejami i szpalerami.

W XVI i XVII w. dobra lisowskie zostały powiększone o około 16 wsi rozrzuconych po obu stronach Bugu.²

W wieku XVII (podobnie jak wcześniej) funkcjonowały w Brykach 2 dwory, jeden we wsi, należący w 1676 r. do Szymona Tymińskiego, a drugi, arendowany przez Strumnickiego, wchodzący w skład dóbr Ostrożany (zob. Ostrożany).³ Ten podział na dwie części, zwane Brykami Górnymi i Dolnymi utrzymał się do czasów obecnych. Ze względu na bliskość wsi utożsamiać można dwór Szymona Tymińskiego z wcześniejszym folwarkiem Kosińskich.

W XVII i XVIII w. skromna dotąd kompozycja folwarku została rozbudowana. Ogród poszerzono o nowe kwatery, a drogi biegnące po granicach kwater wyprowadzono na groble między stawami. Od południowego-wschodu biegła do założenia aleja ze wsi Narojki wyprowadzona na jedną z grobli. Północną i południową granicą ogrodu biegły dwie drogi ze wsi, a budynki gospodarcze zajmowały zachodnią część założenia.

Ostrożany, Stadniki, Bryki, Pełch, Perlejewo, Pieczyska, Leszczkę, Przybyszyn i wiele innych wsi wniosła Teodora z książąt Korybut Woronieckich przed 8 października 1752 r. w dom Ciecierskich.⁴ Była ona żoną Ignacego Ciecierskiego, a po jego śmierci wyszła powtórnie za mąż za Franciszka Junoszę Podoskiego. W 1790 r. Bryki wraz z Ostrożanami i Stadnikami należały dożywotnio do małżonków Franciszka Podoskiego eks-kasztelana mazowieckiego i Teodory z książąt Woronieckich.⁵ Wymienione dobra po zmarłym bracie Ignacym odziedziczył 20 sierpnia 1794 r. Jakub Ciecierski (kolejno miecznik drohicki, podstoli, podczaszy i od 1783 r. stolnik podlaski) ożeniony z Konstancją Kuczyńską.⁶ Jakub Ciecierski zmarł około 1801 r., kiedy jego jedyny syn Dominik (ur. około 1782 r., zm. 10 grudnia 1828 r.) miał zaledwie 19 lat, toteż zarząd dóbr w testamencie powierzył na wypadek swej śmierci żonie – Konstancji z Kuczyńskich, zaś Dominikowi powierzył folwark Ciepielin „by wprawiał się w gospodarowaniu”.⁷ W 1805 r. Dominik otrzymał od matki także zarząd nad dobrami „w kraju pruskim”, z Ostrożanami na czele.

12 marca 1791 r. jako właściciele Bryk wzmiankowani byli też niejacy Barańscy.⁸ W 1809 r. właścicielem Bryk był sędzia Michał Idzikowski.⁹

W 1850 r. nabył Bryki Jan Czarnocki (zm. po 1886 r.). Bryki Dolne należały w tym czasie do Niewiarowskich, od 1869 r. do Klimaszewskich, a następnie znów do Niewiarowskich (wzm. w 1900 r.).¹⁰ Nowy właściciel wzniósł w południowo-zachodniej kwaterze ogrodu drewniany dwór, a przed dworem urządził podjazd, zaś całą kwaterę zamienił na niewielki ogród ozdobny, w którym posadzono kwiaty, grupy krzewów ozdobnych oraz na obrzeżach – drzewa. W zachodniej części założenia zostały wzniesione nowe budynki gospodarcze. Zachowano regularny układ kwater pozostałych części ogrodu. Stare aleje i szpalery uzupełniono nowymi nasadzeniami, a we wnętrzach kwater zasadzono sady.¹¹

W rękach Czarnockich (wzm. w 1890, 1900 i 1928 r.)¹² majątek pozostawał także w latach 80. XX w. Po Janie Czarnockim należał do Stefana Czarnockiego, a w okresie międzywojennym do jego syna, również Stefana, ożenionego z córką Stanisława Gartkiewicza Janiną, który pozostawał jego właścicielem jeszcze w 1980 r.¹³ W czasie I wojny światowej i w roku 1920 zniszczeniu uległy większość zabudowań gospodarczych i ogrody oraz osuszono część stawów. Po wojnie zniszczone partie ogrodów zamieniono na pola uprawne i pastwiska. Zachowana pozostała tylko południowo-zachodnia część ogrodu, otoczona od wschodu aleją lipową, a od północy i południa szpalerami lipowymi. Jej południowo-zachodni narożnik zajmował ogród ozdobny sąsiadujący z przebudowanym w 1920 r. dworem. Wnętrze pozostałej zachowanej części ogrodu zajmował sad. Na miejscu zniszczonych budynków gospodarczych wzniesiono w 1921 r. oborę, a w 1922 r. stodołę. Na skutek wyprzedaży gruntów w okresie międzywojennym majątek stał się w istocie większym gospodarstwem chłopskim, toteż w czasie II wojny światowej nie podlegał zarządowi niemieckiemu, a po wojnie nie został rozparcelowany i nadal gospodarzył tu Stefan Czarnocki, jednak na skutek braku opieki dawny ogród zarósł samosiewami. Usunięto też większość drzew z alei lipowej. Wzniesiono natomiast nowe budynki przy podwórzu położonym na północny-zachód od dworu, zajmującym niewielki fragment terenu dawnej części gospodarczej założenia. Sześć zachowanych stawów częściowo wyschło, a częściowo zarosły one szuwarami. Przemiany te spowodowały, że obszar założenia skurczył się z dawnych około 15 ha do 5,6 ha.¹⁴

Do lat 80. XX w. ogród przetrwał w granicach sprzed 1939 r. Nadal jego wnętrze zajmował sad, a południowo-zachodnią część zajmowały grupy młodych drzew i krzewów porastające większość terenu dawnej części ozdobnej wokół przebudowanego w 1920 r. dworu. Dobrze zachowany był szpaler lipowy przy północnej granicy ogrodu, sadzony po 1850 r. i uzupełniany nowymi nasadzeniami w okresie międzywojennym. Z alei dojazdowej pozostały tylko pojedyncze drzewa pochodzące z przełomu XIX i XX w. oraz z nasadzeń dokonywanych przed 1939 r. W szpalerze południowym rosły w tym czasie lipy, wierzby i jesiony z różnych lat pierwszej połowy XX w. oraz najstarsze, osiemnastowieczne drzewo obiektu – lipa o średnicy pnia 145 cm. Ponadto, w sąsiedztwie zabudowań i w części ozdobnej rosło kilka innych starych drzew sadzonych w okresie międzywojennym XX w. Starodrzew uzupełniały nieliczne grupy krzewów ozdobnych, skromne nasadzenia młodych drzew oraz zarośla i młode samosiewy drzew. Ogółem występowało tu wówczas 21 gatunków drzew i krzewów. Likwidacja części ogrodu, alei i stawów oraz nowe zabudowania sprawiły, że obiekt upodobnił się do zagrody chłopskiej, toteż mimo, że był z daleka dobrze widoczny, to nie odgrywał już w krajobrazie większej roli.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie t. II, Warszawa 1908-1910, s. 9, 109 i 132; Opisanie dokumentov i bumag…, ks. XXI; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., Semkowicz W., Kraków 1932, s. 264 i 267; Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, nr 4802

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie t. II, Warszawa 1908-1910, s. 133 i 155

³ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, k. 647

⁴ AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, nr 1877

⁵ Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 4802

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9895

⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9895 i 10.161

⁸ CAH w Mińsku, F. 1888, op. 1, nr 1, k. 126

⁹ Gloger Zygmunt, Wesele Babuni [w:] Znad brzegów Narwi. Jednodniówka na dochód Łomżyńskiego Towarzystwa Dobroczynności, Warszawa 1902

¹⁰ AP Białystok, Starostwo Powiatowe w Bielsku Podlaskim, nr 50

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 23, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 62-64

¹² AP Białystok, Starostwo Powiatowe w Bielsku Podlaskim, nr 49 i 50; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.115 i 12.210; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1, s. 241; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 113

¹³ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 141; Bończak-Kucharczyk Ewa, Szydłowski Jan, Zieleniewski Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Brykach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁴ Informacje ustne Wołka Stanisława, zam. w Czartajewie Podleśnym i p. Bujnowej z Czarnockich, zam. w Drohiczynie oraz kolekcja zdjęć założenia w Brykach i pamiątek rodzinnych Czarnockich w posiadaniu p. Bujnowej; Bończak-Kucharczyk Ewa, Szydłowski Jan. Zieleniewski Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Brykach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Szydłowski Jan, Zieleniewski Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Brykach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 23, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 62-64

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, BrykiKategoria:dworski