rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBuzuny

Ogród dworski – pierwotnie kwaterowy, powstały w I połowie XVI w., następnie w końcu XVIII w. przebudowany na barokowy, zachowujący elementy wcześniejszego układu renesansowego, w wieku XIX przekształcony i zutylitaryzowany

Dawna nazwa: Buzuny

Gmina: Turośń Kościelna

Położenie obiektu: na płaskim terenie, u zbiegu rzeki Turośnianki i niewielkiego strumienia, około 1 km na zachód od kościoła w Turośni Kościelnej, przy lokalnej drodze z Turośni do Borowskich Gzików (pierwotnie przecinającej teren założenia), około 300 m od gościńca z Turośni Kościelnej do Suraża

 

Założycielem Buzun Był Maciej z Krajny herbu Topór, zwany też Doktorem, Krajną (Crayną), lisem lub Maciejem z Buzun. Była to postać wybitna – lekarz nadworny Zygmunta Starego i Bony oraz książąt mazowieckich, absolwent Akademii Krakowskiej i Uniwersytetu Padewskiego, humanista o szerokich zainteresowaniach naukowych (m.in. w dziedzinie medycyny, astronomii i astrologii, filozofii, prawa, literatury klasycznej, piśmiennictwa humanistycznego), a także znany bibliofil.1

Około 1519 r. Zygmunt Stary obdarzył go majętnością Buzuny liczącą 332 włóki. W latach 1520-1524, za wstawiennictwem Bony dostał też posiadłości po obu stronach Narwi, które skolonizował, zakładając dobra Strabla z sześciu wsiami (zob. Strabla). W pobliżu Suraża dzierżawił też królewsczyzny2. W Strabli, a nie w Buzunach, mimo, że zamieszkiwał w nich w latach 20. XVI w., założył Maciej z Krajny swoją główną rezydencję z renesansowym ogrodem.3 Buzuny jednak musiały także być siedzibą okazałą o nowoczesnej kompozycji przestrzennej.

Po śmierci Macieja z Krajny, pomiędzy 1545 a 1550 r. dobra przejęła wdowa po nim Eufemia (wzm. w 1569 r.), a później córka Barbara, która wniosła je w posagu Mikołajowi Arciechowskiemu z Rozwor, wojskiemu bielskiemu (wzm. w latach 1558-1567), właścicielowi Strabli. W 1569 r. właścicielem majętności był już syn Mikołaja Feliks Adaukt. Do tego czasu wdowa po Macieju z Krajny zamieszkiwała w Buzunach, podczas gdy właściciele rezydowali w Strabli. Wymarcie spadkobierców Macieja z Krajny spowodowało, że Strabla wróciła w ręce królewskie.4

Po 1577 r. Buzuny i Strabla przeszły na własność Jana Dulskiego (zm. w 1590 r.), starosty suraskiego, jednego z dworzan Zygmunta Augusta. Buzuny straciły wtedy funkcję rezydencjonalną, a w założeniu zamieszkiwał szlachetny Mikołaj Wałcz, urzędnik Jana Dulskiego, kasztelana chełmińskiego. Po śmierci Dulskiego w 1590 r. Buzuny prawem kaduka spadły na króla, który 31 grudnia 1592 r. oddał je w dożywotnie władanie Stanisławowi Fogelwederowi,5 znanemu humaniście, dworzaninowi Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki, dyplomacie, wielokrotnemu posłowi zagranicznemu. Ten ostatni, stale przebywając w służbie królewskiej, w Buzunach nie zamieszkiwał. Zmarł w 1603 r. i trudno dziś ustalić, czy i ewentualnie jakie znaczenie miała ta postać dla rozwoju kompozycji Buzun.6 Po Fogelwederze Buzuny wróciły w ręce córki Jana Dulskiego, gdyż 6 sierpnia 1605 r. jako właścicielka Buzun wzmiankowana była Katarzyna, jego córka, wdowa po Mikołaju Działyńskim, wojewodzie chełmińskim, dziedziczka na Buzunach i Chudziabinie.

W listopadzie 1630 r. dobra Buzuny nabył Stanisław, syn Hertmana (Hermana) Sudka Wilczewskiego, który 6 maja 1630 r. podpisał ze swym stryjem Stanisławem, synem Hertmana intercyzę, z określeniem sumy 6 tys. złotych polskich za dobra Buzuny. W latach 1635-1640 dwór buzuński był własnością Macieja Sudek Wilczewskiego, który opłacił wówczas podatek od 34 poddanych. Poza nim ośmiu poddanych w Buzunach posiadał Stanisław Sudek Wilczewski, a sześciu poddanych Andrzej Sudek Wilczewski. 10 lutego 1669 r. Buzuny, jako dział dóbr Turośń, odziedziczył Kazimierz Krakow, syn miecznika, który wkrótce zmarł (21 czerwca 1669 r.), zaś majętność stała się własnością jego siostry, córki Jana Krakowa, miecznika ziemi bielskiej i Eleonory – Anny Krakówny. Anna wyszła za mąż 11 lutego 1671 r. za Jakuba Karola Koca, łowczego warszawskiego (zm. po 12 lutego 1693 r.). Niebawem – 8 sierpnia 1672 r. – zmarła również Anna z Krakowów Kocowa. Po jej śmierci Jakub Koc powtórnie się ożenił (przed 1693 r.) z Marianną Zaleską z Zalesia (zm. w 1708 r.). Marianna Zaleska z kolei powtórnie wyszła za mąż (po 25 sierpnia 1694 r., a przed 31 lipca 1701 r.) za Aleksandra z Kochanowa Wolskiego, podstolego owruckiego (zm. po 10 grudnia 1704 r.). Ten ostatni jako właściciel wzmiankowany był w 1673 i 1674 r. Inna część majątku Buzuny należała Zosków (wzm. w 1673 i 1674 r.), później do Doroty Wyszyńskiej (wzm. w 1676 r.), a w końcu została włączona w skład dóbr Turośń (wzm. w 1676 r.) (zob. Turośń Kościelna).7

W latach 80. I 90. XVIII w. Turośń Kościelna i Buzuny należały do Wiktoryna Zaleskiego, starosty boreckiego (wzm. w 1784 i 1798 r.). Właściciel ten rozbudował kompozycję dworsko-ogrodową w Buzunach i nadał jej właściwą dla baroku formę.8

Dużą rolę odgrywały tam trzy podłużne, wykopane na strumieniu kanały. Towarzyszył in staw położony bardziej na zachód. Przez most na kanałach biegła droga z Turośni oddzielająca prostokątny ogród o nieznanej dziś kompozycji od części gospodarczej.

Po śmierci Wiktoryna Zaleskiego w 1798 r. dobra po nim odziedziczyła jego bratanica Maria, od 1781 r. żona Józefa Kajetana hr. Ossolińskiego (ur. w 1764 r., zm. w 1834 r.), która rozwiodła się z nim w 1802 r. Od 1798 r. Turośń stała się centrum jednego z kluczy dóbr rudzkich Ossolińskich (zob. Rudka). Buzuny zaś pozostawały folwarkiem tego klucza dóbr. Właściciele dóbr rudzkich Józef Kajetan Ossoliński wraz z synem Wiktorem Maksymilianem (ur. w 1790 r., zm. w 1860 r.), prawnym dziedzicem Turośni zamieszkiwali w Rudce. Po Wiktorze dobra rudzkie odziedziczyła jego córka Wanda Zofia z Ossolińskich ks. Jabłonowska. W 1897 r. Turośń wraz z Buzunami nabył Henryk Szpicler, który w 1900 r. sprzedał Buzuny Janowi Kundzie i jego synowi (również Janowi). Całość tych dóbr obejmowała wtedy 191,1 dziesięcin (210 ha). We władaniu Jana Kundy (juniora) majątek pozostawał do 1929 r., ale Kundowie władali nim do 1939 r.9

W wieku XIX nastąpiła utylitaryzacja założenia. Prostokątne wnętrze ogrodu sąsiadujące z jednym z kanałów wypełnione było sadem i otoczone alejami. W ogrodzie, przy dzielącej kompozycję drodze do Turośni stał murowany dwór, usytuowany na zamknięciu podłużnej osi ogrodu. Aleja zamykająca ogród od południowego-zachodu poprowadzona była na nasypie, zakończonym nad kanałem kolistą platformą mieszczącą altanę. W ogrodzie wzniesiono nad stawem długą kamienną oborę. Inne budynki gospodarcze ulokowane były na północ od dworu i drogi z Turośni, wokół obszernego dziedzińca. Na zachód od kanałów, po obu stronach drogi z Turośni mieściły się sad, warzywnik i czworaki. Od strony rzeki ogrody użytkowe ograniczał wał ziemny. Całość kompozycji zajmowała około 14 ha.

W okresie międzywojennym właściciele Buzun borykali się z licznymi trudnościami finansowymi, majątek kilkakrotnie zagrożony był licytacją, sukcesywnie wyprzedawano grunty dworskie, toteż nie poczyniono w założeniu żadnych inwestycji.10

Ostatni przedwojenny właściciel Buzun Kazimierz Kunda zginął w czasie II wojny światowej. Nastąpiła wtedy dewastacja zabudowań gospodarczych i drzewostanu.

Po wojnie majątek rozparcelowano11, co stało się przyczyną niezwykle szybkiego zniszczenia pozostałości dawnej kompozycji. Rozebrano wszystkie budynki, przeznaczając materiał z rozbiórki do budowy innych obiektów, usunięto resztki sadów i większość drzew ozdobnych. Teren założenia stał się nieużytkiem. Zniszczeniu oparły się dwa kanały, staw oraz część drzew otaczających z dwóch stron wnętrze dawnego ogrodu przy dworze. Drzewa te, a także liczne młode samosiewy i zarośla sprawiały, że w latach 80. XX w. granice tej części kompozycji były jeszcze czytelne. Między drzewami widniały ślady dawnych dróg spacerowych i nasyp z platformą, dawniej widokową, a w tym czasie otoczoną już gęstym zagajnikiem. Fundamenty i gruzy wskazywały miejsca po dworze i niektórych budynkach gospodarczych. Z nasadzeń epok wcześniejszych przetrwały do tego czasu: wiąz w części gospodarczej o średnicy pnia 130 cm, zapewne osiemnastowieczny, 2 klony i I połowy XIX w. oraz kilka topól białych i czarnych sadzonych około połowy tego stulecia. Ubogi skład gatunkowy roślinności porastającej teren dawnego założenia liczył 24 pozycje. Kompozycja, dawniej dobrze widoczna wśród pól, utraciła swoje walory widokowe, a otoczone młodą, naturalną roślinnością resztki dawnych zadrzewień trudno było wyodrębnić w krajobrazie wśród nadrzecznych olsów.12

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Hajdukiewicz Leszek, Wiśniewski Jerzy, Maciej z Krajny h. Topór [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XIX, Kraków 1936, z. 80, s. 21-22

2 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1777, s. 305; Archeograficeskij Sbornik dokumentov otosjasichsja k istorii severo-zapadnoj Rusi, Wilno 1867-1904, t. I, nr 22, s. 32; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1909, cz. 2, s. 81

3 Wiśniewski Jerzy, Lekarz Bony w Strabli? [w:] Światowid 1972, R. 21, nr 26, s. 6; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Strabli, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 138, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

4 Hajdukiewicz Leszek, Wiśniewski Jerzy, Maciej z Krajny h. Topór [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XIX, Kraków 1936, z. 80, s. 22; Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVII w. [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968, t. I, s. 116

5 AGAD, Metryka Koronna, nr 137, k. 315; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, ASK I, nr 47, k. 236v; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 155a, k. 218v; Lepszy Kazimierz, Dulski Jan [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. V, Kraków 1938, s. 461

6 Kurdybacha Łukasz, Fogelweder Stanisław [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VII, Kraków 1936, s. 44-46; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 259; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908, cz. 1, s. 257-258

7 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, k. 73v, nr 70, k. 578-590v i k. 600-601; AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 18; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 705-789, nr 1777, s. 1099

8 Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis ; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976

9 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 77; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 4892, 6960, 7552, 15.876

10 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 128. Monitor Polski, nr 88 z 17 kwietnia 1937 r. i nr 93 z 22 kwietnia 1939 r.

11 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

12 Maroszek Józef, Wilczewski W. F. Dzieje obszaru Turośń Kościelna, 1997, s. 5-10; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Buzunach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 24, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 63-64

Inne źródła:

Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Dokumentacji Naukowej, t. II, s. 81

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Buzuny, józef maroszekKategoria:dworski