Chmielewszczyzna

Ogród dworski – pierwotnie kwaterowy, powstały w XVI lub w XVII w., po roku 1915 przebudowany

Dawna nazwa: Chmielowszczyzna, Chmieliszcze

Gmina: Szudziałowo

Położenie obiektu: na płaskim terenie, na wschodnim brzegu bagiennej doliny, nieopodal drogi ze wsi Knyszewicze (niegdyś Zubowicze) do Sokółki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Chmielewszczyźnie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W XVI w. mieścił się tu zaścianek (wzm. w 1558 r.)¹ Później, 15 maja 1694 r. Jan Stanisław Woyskiewicz Wysocki w swym testamencie legował sumę 300 złotych polskich na rzecz Dominikanów w Klimówce „na majętności Chmielowszczyzna”. Również wdowa po nim Katarzyna z Jaskołdów na ten sam cel zrzekła się sumy 1300 złotych na tym folwarku.²

W wieku XVIII funkcjonował folwark Chmieliszcze, należący w 1775 r. do Samuela Jabłońskiego, a później wchodzący w skład dóbr Zubrzyca Wielka należących do Pancerzyńskich, m.in. w latach 1782-1812 do Ludwika Pancerzyńskiego, starosty ożyryckiego (zob. Zubrzyca Wielka).³

Układ przestrzenny założenia, jaki można było obserwować w XX w. sugeruje, że pierwotnie musiała to być siedziba z wyodrębnionym, kwaterowym, zapewne użytkowym ogrodem, połączona z gościńcem drogą, stanowiącą jedną z osi podziału przestrzennego. Oś ta podkreślona była dodatkowo sadzawką lub sadzawkami położonymi na wschód od ogrodu i zabudowań.⁴

W 1838 r. Chmielewszczyzna stanowiła własność Placyda Jelskiego.⁵ W 1877 r. Lew Cydzik, ówczesny właściciel dóbr Zubrzyca Wielka sprzedał je wraz z Chmielewszczyzną Michałowi Bohatyrewiczowi. W 1881 r. dobra te zakupił chłop Józef Janowicz, od którego w 1889 r. odkupili samą już tylko Chmielewszczyznę ze 185 dziesięcinami ziemi (około 200 ha) Aleksander i Jan Prokopczykowie.⁶

Ówczesny folwark posiadał dwa prostokątne ogrody, pomiędzy którymi stały zabudowania zgrupowane wokół dziedzińca. Dwór rządcy usytuowany był w zachodniej pierzei dziedzińca, przy drodze biegnącej do pól. Do dziedzińca wiodła od zachodu aleja dojazdowa, a granice ogrodów obsadzone były szpalerami drzew. Część gospodarcza i częściowo ogród otoczone były murowanymi ogrodzeniami. Poza ogrodzeniem położona była wydłużona sadzawka.⁷

Po 1889 r. w Chmielewszczyźnie mieszkał Jan Prokopczyk, który w 1896 r. odkupił od brata jego część majątku. Aleksander nabył wówczas folwark Tryczówkę koło Suraża, który jednak w latach 1923-1924 został rozparcelowany, po czym dawny właściciel wrócił do Chmielewszczyzny, gdzie ponownie przejął swoją dawną część włości. Wcześniej, w 1914 r. Chmielewszczyzna został doszczętnie spalona, ale już w latach 1915-1919 wzniesiono tam nowe zabudowania, które stanęły przy zmniejszonym dziedzińcu. Rozprzedaż Tryczówki pozwoliła na wzniesienie w 1924 r. wiatraka, a w 1930 r. murowanego spichrza przy alei dojazdowej. W latach 20. XX w. założono też nowe sady po obu stronach alei dojazdowej oraz dokonano nowych nasadzeń szpalerowych przy granicach starego ogrodu i nowego sadu. Na północ od nowego sadu wykopano ponadto nową sadzawkę. W tej fazie rozwoju obszar kompozycji wynosił około 11 ha.

Po śmierci Jana Prokopczyka w 1930 r. Chmielewszczyzna uległa podziałowi pomiędzy kilkoro z trzynaściorga dzieci pozostałych po obydwu braciach. Zaczęto wtedy wznosić nowe zabudowania, łamiąc zachowany dotąd stary układ. Wzdłuż linii działów własnościowych nasadzono brzóz, lip i innych drzew.⁸ Działania licznych nowych właścicieli prowadziły w szybkim tempie do zacierania śladów pierwotnego układu kompozycyjnego założenie.

II wojnę światową obiekt przetrwał bez większych zniszczeń. W 1944 r. majątek Chmielewszczyzna należący do Władysława Prokopczyka znalazł się wśród dóbr ziemskich, które przeznaczono na cele reformy rolnej, ale dopiero w 1956 r. odebrano rodzinie Prokopczyków część gruntów i zabudowań i założono Państwowe Gospodarstwo Rolne.⁹

W 1960 r. pożar zniszczył zabudowania wzniesione w latach 1915-1918, w tym także drewniany dwór. Spowodowało to budowę nowych budynków należących do czterech właścicieli i dalszą dewastację drzewostanu. W 1982 r. wichura uszkodziła też wiatrak dworski.¹⁰

Rozdrobnienie własnościowe i długoletni proces dewastacji założenia spowodowały upodobnienie się Chmielewszczyzny do typowych zagród chłopskich. Do lat 80. XX w. z dawnego układu przetrwały jedynie fragmenty podziałów przestrzennych kompozycji, wyznaczane przez drogi oraz resztki szpalerów i alei. Zachowały się także fragmenty sadów, sadzawka, ruiny wiatraka i magazynu dworskiego oraz część fundamentów dawnego ogrodzenia. Roślinność ozdobna, tak młoda, jak i stara, grupowała się przy granicach dawnych kwater ogrodowych, przy czym łącznie rosło tu wówczas 25 gatunków drzew i krzewów. Stare drzewa obiektu pochodziły z II połowy XIX w. lub z nasadzeń dokonywanych w wieku XX. Po 1939 r. Od wschodu sąsiadowały z Chmielewszczyzną mocno do tej pory przerzedzone lasy. Z pozostałych stron szczątki dawnego ogrodu były dobrze widoczne, jednak odosobnione położenie obiektu i jego dewastacja sprawiały, że jego funkcje w krajobrazie były już niewielkie.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Piscovaja kniga Grodnenskoj ekonomii, t. I, Wilno 1881, s. 5

² Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Zbiór dokumentów kościoła w Klimówce, teczka nr 3

³ Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, t. I, s. 5; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1897, k. 11v

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 26, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 68

⁵ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, s. 682-690

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 7, k. 212-213, sygn.. tymcz. 12, k. 25, sygn.. tymcz. 18, k. 166-167; AP Białystok, Białostocko-Sokólski Pośrednik Polubowny, nr 188; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 47; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1880-1900, t. I, t. XV, s. 307

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chmielewszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 26, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 68

⁸ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939; Informacje ustne Kołłątaj Janiny (córki Jana Prokopczyka), zam. w Chmielewszczyźnie i Kołłątaja Janusza, zam. w Chmielewszczyźnie

⁹ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

¹⁰ Informacje ustne Kołłątaj Janiny (córki Jana Prokopczyka), zam. w Chmielewszczyźnie i Kołłątaja Janusza, zam. w Chmielewszczyźnie

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chmielewszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 26, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 69

Inne źródła:

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1 nr 4

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Chmielewszczyzna, józef maroszekKategoria:dworski