Chreptowce

Ogród dworski – bezstylowy, o przewadze funkcji użytkowych, z niewielkim udziałem kompozycji swobodnych, powstały w I połowie XX w. (przed 1935 r.) na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej i zachowujący fragmenty wcześniejszego, regularnego układu przestrzennego

Dawna nazwa: Chreptowce

Gmina: Kuźnica

Położenie obiektu: pomiędzy dwoma wzgórzami, na zboczu trzeciego wzgórza, opadającym w kierunku wschodnim do niewielkiego strumienia – dopływu płynącej bardziej na wschód rzeki Łosośnej.

Plan załozżnia dworsko-ogrodowego w Chreptowcach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedzibę dworską w Chreptowcach, w opisanym miejscu założył Wasyl Chreptowicz (zm. około 1505 r.).¹ Należała ona do Chreptowiczów również w XVII i XVIII w. W 1690 r. jej właścicielem był Leopold Karol Chreptowicz (zm. po 1711 r.).² W I połowie XVIII w. Chreptowce były własnością Jakuba, miecznika i sędziego grodzieńskiego, ożenionego z Anną Szpilewską.³ Po ojcu dział dóbr z Chreptowcami otrzymał Ignacy Chreptowicz, pisarz ziemski powiatu grodzieńskiego (wzm. w latach 1775-1794).⁴ Istniała tu w tym czasie kwaterowa kompozycja, zajmująca prostokątny teren przecięty drogą z Kuźnicy, biegnącą dalej na południe do gościńca grodzieńskiego. Wschodnią część tej siedziby zajmowały stawy, wykorzystujące źródła strumienia. Na wschód od nich przeprowadzono aleję, która wyznaczała granicę kompozycji.⁵

W wieku XIX majątek przeszedł na własność rodziny Sierzputowskich. W latach 1856-1870 właścicielem był tu Józefat Sierzputowski, a siedzibę dworską nazywano Józefatowem. W ramach represji popowstaniowych, na mocy ukazu carskiego z 1865 r. Chreptowce podlegały przymusowej sprzedaży. Zakupił je od Józefata Sierzputowskiego Stefan Słomko, który z kolei sprzedał je w 1867 r. Aleksandrowi Wasilkowskiemu (wzm. w 1886 r.), synowi Karola. Majątek liczył w tym czasie 200 dziesięcin ziemi (220 ha)⁶ W 1886 r. nabył ten majątek radca stanu Aleksander Łodkowski, syn Michała. Właściciel ten z powodu licznych długów zmuszony był w 1896 r. sprzedać część majątku włościanom, a w latach 1897-1898 rozsprzedać pozostałe grunty, przy czym większość z nich przejął Bank Ziemski w Wilnie. Podczas rozsprzedaży siedlisko dworskie nabył Jan Kondrusiewicz.⁷ Po nim odziedziczył je Adam Kondrusiewicz (wzm. w 1928 r.).⁸ Kondrusiewiczowie dokonali znacznych przekształceń siedziby, w której już w XIX w. prawie zniszczona być musiała wcześniejsza kwaterowa kompozycja.

Na początku XX w. wzniesiono tu kilka budynków gospodarczych we wschodniej części założenia, doprowadzono od wschodu (równolegle do strumienia) nową drogę dojazdową, a poszerzony ogród w całości zasadzono sadem. Utrzymano tylko część szpalerów rosnących przy granicach ogrodu. W latach 30. XX w. wzniesiony został nowy, murowany dwór, stojący frontem w kierunku nowej drogi dojazdowej, stawu i doliny Łosośnej płynącej na wschód od założenia. Przed dworem urządzono kolisty podjazd, a na południe od podjazdu ustawiono drewniany garaż. Na osi dworu, z którego biegły widoki na dolinę rzeki, sad i okoliczne wzgórza wyprowadzono przez sad drogę. W otoczeniu dworu i podjazdu posadzono grupy drzew i krzewów ozdobnych (jako jedyny element kompozycji o charakterze tylko ozdobnym).⁹ Całość kompozycji po przebudowie zajmowała obszar o powierzchni około 6,5 ha.

Podczas II wojny światowej Chreptowce zostały bardzo zniszczone. Zrujnowano wszystkie budynki z wyjątkiem dworu i chlewu oraz wycięto większość drzew ozdobnych. Po wojnie, w siedzibie należącej przed 1944 r. do Błochotnikowa urządzono placówkę Wojsk Ochrony Pogranicza.¹⁰ Zostały tu wzniesione baraki dla żołnierzy i inne budynki, część ogrodu całkowicie zniszczono, a część ogrodzono siatką. Nastąpiła też dalsza dewastacja ogrodu i roślinności ozdobnej.

Do lat 80. XX w. większość baraków rozebrano, a dwór zamieniono na hotel dla żołnierzy. Z dawnej kompozycji przetrwały do tego czasu, oprócz dworu, fragmenty sadu, częściowo wyschnięty staw, droga dojazdowa, fragment grobli przy stawie oraz nieliczne stare drzewa ozdobne w sąsiedztwie stawu, dworu i przy zachodniej granicy ogrodu, gdzie wyrosły też na miejscu starych młode drzewa. Część terenu założenia zajęły lasy i zagajniki. Występowało tu w tym czasie tylko 14 gatunków drzew i krzewów, a stary drzewostan składał się z lip, wierzb, jabłoni i jesionów, z których większość pochodziła I połowy XX w. Wyróżniało się tylko kilka lip sadzonych II połowie XIX stulecia: sześć przy zachodniej granicy ogrodu, jedna przy garażu i dwie nad stawem. W otoczeniu dworu przetrwało kilka grup lilaków, karagan, leszczyn i czeremch z lat 30. XX w. Zniszczony oraz schowany między trzema wzgórzami i osłonięty lasami obiekt nie odgrywał już w krajobrazie większej roli.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

Źródła:

¹ Akademia Nauk w Kórniku, nr 1308; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000; Kolekcja Bilmin Wiktorii z Łosośnej Małej, Podrobnyj plan imenia Lososny Vsevolodki votcinnika vsevoloda Apolonovica Sytina Grodnenskoj Guberni Sokalskago uezda sostavlen v 1856 godu. S podlinnago kopiroval G poverennyj komisar Aleksandr Dubrovskij (b.d. – po 1856 r.), Skala 1:6720; Kolekcja Bilmin Wiktorii z Łosośny Małej; Plan imenia Lososny Grodnenskoj gubernii sokolskago uezda vladenia Gd. Sierzputowskich sostavlen v 1870 godu zamlemerem Mirovago Sjezda V. N. Nemercovym; Karte des westlichen Russlands, b.m. 1915, arkusz N 28 Sokółka

² AGAD, Metryka Litewska, Rejestry podymnego… Województwo trockie 1690, s. 106

³ Boniecki Adam, Herbarz polski, t. III, Warszawa 1899-1906, s. 92

⁴ Akademia Nauk w Kijowie, nr 6007, k. 87; Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 r. Dekanat grodzieński, s. 88; CAH w Wilnie, S.A. nr 11.622; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, s. 239

⁵ Textor T. C., Sotzman D. F., Topografisch Militarische Karte von vormaligen Neu Ost Preussen…, Berlin 1808, Skala 1:15500

⁶ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 41

⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.681, 14.012, 14.013, 14.068, 14.079, 14.101, 14.174, 14.175; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1, s. 326

⁸ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 133

⁹ Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 170

¹⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 36, k. 6

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chreptowcach, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 31, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 76-77

Inne źródła:

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 32

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Chreptowce, józef maroszekKategoria:dworski