rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeCicibór Duży

Ogród dworski - regularny, pierwotnie wieloczęściowy z wyodrębnionym kwaterowym ogrodem włoskim, powstałym w końcu XVII w. i na początku wieku XVIII na miejscu szesnastowiecznej siedziby dworskiej, rozbudowany w XIX w., ze swobodnym parkiem skomponowanym jako część większego założenia na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: Cicibór lub Ciciborek

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na południowy-zachód od rzeczki Klukówki (zwanej w XVI w. Rytą) i położonego przy niej stawu młyńskiego, a na południowy-wschód od podmokłej i bagiennej doliny, w sąsiedztwie wsi (na północny-zachód od zabudowań wsi Cicibór, a na południe od położonych po drugiej stronie rzeki zabudowań wsi Cicibór Mały),

 

Cicibór nadany został w XVI wieku przez Kazimierza Jagiellończyka na rzecz niejakich Owłaszko i Juszko.1 W 1577 r. właścicielką Cicibora była niejaka Pani Piotrowa Kopciowa.2 W roku 1580 w imieniu swojej małżonki pobór z tego majątku opłacił Stanisław Oleński. Pisano wtedy „Cziczibor, Kaików, Ślachetny Stanisław Oleński z imion małżonki swojej z Cziczibora dał z włók osiadłych 3 po groszy 30. Od ogrodników bezrolnych 2 po groszy 4, Od koła dorocznego groszy 18. Pani Jadwiga Żarczyńska od ogrodników bezrolnych 5 po groszy 4".3

Jak z tego wynika istniała wtedy w Ciciborze siedziba dworska gdzie zatrudniano ogrodników bezrolnych, od której Stanisław Oleński (zapewne drugi mąż Pani Kopciowej) uiścił pobór. W pobliżu dworu znajdował się młyn na rzece Klukówce, zwanej wówczas Rytą. Istniała tam też jednak i druga, niewielka własność ziemska należąca do pani Żarczyńskiej (być może Cicibór Mały).

W 1583 r. Ciciborek należy już do Mikołaja Kiszki, wojewody podlaskiego, który przekazał go wówczas żonie Barbarze z Chodkiewiczów. Następnie (po śmierci Mikołaja seniora) przechodzi na jego syna Mikołaja Kiszkę, starostę drohickiego.

Włość ciciborska przeszła w XVII wieku w ręce Świderskich. W 1655 r. ówczesny właściciel tych dóbr Adam Świderski ponowił erekcję istniejącej tam wcześniej cerkwi.4

Prawdopodobnie w II połowie XVII w. Cicibor został włączony do hrabstwa bialskiego dóbr radziwiłłowskich. Z roku 1745 pochodzi najstarszy znany inwentarz Cicibora, który opisuje tę siedzibę następująco. „Wjeżdżając ze wsi do dwora na podwórze wrota tarciczne na dwie strony odmykające się z zaszczepką żelazną, przy nich fortka dobra, nad tymi wrotami jest daszek draniczny dobry. Wjechawszy na podwórze, które jest z trzech stron aż do stajni oparkanione dylami w słupach kopanych, z czwarta strona aż do ogrodu laskowana pod sam stawek między którym oparkanieniem jest wrot dwoje jedne pod Terebelle na pole, a drugie od młyna nad stawek dobre ze wszystkim, tarciczne na dwie strony odmykające się. W prawy stronę postąpiwszy od pryncypalnych wrót pierwszych ulicznych: budynek pański dawny z drzewa kostkowego alias w kostkę obrabianego budowany, dawny jednak dobry ze wszystkim. Dach na nim draniczny niedawny, w nim pomieszkania na obydwu stronach... Za tym budynkiem ku stawkowi wyszedłszy tylnymi drzwiami na ogródek trochę postąpiwszy od tego pomieszkania jest: Piwnica stara kopana, dylami ściany w słupach ustawione, niedawno reperowana dobra ze wszystkim, nakryta dranicami... Przy tym budynku z boków i na tyle jest niedawno założony za JMPana Konsyliarza: Ogródek włoski a w nim na jednej stronie kwater dwie bukszpanem wysadzonych a jedna za piwnicą to jest trzecia. Te kwatery na koły w szpalerach porzeczkami, agrestem, bzem tureckim i grabiną po części obsadzone. W tymże ogródku trzydzieści szczep różnych jabłonek, gruszek i brzoskwini po trochu sztuk nro 26. Ten zaś ogródek od podwórza sztachecikami z tarcic tartymi dobrze oparkaniony z wrotami... a od stawku parkanem z furtką w nim dla wyjścia ku młynowi. Z tego ogródka powracając na podwórze wyszedłszy w prawo trochę postąpiwszy: Budynek podstarościński stary budowany z drzewa tartego z piekarnią, dobry ze wszystkim. Dach na nim draniczny niedawny. Przy tej piekarni przybudowany z drzewa ciosanego chlew dobry niewielki per modum stajenki... Za tym budynkiem na boku idąc ku stawkowi kilka kroków od tego chlewka postąpiwszy: Studnia dobra ze wszystkim niedawno reperowana ocembrowana dylami aż do samego gruntu. Przy niej żuraw dobry, kubła nie masz tylko wiadrem wody dostają, koryto nowe do napawania bydła. Od tej poszedłszy na drugo stronę tego budynku podstarościńskiego ku gumnowi w prawej ręce jest: Sernik nowy na słupach czterech postawiony, w górze ściany laskowane, nad nim daszek gontami pobity... od tego idąc w lewo, z tej strony jak cerkiew: chlewy stare jeszcze dobre z dylów budowane w słupach pod jednym dachem słomianym jedne dla ptactwa, drugie dla świń, trzecie dla bydła i cieląt o czworgu drzwiach... Od tych trochę postąpiwszy ku gumnowi w lewej stronie na boku gumniska z jednej strony a z drugiej pola: Obora nowa nowo postawiona dachem słomianym nakryta... gdzie holenderskie krowy stoją... z tej obory idąc na gumno w lewej ręce od pola: Szopa nowopobudowana z dylów w słupy dla słomy kładzenia... Od tej postąpiwszy prosto: Stodoła nowopobudowana o dziesięciu przęsłach, a na dziesięciu par schodach ze wszystkim porządna, do niej wrót tarcicznych sześcioro... Od tej idąc ku podwórzowi w prawą: Spichlerzyk stary z przedgankiem czyli wystawą z drzewa ciosanego budowany, poszyty słomą... Ten spichlerz mało czego wart, nadgnił dużo, od tego idąc z gumniska na podwórze wrota tarciczne między parkanem na dwie strony odmykające się, przy nich furtka z biegunami... Wyszedłszy z gumniska na podwórze, zaraz w lewo blisko tych wrót postąpiwszy: Spichlerz nowobudowany z drzewa w kostkę ciosanego z przedgankiem, na nim dach nowy gontami pobity... Wyszedłszy z tego spichlerza zaraz wedle niego w lewej stronie: Wozownia nowopobudowana z dylów ciosanych pod topór w słupy, jednym końcem przystawiona do szopy a drugim końcem aż do podwórza... Przed tą wozownią jest podwóreczko sztachecikami tartymi w słupach kopanych ostawione z wrotami takimiż na biegunach. Od tej w lewo postąpiwszy blisko wrot co na pole idą nimi: Szopa nowa od pola o sześciu przęsłach z dylów w słupach postawiona, od podwórza niezupełnie zadylowana... dach słomiany dobry... do niej wrót żadnych nie masz, bo to dla stelmachów i bednarzy jest postawiona, tamże i wozy proste folwarczne i różne... przy tejże zaraz jest: Stadnica o pięciu przęsłach przystawiona za JMPana Konsyliarza... słomą dach nowopokryty... przy tej zaraz: Wozownia druga dawniejsza, jednak za J.M.Pana Konsyliarza pobudowana wraz ze stajnią... z tej wyszedłszy stajnia w ten czas jak i wozownia pobudowana z drzewa w kostkę ciosanego, prawie jak nowa... Ten folwark należycie dobrze porządnie za JMPana Konsyliarza funditus zabudowany i reperowany jest nic mu nie brakuje. Naczynia różne dworne w folwarku ciciborskim i rzeczy ruchome pozostające... Obora holenderska w Ciciborku... Obora ruska w CIciborku... Świnie... Drób... Ogrody folwarczne. 1. Ogród za budynkiem podstarościńskim 2. Ogród za młynarskim ogrodem nad rzeką prosto cerkwi 3. Ogród przeciwko tego wedle cerkwi przy parkanie i chlewach. Pola dworne... Łąki dworne... Opisanie młynku ciciborskiego na grobli. Młynek stary niedawno w przeszłym roku reperowany o jednym kole pod młynarzem Antonem... Przy tym młynku wyżej opisanym jest stawek, który błotem znacznie zapłynął, w nim znajdują się różnego rodzaju ryby i raki, ale trudne do łowienia z racji że zapłynął błotem...".5

Na podstawie przytaczanego wcześniej opisu z inwentarza oraz w oparciu o wykonaną w 1778 r. Mappę Wsiów Małego i Wielkiego Ciciborka y Gruntów Folwarku Ciciborskiego odtworzyć można schemat rozplanowania założenia w I połowie XVIII wieku (przedstawiony na rysunku nr 1). Jak z niego wynika siedzibę dworską ulokowano w miejscu o pewnych walorach obronnych, otoczonych z jednej strony rzeką, a z drugiej bagiennymi rozlewiskami, przy stosunkowo łatwym do obrony przejściu przez rzekę (obok młyna) i przez wydłużony staw młyński ciągnący się równolegle do rzeki. Jak się wydaje pierwotna kompozycja powstała tu w XVI w. i składała się sześciu kwater oddzielonych drogą przecinającą założenie wzdłuż, z czego trzy zajęte były przez ogrody, a trzy przez zabudowania, w tym jedna przez cerkiew i cmentarz przycerkiewny, druga przez dwór oraz zabudowania mieszkalne towarzyszące dworowi, a trzecia przez budynki gospodarcze (być może skupione wokół więcej niż jednego dziedzińca). Najbardziej na zachód wysunięty ogród powstał zapewne później w wyniku rozwoju założenia w XVII i XVIII wieku. Wspomniany w inwentarzu z 1745 r. ogród włoski, o którym napisano, że został niedawno założony, zajmował jedną z dawnych sześciu kwater - sąsiadującą z dworem i stawem młyńskim i miał na poły ozdobny, a na poły użytkowy charakter, jednak powstał zapewne nie od nowa tylko na miejscu ogrodu istniejącego tu wcześniej.6

Cicibór-schemat

Schemat rozplanowania folwarku w Ciciborze w I połowie XVIII w. - próba rekonstrukcji

Dobry stan założenia podkreślany w inwentarzu z 1745 r., będący ewenementem na tle innych stale wydzierżawianych folwarków dóbr radziwiłłowskich, zawdzięczać należy Panu Konsyliarzowi, o którym z uznaniem wspominano w inwentarzu. Niestety po zmianie dzierżawcy i oddaniu dóbr w zastaw (w 1790 jako posesor zastawny wzmiankowany jest biskup łucki Feliks Turski) stan folwarku w krótkim czasie znacznie się pogorszył i przestał wyraźnie odbiegać od stanu innych folwarków w dobrach bialskich. Świadczy o tym inwentarz z 1809 r. przekazujący nam już nieco inny stan folwarku w Ciciborze. „Z przyjazdu od Rozkoszy przez wieś Cicibór Wielki, wjeżdżając do dworu brama o trzech słupach z wrotami podwójnymi tarcicznymi na biegunach oraz z będącą przy niej furtką bez żadnego żelaza. Po lewej stronie od cerkwi dziedziniec ogrodzony parkanem z drzewa..,, które to ogrodzenie bardzo stare i zgniłe, a zaś po prawej stronie i w koło zabudowania ogólnego płotem z chrustu ogrodzono, w większej części ogrodzenie stare. Od bramy po prawej stronie: Budynek mieszkalny z drzewa różnego budowany stary bardzo, ściany na lisice pobrane, gliną wytynkowane... drzwi na głucho zabite do ogrodu... za tym budynkiem w ogrodzie: Sklep do nabiału w ogrodzie drzewem ocembrowany... Przy tymże sklepie chlewek mały z chrustu słomą pokryty dla drobiu zrobiony. Niedaleko od tegoż chlewka Prewet [ustęp] z drzewa budowany stary słomą pokryty, do którego drzwi pojedyncze z tarcic na biegunach drewnianych. Piekarnia stara z drzewa oprawnego, a sieni z dylów stawiana... Za tąż piekarnią: Chlewki na drób i świnie z drzewa piłowanego... Za tymiż chlewkami: Browar z wołownią na stajnię i oborę obrócony z drzewa dawnego budowany nowo dranicami pokryty... Przy tymże browarze: Chlewek na drób przybudowany z opołków nowych... Przy tymże browarze: Studnia drzewem ocembrowana przeczyszczenia potrzebująca z żurawiem... Takaż naprzeciwko piekarni studnia... Lamus z drzewa oprawnego... Nad tymże lamusem sernik, z lasek okrągłych ściany ułożone... Takowy lamus słomą poszyty reperacji potrzebujący. Stodoła nowa z drzewa tartego w słupy murowane zarzuconego o siedmiu przęsłach długości, na ośm słupach  wsparta... Wyszedłszy z stodoły po lewej stronie: Szopa z drzewa tartego nowa o pięciu przęsłach długości... przeciwko tejże szopy za okólnikiem: Obora tejże samej wielkości co i szopa z drzewa takoż tartego nowa, słoma pokryta... W końcu tejże obory w jednym zabudowaniu stajenka na cztery konie... Młyn za dworem blisko o jednym kole, wodny, przez lato osycha, z drzewa tartego dawnego budowania... Upusty i mosty znacznej reperacji, a bardziej nowości potrzebują... Opisanie ogrodów dwornych. 1mo Za lamusem duży ogród różnym warzywem zasiany (dopisano mórg 2) 2o Za chlewkami przy browarze mały ogródek 3o Za budynkiem takoż mały, kilka drzewek fruktowych znajduje się 4o Obok cmentarza ogród duży (dop. mórg 3) 5o Za bramą, po lewej stronie przeciwko dzwonnicy cerkiewnej 6o We wsi Terebeli duży ogród przeciwko kuźni (dop. mórg 4, tamże na żydowskim mórg 6)".7

Jak widać, w roku 1809 nie było już mowy ani o ogrodzie włoskim, ani o żadnej ozdobności pozostałych ogrodów ciciborskich.

W 1809 r. folwark ciciborski przejął w posesję zastawną Kasper Gruszecki, który licząc się z tym, że w przyszłości nabędzie go na własność poczynił tam pewne inwestycje. Według inwentarza sporządzonego w roku 1818 folwark ten przedstawiał się następująco. „Kościołów rzymskich i innych nie ma w tej majętności. Cerkiew katolicka grecko-unicka: dwie. Jedna we wsi Ciciborku, a druga we wsi Terebeli. Młyn wodny jeden zaraz za dworem sytuowany. Przy tymże folwarku i między wsiami płynie rzeczka niewielka Rytta zwana [obecna Klukówka] małorybna. Opisanie zabudowania. Budynek mieszkalny drewniany w 1811 roku postawiony z drzewa tartego długości łokci 33 ½, szerokości łokci 16, gontami kryty, w tym pokojów 7 a okien 12... Ganek na dwóch słupkach wsparty, kominów murowanych 2 nad dach wyprowadzonych. Oficyny, kuchni, budynku ekonomicznego, praczkarni, bednarni nie ma w tym folwarku. Piekarnia czyli dom czeladny drewniana dawnego bardzo budowania w ziemię wlazła do ścian i podwalin podgniła i spróchniała. Słodownia nie egzystuje w tym folwarku. Sklep warzywny w ziemi, którego pułap i ściany z dylów bitych już przegniłych. Lamus drewniany z drzewa ciosanego z sernikiem na wierzchu na czterech słupkach wsparty, słomą kryty, dawnego budowania. Spichlerz ekonomiczny niewielki z drzewa tartego w zrąb budowany, dobry gontami kryty. Magazyn, stajnia, wozownia nie egzystują w tym folwarku, w jednym tylko rogu w oborze stajenka, w której 4 koni zmieścić się może. Browar gorzałczany drewniany w roku 1818 [zbudowany?], którego ściany w wielkiej części z drzewa starego dylów rżniętych... Wołownia drewniana w roku1818 [zbudowana?], co do ścian z drzewa starego dawnego zbudowane... Browar piwny nie egzystuje w tym folwarku. Chlewy na trzodę i ptactwo z dylów szczepanych w słupy zbudowane. Gumno składowe w roku 1808 [zbudowane?] z słupami murowanymi i na podmurowaniu... Szopa osobna na skład siana w tym folwarku nie egzystuje. Obora w kwadrat z drzewa tartego w słupy z okólnikiem zbudowana dobra łokci 60 długości, szerokości 54, słomą kryta. Studnia jedna drzewem cembrowana i reperacji potrzebuje... Młynek wodny zaraz za domem mieszkalnym folwarcznym na rzece Rytta na palach z drzewa tartego postawiony... Mostek niewielki o czterech zastawkach, dobry. Upust jałowy niewielki o 4 zastawkach dobrych, na którym most z dawna niewiele reperacji potrzebujący, za tymże upustem: Mostek niewielki niedawno zbudowany, dobry. Grobla od młyna, aż do wsi staj 4 mająca, dobra, jedynie do przejazdu ze dworu do wsi Ciciborka służąca. Sadzawek żadnych nie masz w obrębie tego folwarku, lecz w miejscu tym zaraz za dworem i domem mieszkalnym płynie rzeka Ryta, która przy młynie formuje niewielki stawek pół morga zajmujący, który miejsce sadzawek zastępuje. Ogrody fruktowe, chmielniki nie egzystują w tym folwarku. Ogrody ekonomiczne 4 zajmują morgów 5, jeden z nich za oborą morg 1, drugi od cerkwi morg 1, trzeci od młyna pół morga, we wsi Terebeli morgów 1 ½. Ogrodzenie folwarczne i dziedzińca jest częścią z żerdzi a częścią płotem chruścianym, miejscami poprawienia potrzebujące... Podług wyrażenia ksiąg gminnych ludność folwarku Ciciborka z wsiami Wielkim i Małym Ciciborkiem wynosi ogółem dusz 239, mężczyzn 114, kobiet 125...".8

W roku 1820 folwark Cicibór wraz z Terebelą nabył od Prokuratorii Masy Radziwiłłowskiej dotychczasowy jego dzierżawca Kasper Gruszecki.9 W rękach rodziny Gruszeckich Cicibór pozostawał do trzeciej ćwierci XIX w. i w tym czasie założenie to przechodziło zapewne różne przeobrażenia. Wzniesiono nowe zabudowania, w tym niektóre murowane, m.in. lamus (w latach 80. XX w. był to budynek gospodarczy) usytuowany w pobliżu cerkwi oraz stajnie, magazyny i lodownię. Dokonano też prawdopodobnie nasadzeń drzew ozdobnych w ogrodach, przy drogach i w pobliżu budynków. Nie znamy wyglądu ogrodów ciciborskich w tym czasie. Miały one jednak zapewne użytkowy charakter.

W ostatniej ćwierci XIX w. Cicibór przeszedł w ręce Budziszewskich, którzy nadali mu kształt zachowany fragmentarycznie do lat 80. XX w. Na przełomie XIX i XX w. droga prowadząca ze wsi Cicibór do założenia została przesunięta bardziej na południe, w kierunku cerkwi, co spowodowało rozebranie drewnianej dzwonnicy cerkiewnej. Przedłużeniem tej nowej drogi była główna oś kompozycji przebiegająca przez podjazd przed dworem oraz dalej biegnąca w alei między ogrodem warzywnym (położonym na południe od tej alei) a parkiem (leżącym po północnej stronie alei, przy rzece). Za czasów Budziszewskich zmieniono także bieg koryta rzeki pozostawiając z jego południowej odnogi nieduży staw na osi drogi biegnącej na południe do części gospodarczej i dalej w pola. Na wschód od tej drogi, między dworem, cerkwią, a częścią gospodarczą, mieścił się niewielki ogród owocowy o częściowo ozdobnym charakterze. Park skomponowany wzdłuż rzeki był dość skromny. Rosły w nim głównie krajowe gatunki drzew rozmieszczone luźno na trawnikach wokół podjazdu i stawu oraz przy drodze. W porównaniu z terem dawnych ogrodów teren parku powiększono w kierunku zachodnim do olsu nadrzecznego. Wzdłuż południowej granicy warzywnika biegła droga obsadzona aleją drzew różnych gatunków. Zabudowania części gospodarczej ustawione były w rozległy czworobok po obu stronach wspomnianej wcześniej drogi biegnącej na południe do pól. W miejscu późniejszych szklarni (istniejących w latach 80. XX w.) stał czworak. Dziedziniec gospodarczy był częściowo wybrukowany. Po rozbudowie założenie zajęło teren o powierzchni około 14,5 ha.10

Po 1905 r. Cicibór należał do Michała Pereszykwina, a przed I wojną światową stał się własnością Kazimierza Gierkiewicza,11 jednak pomyślny rozwój założenia przerwany został wybuchem I wojny światowej. W roku 1915 Kozacy spalili dwór w Ciciborze, a w latach 1915-1920 dobra ciciborskie były czterokrotnie niszczone. Po wojnie Gierkiewicz chcąc zdobyć środki na odbudowę majątku zwrócił się w 1921 r. do Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie z prośbą o zezwolenie na parcelację części majątku - uroczyska Bohonica.12 Na sprzedaż przeznaczył wówczas 140 mórg gruntów ornych i 20 mórg łąki. Po parcelacji zakończonej w 1928 r. obszar majątku wynosił 443 morgi, z czego 260 mórg gruntów ornych, 90 mórg łąk, 80 mórg pastwisk oraz 6 mórg pod zabudową i ogrodami.13 Z uzyskanych środków w latach 20. XX w. wzniesiony został m.in. nowy dwór.

Na początku lat 30. XX w. majątek przejął po ojcu Jan Gierkiewicz, który wprowadził nowoczesną hodowlę zbóż nasiennych. Na terenie założenia posadził on sad w miejscu wcześniejszego warzywnika, dokonał nowych nasadzeń w parku, a całość ogrodził drewnianym płotem osadzonym na murowanych słupach. Po tych zmianach założenie nie ulegało już zmianom do roku 1939.

We wrześniu 1939 r. wkroczyły do Cicibora wojska radzieckie, które zdewastowały i ograbiły dwór, a w cerkwi urządziły kuchnię. Później, w latach 1939-1944 majątek znajdował się pod zarządem niemieckim. Większe zniszczenia założenia nastąpiły latem 1944 r., kiedy to kwaterowały tu wracające z frontu wschodniego oddziały węgierskie, które m.in. urządziły w cerkwi magazyn broni.

Po II wojnie światowej do roku 1947 założeniem ciciborskim zarządzał z ramienia Państwowych Nieruchomości Ziemskich Oddziału w Lublinie oddelegowany rządca. W 1947 r. majątek przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne w Roskoszy, a w budynku dworskim umieszczono szkołę. Po reformie administracyjnej z roku 1954, kiedy to utworzono Gromadzką Radę Narodową w Ciciborze, we dworze umieszczono posterunek Milicji Obywatelskiej i biura Gromadzkiej Rady Narodowej.14 W roku 1958 teren dawnego majątku w Ciciborze wyłączono z PGR Roskosz i utworzono tu Stację Doświadczalną Oceny Odmian, która władał terenem założenia także w latach 80. XX w.15 Do tego czasu nastąpiły nieodwracalne zmiany dawnej kompozycji założenia - zdewastowano park, usunięto wiele drzew owocowych, rozebrano ogrodzenia i czworak. Pogorszył się też stan nieremontowanych przez wiele lat zabudowań dworskich. Po 1958 r. nowy właściciel, dysponujący funduszem inwestycyjnym, wzniósł na terenie założenia różne nowe budynki zniekształcając przy tym obraz dawnej kompozycji. Te nowe zabudowania - mieszkalne i gospodarcze - powstały w miejscu dawnego podjazdu, w dawnej części gospodarczej i na południe od niej (w wyniku czego obszar założenia powiększył się i zaczęło ono graniczyć z dawną drogą łąkową obsadzoną na zachód od założenia aleją olsz). Ponadto część starych budynków gospodarczych przebudowano nadając im nowe funkcje i wzniesiono szereg ogrodzeń dzielących teren założenia. Park pozbawiony opieki zarósł krzewami i samosiewami drzew. Został też zaśmiecony, szczególnie staw, który okoliczni mieszkańcy traktowali jak wysypisko śmieci. Dodatkowo, w pobliżu zabudowań wydeptano szereg dróg i ścieżek przyczyniających się do dewastacji starej kompozycji. Na skutek ekspansji zabudowy wiejskiej wschodnia część założenia uległa zmniejszeniu o pas szerokości 30-40 m.

Do lat 80. XX w. zachowały się w Ciciborze elementy kompozycji powstałych w różnych okresach historycznych. Najstarszym elementem jest tu drewniana cerkiew (obecnie kaplica rzymskokatolicka pod wezwaniem św. Anny) erygowana powtórnie przez Adama Świderskiego w 1655 r. i otoczona niewielkim cmentarzem. Z regularnej, kwaterowej kompozycji powstałej w XVI w. i rozwijanej w końcu XVII wieku oraz w wieku XVIII przetrwały: lokalizacja założenia, droga dojazdowa przez wieś, droga prowadząca na południe do pól oraz lokalizacja ogrodu warzywnego położonego na wschód od kaplicy. Istniejący obecnie staw, chociaż położony w rejonie stawu znanego z inwentarzy sporządzonych w XVIII w. nie jest z nim tożsamy. W II połowie XVIII w. nastąpiło bowiem przebicie odnogi rzeki przy młynie (na co wskazuje mapa z 1778 roku), a w czasach późniejszych odnogę tę zakopano, pozostawiając staw istniejący do dzisiaj. Spośród elementów dziewiętnastowiecznych zachowały się: przebudowany na budynek gospodarczy lamus (stojący między dworem a cerkwią) oraz szereg starych drzew w sąsiedztwie cerkwi i dworu oraz w parku i na zachód od dworu w otoczeniu ogrodu warzywnego. Z kompozycji rozwijanej od końca XIX w. do roku 1939 zachowały się: dwór stojący w miejscu poprzedniego (wzniesiony w latach 20. XX w.), główna oś założenia, staw, większość terenu parku z fragmentami nasadzeń parkowych (jednak w stanie zdewastowanym i o bardzo zniekształconej kompozycji), warzywnik, dziedziniec gospodarczy, dwa dawne magazyny (murowany i drewniany), murowana obora (przebudowana na magazyn), część nasadzeń drzew przy dworze i w ogrodach.16

Roślinność założenia składała się w latach 80. XX w. z 33 gatunków drzew i krzewów (w tym jednego pnącza), jednak nie rosło tu zbyt wiele starych drzew. Najstarszymi drzewami, pochodzącymi jeszcze z XVIII w. były: dwie lipy w otoczeniu kaplicy o średnicach pni 130 i 98 cm oraz suchy wiąż górski o średnicy pnia 110 cm, rosnący przy budynku gospodarczym w pobliżu dawnego podjazdu. Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 60-87 cm, głównie dziewiętnastowieczne, rosnące w sąsiedztwie kaplicy, dworu, warzywnika i stawu. Do tej grupy zaliczał się fragment zachowanej na południe od ogrodu warzywnego alei lipowej, ale większość tych lip była w złym stanie zdrowotnym. Zwracały też uwagę: topola biała o średnicy pnia 110 cm, rosnąca w alei lipowej na południe od ogrodu warzywnego, druga topola o średnicy pnia 80 cm, rosnąca między stawem a rzeką oraz wiąz szypułkowy o średnicy pnia 82 cm, rosnący w pobliżu stawu. Większość zachowanych starych drzew parku pochodziła z początku XX w. i z okresu międzywojennego. Oprócz drzew starych na terenie założenia rosła spora ilość drzew młodych i żywopłotów. Nie było tu natomiast pojedynczo rosnących krzewów, za to spory obszar (zwłaszcza parku) zajmowały zarośla oraz różnej wielkości grupy krzewów. Na północny-zachód od założenia i nad rzeką rosły olsy.

W wyniku dewastacji i przekształceń obiekt nie pełnił już w krajobrazie szczególnej roli. Grupy starych drzew ogrodowych zasłonięte były bowiem przez zabudowania wsi, przez nowe zabudowania gospodarcze oraz przez okoliczne lasy. Były dobrze widoczne jedynie od strony południowo-zachodniej z łąk i pól. Poza tym, oprócz zasłoniętej przez drzewa cerkwi, stare zabudowania (także dwór) były mało atrakcyjne widokowo, a dodatkowo przygnebiające wrażenie robiło wysypisko w parkowym stawie.17

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Cicibór - dwór

Dwór w Ciciborze Dużym - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.p

 

Cicibór - cerkiew

Cerkiew w Ciciborze Dużym - stan współczesny
Fot. Marcin Szukała, 2007 r.
Publ. www.kosciolydrewniane.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 121

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 26

3 Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, wyd. Jabłonowski A., Warszawa 1901, s. 68

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 674

5 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 494, Inwentarz folwarku Ciciborka..., 4 juni 1745

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciciborze Dużym, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

7 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 495, Inwentarza folwarku Ciciborka... 1 VII 1809

8 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 496, Inwentarza folwarku Ciciborka... 27 IX 1818

9 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4348, kopia inwentarza folwarku Terebela z dziewiętnastowiecznym napisem na okładce „Przedana Gruszeckiemu w 1820 r."

10 Informacje ustne Kazanowskiego Piotra, zam. w Ciciborze oraz Maziejuka Seweryna, zam. w Ciciborze; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciciborze Dużym, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

11 Informacje ustne Maziejuka Seweryna, zam. Ciciborze

12 AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2567

13 AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2567

14 Informacje ustne Maziejuka Seweryna, zam. Ciciborze oraz Kuszczeńca Stanisława, zam. w Ciciborze

15 Informacje ustne Trocia Włodzimierza, pracownika Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Ciciborze

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciciborze Dużym, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciciborze Dużym, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

www.polskiezabytki.pl

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Cicibór DużyKategoria:dworski