Czeberaki

Park dworski - bezstylowy, powstały na początku XX w. w wyniku przekształcenia kompozycji powstałej w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Czeberaki

Gmina: Stara Kornica

Położenie obiektu: na południowy-wschód od wsi Czeberaki, na wschód od rzeki Kałuży (na terenie łagodnie opadającym ku tej rzece), około 2 km na południowy-wschód od Falatycz, stanowiących pierwotnie centrum dóbr, a około 9 km na wschód od Łosic

W I połowi XVI w. Czeberaki wymieniane są wśród wsi należących do Połubińskich, a następnie do Kopciów i wreszcie do Stanisława Naruszewicza.¹ W roku 1580 Falatycze, Czeberaki i Łozki stanowią samodzielne, średniej wielkości dobra, o których w rejestrze poborowym z tego roku napisano: „Phaliathicze, urodzony Christoph Przeszko dał z imion swoich Talatycz, Ciebierak i Łozej z włók osiadłych 34 ½ po groszy 30, z pustych włók 14 ½ po groszy 10, od ogrodników rolnych 4 po groszy 6".² Można z tego wnioskować, że w tym czasie siedziba właścicieli dóbr znajdowała się w Falatyczach, oddalonych od Czeberak o około 2 km, zaś Czeberaki pozostawały jedynie wsią chłopską wchodzącą w skład dóbr falatyckich. Stan taki utrzymywał się aż do XIX w.

Prawdopodobnie dopiero na początku XIX w. powstał tam folwark, który pełnił funkcje wybitnie utylitarne i pozbawiony był elementów ozdobnych. Siedziba właścicieli nadal bowiem mieściła się w Falatyczach. Około połowy XIX w., kiedy to dobra falatyckie objął po ojcu Antoni Budzyński (vel Bądzyński),³ folwark w Czeberakach zaczął nabierać bardziej reprezentacyjnego charakteru. Wiązało się to z planami podziału majątku na część falatycką i czeberacką.⁴ Podział ten jednak nie doszedł do skutku, a cały majątek odziedziczył w końcu XIX w. Stefan Bądzyński. Właściciel ten dążył do wprowadzenia nowocześniejszych wówczas metod uprawy roli i nastawił się na produkcję ziemniaków przemysłowych. W roku 1880 obszar folwarku czeberackiego wynosił 668 morgów, z czego grunty orne i ogrody zajmowały 495 morgów, łąki 57 morgów, pastwiska 5 morgów, lasy 95 morgów, a nieużytki i place 16 morgów. W tym czasie stało na terenie tego folwarku 12 budynków, wszystkie drewniane.⁵

Około połowy XIX w. zaczęto urządzać w Czeberakach w sąsiedztwie dworu dzierżawcy skromną kompozycję ozdobną, włączając w jej skład aleję lipową prowadzącą do zabudowań gospodarczych oraz drzewa rosnące przy drodze do wsi Wyrzyki i przy zabudowaniach folwarcznych. Przed końcem XIX w. urządzono tam też kolisty podjazd przed dworem, który otoczono świerkami. Posadzono także niewielką ilość drzew ozdobnych i owocowych wokół dworu. Wytyczono też proste drogi prowadzące przez teren części ozdobnej do dworu i zabudowań gospodarczych.

Na przełomie XIX i XX w. Stefan Bądzyński wzniósł w Czeberakach szereg nowych zabudowań gospodarczych, w tym oborę i stajnię cugową. Wtedy też posadzono między dwiema drogami ogrodowymi na wschód od podjazdu i dworu dzierżawcy grupę świerków, a w sąsiedztwie dworu inne drzewa. Na północny-zachód od parku, przy drodze do wsi wzniesiono czworaki, chlewnię i kurnik. Rozpoczęto też wówczas przeobrażanie niewielkiej wcześniej części ozdobnej sąsiadującej z dworem rządcy w obszerniejszy park, sadząc nowe drzewa i krzewy ozdobne.

Około 1913 r. Stefan Bądzyński rozpoczął w Czeberakach budowę murowanego dworu, który stał się później główną siedzibą właścicieli. Środkowa część tego budynku miała być parterowa, natomiast partie boczne dwukondygnacyjne. W chwili wybuchu I wojny światowej gotowa była część środkowa oraz południowo-zachodnia część dwukondygnacyjna. Wybuch wojny przeszkodził w ukończeniu prac i w rezultacie budynek pozostał na zawsze w takim niesymetrycznym kształcie.⁶

Równocześnie z budową dworu nadal komponowano park otaczający dwór. Dwór ustawiono prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego dworu zamieszkiwanego przez dzierżawcę, na północny-zachód od istniejących już zabudowań folwarcznych, przy alei lipowej prowadzącej niegdyś do folwarku, której przebieg jednak zmieniono tak, by prowadziła ona do podjazdu. W związku z tym nową drogę do części gospodarczej poprowadzono wzdłuż południowo-zachodniej granicy parku. Na północny-wschód od podjazdu wzniesiono cieplarnię. Część drzew alei i stare drzewa rosnące wcześniej w jej otoczeniu oraz przy drodze do wsi Wyrzyki pozostawiono, część natomiast wycięto zachowując duży, kolisty podjazd przed dworem. Pozostawiono także posadzoną kilkanaście lat wcześniej grupę świerków na wschód od dworu. Teren wokół dworu zamieniono w prawdziwy park, sadząc tu dużą ilość krzewów, między którymi biegły dwie proste, istniejące wcześniej drogi, prowadzące do dworu i do stajni cugowej stojącej na południowy-wschód od dworu.

Po I wojnie światowej wzniesiono w części gospodarczej krochmalnię i gorzelnię, a na wschód od krochmalni wykopano staw połączony z rzeką. W sąsiedztwie stawu i rzeki założono ogrody warzywne. Z roku 1927 zachowała się następująca lustracja majątku Czeberaki, „... 3. Właścicielem majątku jest Stefan Bądzyński, do władania doszedł drogą spadku... 5. Posiada także majątek Telatycze w gminie Górki. 6. Obszar: 157. 43 ha gruntów ornych, 26,9 ha łąk, 3,35 ha ogrodów warzywnych, 3,25 ha ogrodów owocowych, 4,59 ha granic, dróg, rowów, 2,04 ha pod zabudowaniami, ogółem 235,25 ha... 8. Grunty majątku Czeberaki uprawiane są starannie i intensywnie przy stosowaniu obornika i dużej ilości nawozów sztucznych - fosforowych, azotowych i potasowych. 9. Od roku 1928 w majątku zostały zdrenowane prawie wszystkie grunty orne i część łąk. Około 13,99 ha łąk od roku 1925 jest specjalnie urządzonych z zastosowaniem systemu terrasowego z doprowadzeniem wód ściekowych z krochmalni, doprowadzonych wodociągiem żelaznym. Dotychczasowa długość wodociągu wynosi ok. 1000 m. Łąki są zasiewane specjalnym doborem traw złożonym z 15 gatunków. Zbiór z próbnych koszeń wyliczony jest na 315 q rocznie. Łąki powyższe kosi się 6-7 razy rocznie... 14. W majątku znajdują się następujące zabudowania: dom mieszkalny murowany, 2 ośmioraki murowane, czworak murowany, krochmalnia murowana (w której znajduje się dynamomaszyna oświetlająca wszystkie zabudowania)...".⁷

Przytaczana lustracja została sporządzona przed przystąpieniem do przymusowej parcelacji części majątku, na którą właściciel się nie zgadzał, powołując się na wysoki poziom kultury rolnej dóbr i uprzemysłowienie folwarku. Mimo to, parcelację przeprowadzono, a w jej wyniku dwunastu gospodarzy otrzymało działki o wielkości po 5 ha każda.⁸

W końcu lat 20. XX w. majątek przeszedł w spadku na sukcesorów Stefan Bądzyńskigo, a około 1930 r. przejął go syn Stefana - Jan Antoni Bądzyński.⁹ Był on cenionym fachowcem w dziedzinie praktyki rolniczej, a także działaczem społecznym oraz w drugiej połowie lat 30. XX w. dyrektorem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie. W tym czasie majątek był wydzierżawiany niejakiemu Olszewskiemu, który z polecenia właściciela założył w Czeberakach duży sad położony na zachód od parku i zabudowań gospodarczych, pomiędzy nimi a rzeką Kałużą.

W latach 30. teren parku nie ulegał większym zmianom i dokonano tam tylko niewielkich nowych nasadzeń. W tym czasie na północ od dworu stała cieplarnia, przy drodze do wsi Wyrzyki figura Matki Boskiej, a w części gospodarczej, oprócz stajni cugowej, obora, piwnica, krochmalnia, warzelnia i studnia. Za krochmalnią znajdował się staw otoczony ogrodami warzywnymi sąsiadującymi z rzeczką i sadem. Ponadto na północny-zachód od parku, przy drodze do wsi stały chlewnia, kurnik i czworak. W tym czasie całość kompozycji zajmowała około 11,5 ha, sam park był jednak niewielki i zajmował około 3 ha.¹⁰

W czasie II wojny światowej, dzięki położeniu z dala od głównych dróg, teren założenia nie uległ zniszczeniu. Po wojnie grunty majątku rozparcelowano, a teren założenia przejęła gmina, która wydzierżawiała go jako pastwisko. We dworze umieszczono natomiast szkołę. W latach 50. XX w. na terenie dawnej części gospodarczej założono Gminny Ośrodek Maszynowy, który później przekształcono w Bazę Sprzętu Rolniczego Spółdzielni Kółek Rolniczych. W południowej części założenia, w latach 60. ulokowano wytwórnię mas bitumicznych, prowadzoną przez Rejon Eksploatacji Dróg Publicznych w Łosicach. Do tego czasu większość zabudowań gospodarczych została sprzedana przez gminę okolicznym rolnikom, którzy je rozebrali. Zabudowania folwarczne usytuowane w północnej części założenia zostały rozebrane około 1955 r., a uzyskany z rozbiórki budulec został wykorzystany do budowy na terenie wsi nowej szkoły podstawowej. Nowa szkoła została oddana do użytku w 1959 r., a dwór przeznaczono na mieszkania dla nauczycieli. Dwór i park przez cały okres powojenny nie były konserwowane, toteż dach dworu zaczął zaciekać i nauczyciele wyprowadzili się z tego budynku (ostatni mieszkaniec opuścił go w 1976 r.). Od tego czasu dwór był sporadycznie wykorzystywany jako świetlica wiejska na zabawy i uroczystości rodzinne. Na terenie parku wypasano bydło, a większość parku zarosła krzewami i młodymi samosiewami drzew. Do tego czasu zniszczeniu uległy też ogrody warzywne i wycięto sad, a dawny staw parkowy zarósł olsem. Zanikły też drogi spacerowe w parku. Tereny dawnych części użytkowych założenia przekształcono i zajęły je - oprócz bazy sprzętu SKR i wytwórni kruszyw - pastwisko, łąki, pola uprawne oraz dwie zagrody chłopskie. W latach 70. XX w. i na początku lat 80. mieszkańcy wsi Czeberaki czynili starania o przejęcie dworu i parku na swoje potrzeby, napotykając jednak opór naczelnika Gminy Kornica. Brak decyzji o przeznaczeniu tego obiektu przyspieszał jednak jego dewastację, toteż dach dworu zawalił się, a mieszkańcy wsi, którzy zgromadzili nawet materiał budowlany niezbędny do jego naprawy nie byli władni podjąć prac remontowych bez zgody władz.¹¹ Pozostałe części założenia podzielone były w roku 1981 pomiędzy kilku użytkowników - SKR w Starej Kornicy, Państwowy Fundusz Ziemi i Rejon eksploatacji Dróg w Łosicach.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji zachował się tylko park i to w stanie daleko posuniętej dewastacji. Pozostałe części funkcjonalne założenia (warzywniki, sad, części gospodarcze) zostały w okresie powojennym zniszczone. Z kompozycji powstałej i rozwijanej w II połowie XIX w. przetrwały: fragment alei lipowej i drogi w tej alei, podjazd, ślady dwóch prostych dróg ogrodowych oraz niewielka ilość drzew ozdobnych i owocowych. Z elementów wprowadzanych na przełomie XIX i XX w. oraz na początku wieku XX zachowały się: część stajni cugowej, magazyn, grupa świerków i część drzew parkowych. Z elementów późniejszych, wprowadzanych po 1913 r. przetrwały: dwór (w ruinie), pewna ilość drzew, duża ilość krzewów ozdobnych (które rozrosły się tworząc zarośla na znacznych połaciach parku) oraz droga prowadząca do podjazdu.

Roślinność parku składała się na początku lat 80. XX w. z 31 gatunków drzew i krzewów. Rosło tu sporo starych drzew, jednak większość (83 szt.) stanowiły świerki sadzone na początku XX w., które nie tworzyły żadnej zdecydowanej kompozycji. Większość pozostałych drzew obiektu - sosny, brzozy, grochodrzewy, modrzewie, kasztanowce, orzechy, morwy i niektóre klony - pochodziła z ostatniej ćwierci XIX w. i z początku wieku XX. Tylko niewielka grupa starych drzew została posadzona wcześniej. Były to: aleja lipowa posadzona około połowy XIX w., dwie topole białe o średnicy pni 125 i 180 cm, klon pospolity o średnicy pnia 80 cm i dwa jesiony wyniosłe o średnicy pni 80 i 70 cm. Oprócz drzew starych rosła w parku duża ilość drzew młodych, w większości bardzo ekspansywnych samosiewów. Ponadto, jak już wspomniano, duże obszary parku zajęły zarośla rozrośniętych krzewów pochodzących z dawnych nasadzeń parkowych - głównie lilaków i bzów czarnych.

Teren parku w Czeberakach był dobrze widoczny od północnego-zachodu, północy, wschodu i południowego-wschodu. Wyróżniał się w krajobrazie jako zwarta grupa zieleni, a z dworu rozciągały się widoki na rzekę i okoliczne łąki.¹²

Obecnie obiekt stanowi własność prywatną, a nowi właściciele wyremontowali dwór, chociaż raczej była to przebudowa ruin powiązana z rozbudową obiektu. W efekcie powstał obiekt większy, dość luźno powiązany formą z pierwowzorem. Wraz z odbudową dworu dokonano różnych prac porządkowych w parku.

EBK

Dwor w Czeberakach - stan współczesny
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Park dworski w Czeberakach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław, 1951, s. 53-55

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, Polska XVI w., Podlasie, cz. 1, Warszawa 1908, s. 66-67

³ Informacje ustne Nominiuka Jana, zam. w Czeberakach, byłego pracownika krochmalni dworskiej

⁴ Informacje ustne Walczuka Kazimierza, zam. w Czeberakach, byłego lokaja we dworze w Czeberakach

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 778

⁶ Informacje ustne Walczuka Kazimierza, zam. w Czeberakach

⁷ AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3004, Akta parcelacji majątku Czeberaki

⁸ AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3004, Akta parcelacji majątku Czeberaki

⁹ Informacje ustne Walczuka Kazimierza, zam. w Czeberakach

¹⁰ Łoza Stanisław, Czy wiesz kto to jest?; Sprostowałem uzupełnienia, Warszawa, zap. 1939, s. 10; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Czeberakach, Biała Podlaska 1981, maszynopis

¹¹ Informacje ustne Walczuka Kazimierza, zam. w Czeberakach

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Czeberakach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, CzeberakiKategoria:dworski