Dańczypol

Ogród dworski - barokowy, powstały w XVII w. na miejscu wcześniejszej, szesnastowiecznej siedziby dworskiej, rozwijany w wieku XVIII, przebudowany na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: Dańczypol, Daniczypol

Gmina: Grabowiec

Położenie obiektu: kilka kilometrów na wschód od Grabowca, na południe od bagnistej niegdyś doliny rzeki Kalinówki, na wschód od wpadającego do niej strumienia, na sąsiadującym z tym strumieniem wzgórzu, przy drodze do położonych bardziej na wschód zabudowań wsi Dańczypol, biegnącej południową granicą założenia, na wschód od zbiegu lokalnych dróg do Skibic i do Grabowczyka

Dańczypol na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

Wieś Dańczypol powstała prawdopodobnie w wieku XIV, zaś siedziba dworska w Dańczypolu istniała już w wieku XVI, m.in. w rejestrze poborowym z 1578 r. wskazano jako właścicieli Dańczypola Szymona Danieleckiego, który posiadał 1/4 łana ziemi i 1 zagrodnika bez ziemi oraz Jana Danieleckiego, właściciela 1 łana ziemi, 2 zagrodników z ziemią i 2 zagrodników bez ziemi.1

Z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że ówczesny dwór zlokalizowany był w tym samym miejscu, co założenie istniejące w XX wieku, na sąsiadującym z niewielkim strumieniem wzgórzu. Było to bowiem jedno z dogodniejszych miejsc w okolicy nadających się do zamieszkania. Tym bardziej, że położona nieopodal bagnista dolina rzeki Kalinówki stanowiła naturalną ochronę dworu od północy.

Szesnastowieczną siedzibę dworską w Dańczypolu łączyło z okolicznymi osadami kilka lokalnych dróg. Poza tym, nic więcej o tej siedzibie dziś nie wiadomo. Nie są też bliżej znane dzieje Dańczypola w wieku XVII i w I połowie wieku XVIII, gdyż dostępne są tylko informacje o niektórych jego właścicielach. W 1608 roku Dańczypol (wówczas nazywany Daniczypolem) należał do Olbrachta Łuszkowskiego (którego poddany Chwedko Gaida oskarżył Piotra Danieleckiego, być może współwłaściciela wsi, o pobicie). Olbracht Łuszkowski jako współwłaściciel wsi wzmiankowany był jeszcze w 1620 roku. W 1674 roku wieś należała do Bernarda Rudawskiego, w 1727 roku Dańczypol był we władaniu Wojnickich, a do 1762 roku jednym z jego współwłaścicieli był zmarły w tym roku Wojciech Szystowski, przy czym część wsi należała wówczas do Stanisława Brodowskiego i Kaspra Dobrzyńskiego (vel Dobrzańskiego).

Chociaż nie znaleziono przekazów historycznych odnoszących się do wyglądu siedziby dworskiej w Dańczypolu w wieku XVII i w I połowie wieku XVIII, to jednak musiała się tu rozwijać regularna i dość zwarta kompozycja przestrzenna, która w II połowie osiemnastego stulecia była już w pełni ukształtowana. Wiek ówczesnego dworu wskazuje na to, że powstała ona co najmniej w I połowie XVIII w., ale układ przestrzenny wskazywałby raczej na wcześniejszą, siedemnastowieczną genezę tej kompozycji.

W 1764 r. dobra Dańczypol należały do Kaspra Dobrzańskiego.² Z tego okresu pochodzi inwentarz dóbr opisujący wygląd siedziby dworskiej.

„Dwór stary na górze, do którego drzwi na klamkę zamykające się... sieni, z której kuchenka z grubą do pieca. Z tej sieni drzwi do izby, Z tej izby alkierz... naprzeciwko spiżarka za piecem i drzwiami na tył zalepione, przeciwko tejże izby piekarnia stara zła już się rozwalająca... Na boku izdebka dziecinna z piecem przy kuchence z drzwiami... Gonty na całym budynku stare złe... Naprzeciwko stajenka chruściana z wrotami y żłobem... Daley przy niey chlew na bydło... Naprzeciwko na tymże podwórzu spichlerz stary z górą drewniany... Z podwórza idąc ku zystawcom stodoła o dwu wrotach naprzeciw siebie z zamknięciem... Przy bramie od Grabowca po lewej ręce sadź na wieprze... przy którym loch zawalony, po prawej ręce psiarnia..."³

Oprócz tego istniały w Dańczypolu ogrody. „Ogród duży naprzeciwko budynku. Drugi na dole ku wsi mały. Ogródek przed oknami maleńki..."⁴

Wymieniony w inwentarzu „ogród duży" był prawdopodobnie ogrodem kwaterowym typu włoskiego, położonym w zachodniej części założenia na tarasowo uformowanym zboczu wzgórza, opadającym do strumienia. Jako położony „naprzeciwko budynku" był zapewne powiązany osiowo z dworem i leżącym po przeciwnej stronie dworu dziedzińcem, wokół którego stały na szczycie wzgórza zabudowania folwarku zajmujące wschodnią część założenia. Przedłużeniem osi ogrodowej w kierunku zachodnim był widok na Grabowiec i dominujący w tej miejscowości kościół. Od strony wsi położony był drugi ogród, mniejszy, zapewne warzywny, sąsiadujący z ogrodem wielkim, a przed oknami dworu urządzono też niewielki ogródek kwiatowy. Być może regularny, prostokątny kształt założenia widoczny na szkicu z 1923 r. odzwierciedla barokowe granice kompozycji, które już w dobie baroku podkreślone były alejami lub szpalerami, podobnie jak wewnętrzne podziały ogrodu na kwatery.⁵ Nienajlepszy stan zabudowań Dańczypola w roku 1764 wskazuje, że siedziba ta czasy świetności miała pewnie za sobą, co potwierdza tezę o siedemnastowiecznej lub wczesno osiemnastowiecznej metryce tarasowej kompozycji.

Na początku XIX wieku dobra Dańczypol wielokrotnie zmieniały właścicieli, co zapewne nie sprzyjało rozwojowi siedziby dworskiej. 16 lipca 1801 r. Antoni Ksawery Russyan sprzedał je Janowi Ulanickiemu.⁶

Później, w I połowie XIX w. dobra te należały do Dobrowolskich. Następnie były własnością, Ignacego Holtzera (wzm. w 1846 r.), a później do 1870 r. własnością Piotra Kamińskiego (zm. w 1870 r.), naczelnika powiatu hrubieszowskiego. W II połowie XIX w. wieś należała krótko do Kleinów, a w 1878 roku prawdopodobnie nabyli ją Esenowie za 29 tys. rubli, przy czym w 1891 roku jako właściciela Dańczypola odnotowano Abrama Essena. W latach 1891-1909 stanowił on własność Kazimierza Dębowskiego.⁷ Przypuszczać można, że ten ostatni zadbał o otoczenie dworu gdyż z czasów jego rządów pochodzi część starych drzew, jakie rosły tu w latach 80. XX w.

Przed 1909 r. siedziba dworska w Dańczypolu została przebudowana. Wzniesiono nowy dwór w południowej części ogrodów, a obok niego oficynę. Uległa też zmianie zabudowa części gospodarczej. W sąsiedztwie strumienia wzniesiono budynki dla służby folwarcznej, a na północ od ogrodów - młyn. Ogrody zajmowały teren zbliżony do tego, jaki założenie zajmowało w latach 80. XX w., a powierzchnia całego założenia, wraz z terenem zabudowań osady folwarcznej i młynem wynosiła około 5 ha. Na zachód od dworu mieścił się sad, a pozostałe wnętrza ogrodowe zajmowały warzywniki i - na północ od dworu - zieleń ozdobna o nieznanej dziś kompozycji. Wzdłuż południowej i północnej granicy kompozycji rosły aleje i szpalery lipowe oraz grabowe.

W dniu 20 marca 1909 r. Dębowski zmuszony sytuacją finansową i rodzinną⁸ sprzedał dobra Dańczypol Mońkowi i Dobie Garfinkiel z sumę 67300 rubli.⁹

Według danych Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie z 15 stycznia 1922 r. majątek posiadał wówczas obszar 564 morgów (około 282 ha), z czego 486 morgów ziemi ornej (około 243 ha), 55 morgów łąk (około 27,5 ha), 4 morgi sadu (około 2 ha), 4 morgi pod zabudowaniami (około 2 ha) oraz 5 morgów nieużytków, dróg i rowów (około 2,5 ha). Stan gruntów był dobry, a ponadto odnotowano tam „pełne umaszynowienie o trakcji konnej". Właściciele majętności mieszkali z Zamościu, a gospodarstwem zarządzał administrator mieszkający w zabudowaniach dworskich.¹⁰ Stały tu:

„- Dom mieszkalny... drewniany, obmurowany, częściowo zniszczony - dł 18 m, szer 11 m wys 3 ½ m

- Obora drewniana gontami kryta stan średni dł 20 m, szer 8 m, wys 2 ½ m

- Stajnia w części, reszta stodoła gliniana (chruściana). Kryta do połowy gontem, do połowy słomą w stanie średnim dł 50m, szer 9 m, wys 3 m

- Stodoła drewniana, kryta gontem w stanie średnim dł 47 m, szer 15 m, wys 3 m

- Poddasze na kierat kryte gontem, średnica 15 m, wys 2 m

- Przybudówka na plewy drewniana gontem kryta dł 9 m, szer 7 m, wys 2 m

- Wozownia i spichlerz drewniany gontem kryty dł 15 m, szer 14 m, wys 2 ½ m

- Parnik drewniany dł 9 m, wys 2 m, szer 5 m

- Dom mieszkalny... drewniany, gontem kryty w stanie średnim, dł 9 m, szer 8 m, wys 2 ½ m

- Dom mieszkalny o 2 izbach, drewniany dł 11 m, szer 5 ½ m, wys 2 m

- Dom mieszkalny o 10 izbach, drewniany dł 30 m, szer 9 m, wys 2 ½ m

- Dom mieszkalny o 4 izbach, drewniany gontem kryty dł 14 m, szer 8 m, wys 2 ½ m

- Młyn drewniany, blachą kryty w stanie złym dł 8 m, szer 8 m, wys 3 ½ m

- Obora czeladna drewniana, gontem kryta w stanie średnim dł 16 m, szer 18 m, wys 2 m

- Chlewiki drewniane, gontem kryte w stanie średnim 18 x 3 x 11 ½

- Kuźnia drewniana gontem kryta dł 3 ½ m, szer 2 m, wys 1 ½ m

- Chlewiki drewniane słomą kryte dł 2 m, szer 2 m, wys 1 ½ m."¹¹

Właściciele zatrudniali w tym czasie 14 osób służby dworskiej i 14 komorników.¹²

Ze szkicu wykonanego w 1923 r. wynika, że ówczesny dwór stał w sąsiedztwie ogrodów, w pobliżu drogi biegnącej południową granicą siedziby. Na wschód od dworu stała towarzysząca mu oficyna, zaś na zachód od dworu mieścił się sad. Na północ od dworu położone były inne ogrody dworskie, których kompozycji na planie nie pokazano, z wyjątkiem okrągłego klombu, gazonu lub podjazdu umieszczonego na osi dworu, na północ od niego. Na wschód od ogrodów stały na wzgórzu zabudowania gospodarcze otaczające prostokątny dziedziniec otwarty od strony dworu i ogrodów. Wiodła do niego od południa droga dojazdowa połączona z traktem brzeskim. Zachodnią granicą kompozycji płynął strumień (dopływ Kalinówki), wzdłuż którego (przy poprowadzonej tam drodze) wybudowano w północno-zachodniej części założenia domy dla służby folwarcznej. Dalej na północ, już w dolinie Kalinówki, znajdował się wzniesiony nad strumieniem młyn.¹³

Dńczypol na odysie szkicu z 1923 r.

Oryg. AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, akta parcelacji majątku Dańczypol, nr 1850

Żydowska rodzina Garfinklów nie prowadziła w okresie międzywojennym żadnych inwestycji w Dańczypolu. Tamtejsze zabudowania pochodziły więc z lat 1891-1909, a więc z czasów gdy majątkiem władał Kazimierz Dębowski. Garfinklowie skupiali się przede wszystkim na sukcesywnym sprzedawaniu gruntów majątku. W wyniku reformy rolnej 1919 r. rozparcelowano w latach następnych 118 ha i 9004 m² ziemi. Według sporządzonego przez mierniczego Jakuba Bielaka planu parcelacji z roku 1927 majątek liczył wówczas 348 morgów i 88 prętów.¹⁴

Okres międzywojenny nie sprzyjał zatem rozwojowi kompozycji przestrzennej Dańczypola. Niemniej dokonywano tu nasadzeń uzupełniających, tak ozdobnych, jak i owocowych. Ponadto na zachód od dziedzińca gospodarczego wykopano w ogrodzie sadzawkę (której nie przedstawia jeszcze plan z 1923 r., a więc musiało to nastąpić później).

W 1932 r, Doba z Kahanów Garfinkiel i jej syn Sanel zamieszkiwali w Zamościu wydzierżawiając majątek Wojciechowi Stadnikowi, a później Bronisławowi Wirnikowi.¹⁵ Taki stan rzeczy utrzymywał się do 1940 r. kiedy to na mocy postanowienia władz okupacyjnych, decyzją z dnia 11 czerwca 1940 r. majątek Dańczypol został jako bezpański skonfiskowany.¹⁶

Po wyzwoleniu dobra Dańczypol o obszarze 194 ha i 52 m² przejęto 12 października 1944 r. na własność państwa i rozparcelowano, przy czym spod parcelacji wyłączono resztówkę o powierzchni 5,25 ha obejmującą m.in. sad, ogród, dwór i folwark o powierzchni 3,02 ha.¹⁷

Byli właściciele majątku - Doba i Sanel Garfinkelowie przeżyli wojnę, a ich potomkowie zamieszkiwali w latach 80. XX w. w Izraelu i w USA.¹⁸

Teren dawnego ogrodu, podobnie jak i zabudowania dworskie, został w okresie powojennym niemal całkowicie zniszczony. Rozebrano wszystkie budynki dworskie, w tym dwór w roku 1966. Wycięto większość drzew owocowych i znaczną ilość drzew ozdobnych. Wnętrza ogrodowe zamieniono na pastwiska i pola uprawne. Następnie na terenie dawnego ogrodu wzniesiono leśniczówkę i kilka innych budynków, a teren wokół nich podzielono ogrodzeniami z siatki i płotami. Za to przy drodze wiodącej do leśniczówki posadzono żywopłoty grabowe i dokonano niewielkich nasadzeń drzew w innych miejscach.¹⁹

Do lat 80. XX w. z dawnej szesnastowiecznej siedziby dworskiej w Dańczypolu, oprócz samej lokalizacji założenia pozostały drogi dojazdowe przebiegające obok niego, jak również umiejscowienie zabudowań i ogrodów na wzgórzu górującym na dolinami rzeki i wpadającego do niej strumienia. Z barokowej kompozycji ukształtowanej przed II połową XVIII w. zachowały się do lat 80. XX w. skarpy tarasów ogrodowych i zapewne czytelne (bo podkreślone później młodszymi szpalerami) granice założenia. Z elementów powstałych w wyniku przebudowy założenia dokonanej przed 1909 r. i istniejących później jako kontynuacja wprowadzonej wówczas kompozycji przetrwała jedynie część nasadzeń przy graniach i we wnętrzach ogrodu (w tym fragmenty szpalerów i alei grabowych) pochodzących z przełomu XIX i XX w. oraz z okresu międzywojennego. Poza tym zachowało się obniżenie po sadzawce wykopanej po 1923 r.²⁰

W roku 1987 roślinność obiektu, która składała się z 27 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych, była stosunkowo młoda. Kilka najstarszych drzew pochodziło z II połowy XIX w., a pozostałe drzewa z początku XX w. i z okresu międzywojennego lub z czasów najnowszych. Do najstarszych drzew należały: dwa kasztanowce białe o średnicach pni 92 i 94 cm, rosnące na północny-wschód od leśniczówki, lipa drobnolistna o średnicy pnia 90 cm, rosnąca na północ od szopy przy leśniczówce, czeremcha o średnicy pnia 90 cm, rosnąca przy północnej granicy kompozycji, dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 80 i 100 cm, rosnące przy północnej granicy założenia oraz dwie wierzby białe odmiany zwisającej o średnicach pni 115 i 121 (w złym stanie zdrowotnym), rosnące w sąsiedztwie drogi prowadzącej do leśniczówki. Drzewa sadzone na początku XX w. i w okresie międzywojennym (część grabów, kilka lip, trzy czeremchy, dwa grochodrzewy i drzewa owocowe) miały tu średnice pni od 50 do 80 cm. Po 1939 r. pojawiły się nowe drzewa, wyrosłe z samosiewów lub z odrostów korzeniowych po wyciętych starszych egzemplarzach drzew. Nieliczne (modrzewie, świerki, klony, żywotniki i topole) zostały posadzone w różnych latach okresu powojennego. Drzewa tej grupy wiekowej osiągały rozmiary do 55 cm średnicy pnia, a topole Maksymowicza nawet do 60 cm. Do tej grupy należały też śliwy rosnące na pastwisku we wnętrzu po dawnym sadzie. Krzewów rosło tu niewiele, głównie bzy i lilaki tworzące zarośla i grupy. Oprócz nich występowały jeszcze leszczyny, dzikie róże i czeremchy.²¹

Wnętrze parku w Dańczypolu - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Korzystne usytuowanie obiektu na wzgórzu górującym nad dolinami rzeki i strumienia sprawiało, że obiekt odgrywał istotną role w krajobrazie. Ogrody dworskie widać było z daleka, a z dworu i ogrodów rozciągały się też dalekie widoki na okolicę, z których najważniejszym był widok na kościół w Grabowcu. Do lat 80. XX w. Dańczypol stracił wiele dawnych walorów, bo zdewastowane wnętrza dawnych ogrodów przedstawiały się wówczas bardzo niekorzystnie, a część widoków z wnętrza obiektu na okolicę zasłaniały rosnące przy obrzeżach założenia zarośla. Niemniej obiekt nadal był z daleka widoczny i wyróżniał się z otoczenia pasami drzew i krzewów rosnących przy granicach założenia, nad którymi wznosiły się okazałe stare drzewa zachowane w centralnej części kompozycji.²²

Obecnie większość terenu dawnych ogrodów porośnięta jest drzewami i krzewami.

Krzysztof Kucharczyk

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, Ziemie ruskie, Ruś czerwona, Warszawa 1902, s. 250

² AP Lublin, Księgi Grodzkie Grabowieckie, nr RMO 125, s. 627

³ AP Lublin, Księgi Grodzkie Grabowieckie, nr RMO 125, s. 904-905

⁴ AP Lublin, Księgi Grodzkie Grabowieckie, nr RMO 125, s. 905

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dańczypolu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol

⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol

⁸ Informacje ustne Jaworskiego Józefa, byłego fornala w majątku Dańczypol

⁹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2850, akta parcelacji majątku Dańczypol

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2850, akta parcelacji majątku Dańczypol

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2850, akta parcelacji majątku Dańczypol

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2850, akta parcelacji majątku Dańczypol, Odręczny szkic gruntów fol. Dańczypol Sanela Garfinkiel 17 I 1923 r.

¹⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol

¹⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol; Informacje ustne Jaworskiego Józefa, byłego fornala w majątku Dańczypol

¹⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol; Informacje ustne Jaworskiego Józefa, byłego fornala w majątku Dańczypol

¹⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne, nr 58, dobra Dańczypol; Informacje ustne Jaworskiego Józefa, byłego fornala w majątku Dańczypol

¹⁸ Informacje ustne Jaworskiego Józefa, byłego fornala w majątku Dańczypol

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dańczypolu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dańczypolu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dańczypolu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dańczypolu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Dańczypol. Krzysztof KucharczykKategoria:dworski