rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeDobki

Ogród dworski – kwaterowy ogród włoski, powstały w II połowie XVII w., ze śladami dziewiętnastowiecznych przekształceń

Dawna nazwa: Dobkowo, Dobki Seroczęta

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: na płaskim terenie, w sąsiedztwie wsi, nad niewielkim strumieniem

 

 Dobki plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Dobkach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Dobkach powstała zapewne już w XV w., a w wieku XVI i w pierwszej połowie XVII w. należała do drobnej szlachty.1 W 1566 r. w Księgach ziemskich suraskich odnotowany został „Joannes Wnuczek de Dobkowo”. W 1597 r. przed Księgami grodzkimi brańskimi „Josephus olim suprascriptis Joannis Wnuczek in Dobkowo haeres, Stanislao Wnuczek Dobkowski fratris suo germano summam inscribit”. Z kolei w 1613 r. w Księgach grodzkich wiskich występowała „Marina filia olim Joannis Wnuczek haeredissa in Dobki, palatinatus Podlachiae et districtus Bielscensis incola, primi olim Nicolai in Pohayce Podhayski, secundi ad praesens voti consorti Joanni Kuczyński.2 Zygmunt August stwierdzał 24 maja 1569 r., że Jan Wnuczek, ziemianin bielski, złożył dodatkowo przysięgę królowi i Koronie Polskiej, iż on „dosyć czyniąc rozkazowi naszemu, był gotów czynić przysięgę nam i Koronie Polskiej powinną w powiecie swym, ale dla słusznych przyczyn, które na sobie miał, uczynić jej na ten czas nie mógł”.3 Inna część majątku należała w latach 1569-1581 do Jakuba Dobkowskiego, syna Piotra,4 a w 1597 r. do Józefa i Stanisława Wnuczków5. Jednocześnie w 1601 r. i w 1603 r. źródła wymieniają jako właścicieli Wojciecha i Wawrzyńca Dobkowskich, synów Jakuba oraz Józefa, Piotra i Stanisława Dobkowskich.6 W 1576 r. pojawia się też nazwisko Stanisława Seroki z Dobek.7 W 1621 r. odnotowano trzynastu, a w 1635 r. dwudziestu dwóch właścicieli Dobek.8

Po „potopie szwedzkim” własności dobkowskie zostały skupione w jednym ręku, a ich właścicielem została rodzina Burzyńskich (wzm. w 1662, 1676 i 1767 r.). We dworze zamieszkiwało w latach 60. XVII w. 7 osób czeladzi, a we wsi 19 poddanych.9 Stanisław Burzyński władał Dobkami w 1701 r.10 Wawrzyniec Burzyński, burgrabia tykociński, spisywał w Dobkach swój testament.11

Z okresem rządów Burzyńskich należy wiązać powstanie kwaterowej kompozycji przestrzennej ogrodu. Zajmowała ona teren zbliżony do kwadratu, sąsiadujący z dziedzińcem gospodarczym. Do założenia biegły drogi dojazdowe z Lipnik i ze wsi. Droga z Lipnik przechodziła przez most na strumieniu (wyznaczającym południowo-zachodnią granicę kompozycji), a jej przedłużenie oddzielało część gospodarczą od ogrodowej. Przy tej drodze, prawdopodobnie na granicy dziedzińca i kwaterowego ogrodu włoskiego zajmującego południowo-wschodnią część założenia, usytuowany był dwór. Jedną z osi podziału kwaterowego wytyczała droga do wsi. Południowo-zachodnią granicą założenia płynął strumień. Równolegle do niego biegła po zachodniej stronie droga ze wsi omijająca ogród dworski. Sam ogród, otoczony szpalerami lub alejami, służył zapewne celom użytkowym. Drogi jezdne i spacerowe przebiegały wzdłuż granic ogrodu lub wzdłuż podziałów kwater.12

W wieku XVIII Dobki nadal były niedużym majątkiem (w 1790 r. we wsi naliczono 12 dymów), który w 1793 r. należał do Feliksa Majewskiego i jego żony z domu Olszewskiej.13 W ostatniej ćwierci tego stulecia wzniesiony tu został nowy dwór przy drodze ze wsi, która odtąd stała się główną osią kompozycyjną układu. Budynek ten usytuowano w obrębie jednej z południowo-wschodnich kwater ogrodu, a jego wzniesienie nie spowodowało większych zmian w istniejącej już kompozycji założenia.

Co najmniej od 1807 r. do 1838 r. Dobki były własnością Antoniego Dorffa, po III rozbiorze Polski sędziego Ziemi Bielskiej Komisji Królewsko-Pruskiej Prowincji Podlaskiej (wzm. 1798)14. We dworze w Dobkach urodziła się bowiem w 1807 r. córka Antoniego Dorffa i Marianny z Łaskich Julianna Zofia Dorff (od 7 listopada 1832 r. żony Józefa Suchodolskiego, dziedzica Zawad Kościelnych).15Później dobra przeszły w ręce N. Niemiry (ur. w 1832 r., zm. w 1859 r.),16 a następnie Emilii z Niemirów Dziekońskiej (ur. w 1837 r., zm. w 1909 r.) i Onufrego Dziekońskiego (ur. w 1829 r., zm. w 1901 r.). Po nich przejął Dobki Stanisław Dziekoński (wzm. w 1928 r.)17.

W XIX w. założenie zostało znacznie przekształcone. W I połowie tego stulecia na północny-zachód od starego dworu wzniesiono nowy, także zwrócony frontem w stronę drogi ze wsi, który stanął w jednej linii ze starym, który teraz zamieniono na oficynę. Przed nowym dworem urządzono kolisty podjazd, a w przylegającej do dworu od wschodu części ogrodu usunięto podziały kwaterowe tworząc jedno większe kwadratowe wnętrze, otoczone szpalerami lipowymi. Całość kompozycji zajmowała wtedy obszar o powierzchni około 6,5 ha.

 

Dobki - mapa z 1896 r.

Dobki - siedziba dworska wraz z ogrodami na "Planie dóbr Dobki" z 1896 r.
AGAD, Zbiór Kartograficzny, TKZ 617-65
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2605

W II połowie XIX w. do majątku w Dobkach należało 94 ha gruntów, a oprócz wsi Dobki, należała do niego także wieś Sanniki Dobkowskie (wzm. w 1866 i 1897 r.).18 W tym okresie w południowej części założenia wzniesione zostały czworaki, a w części gospodarczej (zlokalizowanej na północ od dworu i ogrodu) wzniesiono nowe, obszerne zabudowania. W 1866 r. funkcjonował też w Dobkach zakład przemysłowy o nieznanym dziś przeznaczeniu, zapewne ulokowany nad strumieniem (w rejonie, gdzie stanęły później chlewnia i skład siana). Dawna droga ogrodowa biegnąca wzdłuż strumienia stała się teraz drogą dojazdową, łączącą czworaki z częścią gospodarczą i została oddzielona od ogrodu parkanem (w ten sposób oddzielono też ogród od strumienia, stanowiącego dotąd granicę ogrodów). Podobne ogrodzenie istniało także od strony wsi. Obok bramy wjazdowej ze wsi, usytuowanej na głównej osi kompozycji, ustawiono krzyż, przy którym posadzono 4 jodły. W obrębie ogrodzenia powstał przy czworakach ogród warzywny. Pozostałe tereny ogrodu, mimo nowych nasadzeń ozdobnych (których część miała swobodny charakter), zachowały użytkowy charakter i zajęte były przez drzewa owocowe, warzywa oraz pasiekę. Potwierdza to lokalizacja inspektów w zachodniej części ogrodu, w bezpośrednim sąsiedztwie podjazdu.19

W latach 30. XX w. córka Stanisława Dziekońskiego wyszła za mąż za Leona Czarnockiego z Lipnik, który pozostawał właścicielem Dobek do 1939 r.20 W tym czasie, obok inspektów i drogi z Lipnik wzniesiono dwa budynki gospodarcze. Przed II wojną światową wokół podwórza stały w części gospodarczej: kuźnia, powozownia, magazyn zbożowy, stodoła i obora, a na południe od tych zabudowań, przy strumieniu stały też chlewnia i skład siana.21

Ostatni przedwojenny właściciel majątku opuścił Dobki w 1939 r. i już nigdy tu nie wrócił. Po II wojnie światowej majątek po Władysławie Czarnockim przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, które po wyeksploatowaniu budynków gospodarczych rozebrało je, a na ich miejsce wzniosło nowe.22 Dwór i oficynę rozebrano w 1975 r., a nowe budynki gospodarcze powstały na terenie ogrodu, którego kompozycja była stopniowo likwidowana. Jej miejsce zajęły ogródki przydomowe, pola uprawne i nieużytki. Założono natomiast nowy sad przylegający do dawnych ogrodów. Teren dawnych czworaków i część ogrodów zajęły zabudowania wsi.

 

Dobki

Wnętrze dawngo ogrodu dworskiego w Dobkach z otaczającymi je szpalerami starych drzew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PZOZ Białystok, nr D 2299

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały drogi dojazdowe, fragmenty dróg ogrodowych, zniekształcone wnętrza ogrodowe przy starym i nowym dworze, 2 szpalery lipowe, resztki dawnej alei topolowej i szpaleru klonów jesionolistnych oraz kilka pojedynczo rosnących starych drzew. W dziewiętnastowiecznych szpalerach lipowych rosły drzewa sadzone w różnych latach (część odrostów) – najstarsze posadzono około połowy XIX w. Najstarsze topole z alei przy drodze biegnącej na zachód od strumienia pochodziły z I połowy XIX w. Inne stare drzewa posadzono w II połowie XIX w. lub później, z wyjątkiem dwóch lip z końca XVIII w. lub z początku wieku XIX, z których jedna rosła nad strumieniem, a druga w północnym narożniku ogrodu. Starodrzew uzupełniały grupy młodych drzew i zarośla, odtwarzające część granic kompozycji i część jej podziałów przestrzennych. Łącznie występowały tu w tym czasie 24 gatunki drzew i krzewów. Powojenna dewastacja i zabudowa Dobek upodobniła ten obiekt do typowej wsi, toteż nie pełnił on już w krajobrazie żadnej szczególnej roli. W widoku z zewnątrz zwracał tam uwagę przede wszystkim duży, nowy sad. Wycinka zadrzewień otworzyła natomiast widoki z terenu dawnego ogrodu w kierunku zachodnim, których dawniej założenie nie posiadało.23

Dobki - plan z ewidencji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Dobkach - stan z 1983 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Dobkach z 1983 r.

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Halicka Irena, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny, Warszawa 1976, s. 44

2 Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 464-465

3 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 297, nr 133; Biblioteka Akademii Nauk w Kórniku, nr 242, nr 31, s. 145

4 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 264; Piekosiński Franciszek, Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, r. 1910, Lwów 1911, s. 8; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. II, Warszawa 1908-1910, s. 121

5 AGAD, Kapicjana, nr 1, s. 38-54

6 Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 96 i 464-465

7 Lustracje woj. Podlaskiego 1570 i 1576, wyd. Topolski J., Wiśniewski J., Wrocław 1959, s. 98

8 AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 10 i 31v

9 AGAD. Archiwum Roskie, nr 22/10; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315a, s. 206; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, k. 717v i 747

10 Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 6247, k. 71v

11 Jamiołkowski S., Tykocin [w:] Przegląd Katolicki, 1879, nr 43, s. 700

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 35, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 82-83

13 Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Tykocinie, Księga zgonów 1771-1796 i Opis kościoła, parafii, inwentarza kościelnego i erekcji XX Misjonarzy, 1838 r.

14 Kroniczka kuleskiego plebana. Historia parafii w Kuleszach kościelnych. Edycja żródeł z XIX wieku, Itn2, 2019, s. 113

 15 Księgi metrykalne parafii w Tykocinie - akt 567 (akt urodzenia Julianny Zofii Dorff) oraz akt ślubu Julianny Zofii Dorff z Józefem Suchodolskim.

16 Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 5991.IV, z. 5, k. 7v

17 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1, s. 62; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 155

18 AP Białystok, Zarząd Powiatowy Mazowiecki, nr 2691, k. 44-45; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 62

19 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr TKZ 617-65, Wilcz Aleksander, Plan dóbr Dobki w guberni łomżyńskiej, pow. mazowieckim… w 1896 r., Skala 1:4200; AP Białystok, Zarząd Powiatowy Mazowiecki, nr 2691, k. 44-45

20 CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 144

21 Informacje ustne mieszkańców Dobek

22 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35,k. 3

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dobkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 35, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 82-834

 

Inne źródła:

CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biura ds. Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1287,op. 1, nr 144

Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, Lwów 1911, s. 8

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Dobki, józef maroszekKategoria:dworski