Domaszewnica

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w., stanowiący część większego założenia dworsko-ogrodowego, powstałego w wyniku rozbudowy i przebudowy regularnej, barokowej kompozycji założonej w II połowie XVII w. lub na początku wieku XVIII

Dawna nazwa: Domaszewnice

Gmina: Ulan

Położenie obiektu: na południowy-zachód od doliny rzeki Samicy i na zachód od położonej po przeciwnej stronie rzeki wsi, na terenie opadającym w kierunku doliny rzeki,

Domaszewnica to bardzo stary punkt osadniczy. Powstała tu w XV lub jeszcze w XIV w. osada przechodziła początkowo proces rozdrabniania własności, toteż w 1531 r. istniało we wsi Domaszewnica 6 działów drobnej szlachty płacącej podatek od sześciu łanów i wspólnego młyna o dwóch kołach. Około połowy XVI w. własność ta uległa jeszcze większemu rozdrobnieniu i w 1562 r. było w Domaszewnicy 17 osad kmiecych w trzech działach oraz 7 działów drobnej szlachty.¹ Z uwagi na niewielkie obszary poszczególnych działów nie było zapewne w tym czasie w Domaszewnicy żadnych siedzib folwarcznych ani założeń o charakterze rezydencjonalnym.

Stan taki utrzymywał się prawdopodobnie do II połowy XVII w., a ewentualne zmiany mogły nastąpić dopiero po okresie wojen szwedzkich. Wielkie wyludnienie, jakie nastąpiło w wyniku niszczycielskich pochodów wojsk i epidemii zmuszało bowiem do tworzenia folwarków, które mogłyby produkować większe ilości zboża na rynek wewnętrzy i na eksport. Taki folwark założono też i w Domaszewnicy, co miało miejsce w II połowie XVII w. lub w na początku wieku XVIII. Usytuowano go po przeciwnej stronie rzeki Samicy niż wieś Domaszewnica i poprzez dolinę rzeki rozciągał się z folwarku widok na wieś. W dolinie znajdowały się stawy, zapewne towarzyszące funkcjonującemu przy strumieniu młynowi. Chociaż nie znaleziono źródeł historycznych informujących o wyglądzie folwarku w pierwszych etapach jego istnienia, to można przypuszczać, że nowo założony folwark został rozplanowany zgodnie z barokowymi kanonami na terenie o kształcie prostokąta lub kwadratu, z usytuowanym na głównej osi kompozycji dworem, przed którym znajdował się dziedziniec otoczony także innymi budynkami. Ogólną lokalizację folwarku i schemat jego rozplanowania pochodzący zapewne jeszcze z XVII w. ukazuje w przybliżeniu Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polska Polskiego z 1839 r.²

Dobra Domaszewnica, należące w XIX w. do Gąsowskich, stanowiły zapewne ich własność także wcześniej. Jednak dopiero w 1868 r., kiedy to Domaszewnicę objęli we wspólne władanie po śmierci ojca Paweł i Ignacy Gąsowscy, mamy do czynienia z przebudową założenia.³ Bracia, mieszkający początkowo w Miastkowie, zaciągnęli pożyczkę w wysokości 10 tys. rubli srebrem na uprzemysłowienie dóbr, za którą nabyli urządzenia do młyna parowego oraz gorzelni. Wznieśli też wiele nowych, murowanych zabudowań - dwór, czworaki, budynki gospodarcze oraz zabudowania przemysłowe. Na potrzeby rozbudowy siedziby domaszewnickiej zbudowano też cegielnię.⁴ Całość tej siedziby przebudowano w duchu krajobrazowym wykorzystując pewne elementy wcześniejszego układu - stawy, oś widokową łączącą dwór z wsią, aleję dojazdową. Przez teren założenia biegła wzdłuż głównej osi łączącej bramę wjazdową przy drodze ze wsi, dwór i stawy, droga dojazdowa do wzniesionego w pobliżu stawu dworu, zakończona przed frontem dworu kolistym podjazdem, wokół którego skomponowano ozdobną część założenia. Od dworu i podjazdu otwierały się widoki na wnętrza parkowe, w których posadzono luźne grupy drzew i krzewów ozdobnych. Wnętrza te łączyły ze sobą płynnie poprowadzone drogi spacerowe. Granicę parku od północnego-wschodu stanowiła rzeka Samica, a od północnego-zachodu podkreślała granicę parku aleja lipowa. Od południowego-zachodu park graniczył z drogą dzielącą całe założenie, za którą, na południe od parku mieściła się część gospodarcza z obszernym dziedzińcem otoczonym budynkami. Przy tych zabudowaniach, podobnie jak w parku, pozostawiono część starych drzew pochodzących z wcześniejszej, regularnej kompozycji. Oprócz budynków inwentarskich i magazynowych w skład założenia wchodziły też gorzelnia i młyn parowy. Na południowy-zachód od części gospodarczej mieścił się prostokątny sad otoczony drogami i szpalerami drzew. Droga dojazdowa ze wsi aż do bramy wjazdowej na teren założenia została obsadzona aleją jesionową. Po przeciwnej stronie tej drogi, naprzeciw bramy, wzniesiono jeszcze jakieś inne budynki dworskie (być może czworaki). Całość kompozycji zajęła po rozbudowie teren o powierzchni około 20 ha. Niestety, inwestycje realizowane w Domaszewnicy w końcu XIX w. spowodowały ogromne zadłużenie majątku, którego nie zdołano się pozbyć do 1939 r.⁵

W końcu XIX w. bracia Gąsowscy dokonali podziału dóbr w ten sposób, że Domaszewnica przypadła Pawłowi, zaś Ignacy objął Miastków w powiecie łukowskim (będący zapewne gniazdem rodowym).

W 1914 r. dobra domaszewnickie przechodzą na zięcia Pawła Gąsowskiego - Mieczysława Czyżewicza.⁶ Chociaż w czasie I wojny światowej majątek nie uległ większym zniszczeniom, to po wojnie, w 1919 r., wobec znacznego zadłużenia Towarzystwo Kredytowe Ziemskie przejęło kontrolę nad jego działalnością gospodarczą.⁷

W 1926 r. zmarł Mieczysław Czyżewicz, a pozostałe po nim dobra odziedziczyły jego dzieci Eugenia z Czyżewiczów Drygasowa i Zofia z Czyżewiczów Burcewiczowa oraz dzieci brata zmarłego - Józef, Henryk i Stefania Małgorzata. Ostatecznie, po spłaceniu pozostałych spadkobierców osiadła w Domaszewnicy Eugenia Drygasowa, która powtórnie wyszła za mąż za Stefana Skolasińskiego, byłego administratora dóbr Szlubowskich w Radzyniu Podlaskim.⁸ Skolasińscy władali Domaszewnicą do 1944 r.

W czasie II wojny światowej majątek znajdował się pod kontrolą niemieckich władz okupacyjnych, a po 1944 r. został rozparcelowany, przy czym tzw. resztówkę obejmującą też teren założenia przejął początkowo Gminny Ośrodek Maszynowy, a po jego likwidacji Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Domaszewnicy. W czasie działalności tej spółdzielni doszło do niemal całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji. Większość zabudowań dworskich rozebrano wówczas na cegłę, a z budulca z rozebranego dworu wzniesiono m.in. mleczarnię w Dąbiu koło Łukowa.⁹ Największe nasilenie dewastacji założenia miało miejsce w I połowie lat 50. XX w., kiedy oprócz rozbiórki zabudowań, wycięto wiele starych drzew w ozdobnej części założenia, niekonserwowane stawy uległy zamuleniu i zarosły, a na terenie wnętrz ogrodowych pojawiły się samosiewy, które z biegiem lat zamieniły się w zagajniki. Około 1958 r. jeden z byłych urzędników Spółdzielni wybudował w pobliżu miejsca lokalizacji dworu drewniany budynek mieszkalny.

Około 1978 r. Spółdzielnię zlikwidowano, a pozostałe po niej grunty i zabudowania przejął Urząd Gminy w Domaszewnicy. W 1984 r. teren założenia użytkowany był także przez Antoniego Żądełko, który prowadził tam hodowlę owiec i zamieszkiwał w budynku stojącym obok miejsca lokalizacji dawnego dworu. Systematyczny proces niszczenia dawnej kompozycji doprowadził do rozebrania większości budynków i starych ogrodzeń, likwidacji sadów oraz wycięcia części parku i zamiany go na łąki i pola uprawne, a także do wyniszczenia pozostałej części parku, która zarosła samosiewami lub została zabudowana przez nowych użytkowników. Pozostały więc jedynie niepowiązane ze sobą fragmenty dawnej kompozycji.

Do lat 80. XX w. z regularnego układu przestrzennego Domaszewnicy, jaki istniał tu w XVIII w. przetrwał system prostych dróg dojazdowych otaczających założenie, a także zapewne stawy, które później zostały włączone w obręb kompozycji parku. Z obszernej kompozycji powstałej po 1868 r. i istniejącej bez większych zmian do czasów II wojny światowej zachowały się do tego czasu dwa stare budynki (obora i spichlerz), słupy dawnej bramy wjazdowej, wnętrze po podjeździe, sadzawki (jednak częściowo wyschnięte i zarośnięte szuwarami), ślady niektórych dróg ogrodowych, aleja jesionowa przy drodze ze wsi, szpaler starych grochodrzewów przy granicach sadu położonego w południowej części założenia, szpaler drzew przy drodze do Stanisławowa, fragmenty alei lipowej wyznaczającej północno-zachodnią granicę parku oraz część drzew i krzewów parku.¹⁰

Roślinność obiektu, składająca się w tym czasie z 29 gatunków drzew i krzewów, nie była szczególnie bogata w starodrzew. Stare drzewa grupowały się tam w szpalerach i w alejach przydrożnych - przy drodze Domaszewnica - Stanisławowo, przy ścieżce biegnącej granicą dawnego sadu, przy śladzie drogi wyznaczającej północno-zachodnią granicę obiektu - oraz w parku. W wyniku zniszczenia dawnej kompozycji starych drzew było tam jednak stosunkowo niewiele, a dominowały zarośla oraz olsy nad stawami i rzeką. Pozostało też nieco krzewów ozdobnych w otoczeniu dawnego podjazdu i na południowy-wschód od niego. Drzew młodych nietworzących zarośli było niewiele, a większość z nich rosła na terenie pastwiska leżącego w sąsiedztwie drogi do Stanisławowa. Pojedyncze egzemplarze młodych drzew spotykało się też w parku i na terenie części gospodarczej.

Najstarszymi drzewami założenie były: 2 klony pospolite o średnicy pni 125 i 100 cm, 3 lipy drobnolistne o średnicy pni 100, 93 i 83 cm oraz kasztanowiec biały o średnicy pnia 84 cm. Drzewa te pochodziły z nasadzeń dokonywanych w końcu XVIII w. i na początku wieku XIX. Spora grupa starych drzew różnych gatunków pochodziła z nasadzeń dokonywanych około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia, a najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa sadzone na początku XX w. i w okresie międzywojennym tego stulecia, osiągające 40-50 cm średnic pni. Oprócz starych drzew sadzonych, na terenie parku rosła też pewna liczba starych drzew pochodzących z naturalnego olsu, a osiągających do 50 cm średnicy pni. Drzewa te wydają się świadczyć, że proces zarastania części parku rozpoczął się jeszcze przed I wojną światową.

Po zniszczeniu części dawnej kompozycji rola obiektu w krajobrazie znacznie zmalała. Ocalałe jej fragmenty były od strony wsi słabo widoczne, gdyż zasłaniał je rosnący nad rzeką ols. Za to z pozostałych stron ocalały starodrzew był dobrze widoczny, a w widoku na obiekt od południa zwracały uwagę także stare budynki. Zatarciu uległa większość widokowych powiązań wnętrz obiektu z otoczeniem i między sobą, chociaż można było jeszcze odczytać kilka związków widokowych dawnego podjazdu z otoczeniem (wycięcie części starych drzew spowodowało natomiast otwarcie nowych widoków).¹¹

EBK

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1900, s. 428

² AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 67, dobra Domaszewnica

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1900, s. 115

⁵ Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 67, dobra Domaszewnica; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego z Domaszewnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 67, dobra Domaszewnica

⁷ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, nr 67, dobra Domaszewnica

⁸ Informacje ustne Pawlik Zofii, zam. w Domaszewnicy, byłej pokojówki we dworze; Informacje ustne Pawlik Heleny, zam. w Domaszewnicy

⁹ Informacje ustne Żądełka Antoniego, zam. w Domaszewnicy

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego z Domaszewnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego z Domaszewnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL w Lublinie, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna WIG, Skala 1:100000, ok. 1927 r.