Dub

Park dworski - pierwotnie regularny, barokowy, powstały w I połowie XVII w. przy szesnastowiecznej, otoczonej wodą siedzibie dworskiej, po 1844 r. i w II połowie XIX w. rozbudowany i przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Dub

Gmina: Komarów-Osada

Położenie obiektu: pierwotnie u zbiegu dwóch strumieni i nad podmokłą doliną, na południowy-zachód od zabudowań wsi Dub

Dub to w okolicach Tomaszowa Lubelskiego jeden z najstarszych punktów osadniczych. W XVI wieku stanowił on ośrodek niewielkich dóbr należących do Dubieńskich. Jeden z nich ufundował tu w 1544 r. kościół¹, który w II połowie XVI wieku, w dobie gwałtownego rozwoju reformacji, zamieniony został na zbór kalwiński.

Zatem już w I połowie XVI w. istniał w Dubie dwór Dubieńskich. Zlokalizowano go w otoczeniu cieków wodnych, co sugeruje, że pierwotnie siedziba ta miała także pełnić funkcje obronne, a w XVI w. zajmowała niewielki teren otoczony ze wszystkich stron stawami, kanałami i strumieniami. Całość tej siedziby miała zapewne dość skromny program, być może nawiązujący do koncepcji ogrodu szlacheckiego wyłożonych w „Żywocie człowieka poczciwego".

Na początku XVII w. Dub przechodzi we władanie znanej w tym czasie rodziny Myszkowskich z Mira herbu Jastrzębiec.² W 1628 r. ówczesny właściciel Duba Aleksander Myszkowski, dworzanin królewski, starosta tyszowiecki, wschowski i ojcowski, przywrócił kościół katolikom i sprowadził do Duba franciszkanów z Zamościa.³ Siedziba zakonników znajdowała się prawdopodobnie na zachód od dworu i rozlewisk strumienia, w miejscu obecnej kolonii Dub Poduchowny.

W tym czasie dobra Dub były zapewne podmiejską w stosunku do Zamościa rezydencją w kompleksie lubelskich dóbr Myszkowskich. Pod wpływem prądów popularnych w otoczeniu królewskim Aleksander Myszkowski dokonał przebudowy układu przestrzennego folwarku Dub w duchu estetyki barokowej. Całość siedziby podzielono na regularne kwatery, z których jedną zajmowały dwór i dziedziniec, a pozostałe ogród. Ważną rolę pełnił tu nadal system wodny, który przekomponowano tworząc regularne stawy i kanały otaczające od południa, północy i wschodu prostokątny teren zajęty przez dwór i ogrody. Od zachodu teren ten sąsiadował z jednym ze stawów rybnych wykopanych w dolinie strumienia. Te stawy i kanały, miały oprócz funkcji obronnych i użytkowych, także znaczenie ozdobne, a część z nich, z racji na bezpośrednie sąsiedztwo budynków rezydencjonalnych musiała też pełnić funkcję parterów wodnych.

Na dziedziniec przed dworem prowadziła też od wschodu droga biegnąca po grobli między stawami, a z zabudowaniami stojącymi przy dziedzińcu sąsiadowały kwatery ogrodowe, których wygląd i przeznaczenie nie są dziś znane. Być może poza stawami zlokalizowano kolejny ogród lub ogrody o charakterze wyłącznie użytkowym, na co wskazywałaby szczupła powierzchnia terenu otoczonego stawami i kanałami. Nie odnaleziono jednak żadnych przekazów historycznych wskazujących na istnienie takich ogrodów.

Dub należał do Myszkowskich przez cały wiek XVII - w 1691 r. kolejny właściciel tego rodu, Kazimierz Myszkowski, ufundował we wsi Dub, na północny-wschód od siedziby dworskiej, parafialną cerkiew unicką.⁴

W wieku XVIII (zapewne na początku II poły tego stulecia) dobra Dub przechodzą na własność Głogowskich, którzy w tym czasie posiadają w okolicy różne inne dobra - m.in. Niemirówek i Krynice. Przed 1815 r. dobra Dub z folwarkami Michałówka i Rudki wspólnie posiadali bracia Ignacy, Michał i Jan Głogowscy.⁵ W tym roku Ignacy Głogowski spłacił braci kwotą 20 tys. złotych polskich i stał się właścicielem całego majątku. W roku 1830 Michał Głogowski odkupił jednak te dobra od brata za 30 tys. złotych polskich, a w roku 1844 od Michała Głogowskiego dobra te odkupił Wincenty Dobrzelewski. Wydaje się, że dopiero ten ostatni przeprowadził w Dubie inwestycje unowocześniające gospodarkę majątku, bo przed 1861 r. zbudowano tu „gorzelnię z aparatem" oraz „ogólnie polepszono gospodarstwo".⁶

W czasach Dobrzelewskiego założenie otrzymało kształt jaki częściowo (mimo zniszczeń) przetrwał do końca XX w. Na zamknięciu drogi dojazdowej usytuowano nowy dwór, od którego na zachód znajdował się podjazd z gazonem, a za nim cześć gospodarcza z dużym dziedzińcem gospodarczym. Stały przy nim magazyn zbożowy, stajnia cugowa (na wprost dworu), kurnik, piwnica i inne budynki. Wyspa wśród stawów, jaką był w istocie teren założenia, została po brzegach obsadzona jesionami. Na terenie tej wyspy znajdował się ogród ozdobny, który sukcesywnie przekształcano w duchu krajobrazowym. Wokół kanału przeprowadzono drogi spacerowe oraz oprócz jesionów posadzono lipy, klony i kasztanowce. Na południe od kanału wzniesiono dom ogrodnika, a przy nim urządzono inspekty. Na południe od przylegającej do dworu ozdobnej części założenia usytuowano warzywniki i obszerny sad otoczony szpalerami jesionowymi. Na północ zaś, w kierunku wsi, zlokalizowano zabudowania gorzelni z obszernym magazynem spirytusu. Natomiast na zachód i południe szerokim klinem rozciągał się wielki zespół stawów rybnych.

W 1861 r. Wincenty Dobrzelewski sprzedał Dub z 84 tys. rubli srebrem Konstantemu Włodzimierzowi Siemiątkowskiemu, od którego w 1875 r. z kolei Dub i dobra Perespa za 310 tys. rubli srebrem zakupili Jan Siemiątkowski i Edward Kosecki (vel Kossecki), przy czym jeszcze w tym samym roku Edward Kosecki odkupił udział Jana Siemiątkowskiego.⁷

Po 1863 r. wzniesiono na północny-zachód od dworu czworaki, przy których mieściły się ogródki użytkowe służby dworskiej. W tym samym kierunku poszła rozbudowa części gospodarczej, powiększonej po 1898 r.

W 1880 r. należące do Edwarda Koseckiego dobra Dub składały się z folwarków Dub, Rudki i Michałówka oraz attynencji Sworyczów i wsi Dub oraz liczyły 2850 morgów gruntu (około 1425 ha), z czego na folwark Dub przypadało gruntów ornych i ogrodów morgów 760 (około 380 ha), łąk morgów 438 (około 219 ha), pastwisk morgów 156 (około 78 ha), wody morgów 25 (około 12,5 ha), lasu morgów 492 (około 246 ha), nieużytków i placów morgów 44 (około 22 ha) - razem morgów 1915 (około 957,5 ha). Budynków murowanych stało tu 5, a drewnianych 33.⁸

Dobra były w tym czasie bardzo zadłużone. Co doprowadziło do wystawienia ich na licytację w roku 1885. Nabył je wtedy na publicznej licytacji książę Michał Woroniecki za sumę 110 tys. rubli srebrem.⁹

Sporządzony w 1893 r. rejestr pomiarowy Duba przedstawia poszczególne części funkcjonalne założenia następująco.

"1.Dwór i ogrody przy dworze - 8 morgów 40 prętów, w tym warzywnych 1,95 morgi, owocowych 2,285 morgów, łąk oddzielnych 26 prętów, granic, dróg, wygonów 1,92 morgi, pod zabudowaniami 1,208 morgi,

2.Za stawem 5,263 morgów,

3. Za stawem przy włościańskim 4,62 morgów,

4.Stara gorzelnia 2,61 morgów,

5.Zabudowania gospodarskie 12,47 morgów

karczma pod kościołem

karczma bliżej dworu

młyn przy dworze

młyn Swarynów

- razem 1393 morgów 184 pręty; razem z lasami 1901 morgów 172 pręty".

Plan folwarku Dub z 1898 r.

AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12

W 1898 r. książę Mieczysław Woroniecki sprzedał te dobra Stanisławowi Józefowi Kamilowi Kowerskiemu za 80571 rubli srebrem, a według ówczesnego rejestru pomiarowego należały do nich m.in.:

1.Dwór i przy nim 1 dziesięcina 780 sążni, w tym ogrodów spacerowych 1 dziesięcina 400 sążni,

2.Nad sadzawką 3,770 sążni, sadzawka 1 dziesięcina,

3.Przy młynie 774 sążni,

4. Czworaki, przy nich 1,588 sążni,

5. Zabudowania folwarczne 59 dziesięcin 1169 sążni, z czego pod zabudowaniami 2 dziesięciny 230 sążni.

Ogółem 651 dziesięcin 1397 sążni.¹⁰

Dla Kowerskiego Dub stanowił podstawę egzystencji, dlatego dokonał on kolejnej racjonalizacji gospodarki majątkiem wprowadzając na dużą skalę uprawę zbóż, hodowlę ryb oraz sadownictwo. Za jego czasów po raz pierwszy od wielu lat majątek ten powiększył się o odkupiony przez Kowerskiego od Jadwigi Rulikowskiej w 1912 r. folwark Prawda.¹¹

W sąsiedztwie gorzelni i czworaków została zbudowana część gospodarcza, której budynki wznoszono po 1898 r. i po 1912 r. Przed 1939 r. stały tam: stelmasznia z mieszkaniem kowala, obora dla parobków, kuźnia, obora pańska, magazyn na chmiel z chlewnią, stodoła, wozownia, stajnia i magazyn. Osada folwarczna składała się wówczas z trójniaka i trzech ośmioraków, a naprzeciwko gorzelni usytuowana była rządcówka.

W końcu XIX i na początku XX w. dokonano też nowych nasadzeń w ogrodzie ozdobnym.

Zamiarem Kowerskiego było podźwignięcie dóbr i takie ich urządzenie by zapewniały godziwy dochód. Wybuch I wojny światowej i kilkakrotne przesuwanie się przez te tereny frontów wojennych w katach 1914-1920 pokrzyżowały te zamiary.

W I połowie lat 20. XX w. majątek odbudowywano, co dotyczyło zwłaszcza zabudowań gospodarczych. Powiększono też obszar gospodarstwa rybnego.¹² Powstały wtedy trzy kompleksy majątkowych stawów rybnych o powierzchni około 300 ha. Duże stawy zgrupowane w kompleksie sąsiadującym z dworem zostały nazwane imionami członków rodziny właścicieli (np. Feliks, Marian, Grzegorz, Krzysztof), przy czym staw sąsiadujący z parkiem nazwano stawem parkowym. Inwestycje te odbywały się jednak kosztem coraz większego zadłużenia dóbr. W końcu Towarzystwo Kredytowe Ziemskie zażądało w 1926 r. wystawienia majątku na licytację. W rezultacie dobra nabył za 16300 złotych na licytacji syn dotychczasowego właściciela - Andrzej Stanisław Kowerski.¹³

W związku z tym, że założenie otaczały stawy i cieki wodne nie było potrzeby ogradzania jego terenu. Dlatego w okresie międzywojennym jedynie teren części gospodarczej ogrodzono drewnianymi płotami. Na terenie tej części stały: murowana gorzelnia, dwa magazyny (murowany i drewniany), murowana obora, wozownia, chlewnia, stodoła, 3 ośmioraki i trójniak. Ponadto kowal i stelmach mieli oddzielne budynki mieszkalne. Pomiędzy częścią gospodarczą a dworem znajdował się kolisty podjazd z gazonem. W części ozdobnej znajdowały się drogi spacerowe biegnące wzdłuż nasadzeń istniejących na obrzeżach i kanału oraz niewielkich wnętrz ogrodowych leżących na północ, zachód i południe od dworu.¹⁴

Po rozbudowie całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 11,5 ha, a dodatkowo stawy rybne zajmowały około 300 ha.

W opisanym stanie założenie przetrwało do II wojny światowej. W roku 1940 lub 1941 Niemcy aresztowali Andrzeja Kowerskiego (dalsze jego losy nie są znane). Majątkiem zarządzał w czasie okupacji niemiecki powiernik Sztala.¹⁵

Po wojnie majątek został rozparcelowany, a resztówkę objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne z Machnowa.

Powojenna historia założenia to czasy postępującej degradacji kompozycji, PGR nie przywiązywał bowiem wagi do powierzonego mu mienia. Największe zniszczenia substancji zabytkowej miały miejsce w końcu lat 60. oraz w latach 70 XX w. W końcu lat 60 rozebrano murowany dwór, w którym do końca zamieszkiwał ostatni rządca majątku - Woźniak.¹⁶ Później fundamenty rozebranego dworu zabezpieczono w formie trwałej ruiny i ogrodzono siatką. W latach 70. rozebrano większość murowanych i drewnianych zabudowań dworskich, gospodarczych i mieszkalnych. W tym czasie osuszono też stawy położone na wschód od założenia. Dobrze wkomponowane w krajobraz stare zabudowania zastąpione zostały nowymi budynkami o formach obcych dawnemu charakterowi obiektu - wzniesiono tu blok mieszkalny, szopy, szklarnie i zabudowania gospodarcze w rejonie gorzelni. Do nowych budynków doprowadzono nowe drogi, a tereny dawnego ogrodu ozdobnego podzielono szpetnymi ogrodzeniami. Otoczenie kanału i część dawnego stawu zajęły zarośla i grupy zdziczałych krzewów parkowych. Dawny sad i warzywnik już wcześniej zamieniono na łąki. Wieloletnie zniszczenia spowodowały, że powierzchnia założenia obejmująca zachowane elementy dawnej kompozycji skurczyła się do około 4 ha, a powierzchnia stawów rybnych zmalała z 300 ha do około 38 ha.¹⁷

Do lat 80. XX w. z szesnastowiecznego układu przestrzennego Duba przetrwała lokalizacja centrum założenia i zapewne droga dojazdowa wiodąca do siedziby dworskiej od wschodu. Z barokowej fazy rozwoju kompozycji, rozpoczętej w I połowie XVII w., zachowały się regularny kształt prostokątnej, centralnej części założenia oraz część stawów i kanał. Z elementów wprowadzonych w czasach późniejszych zachowały się dwie lipy sadzone w początkach XIX w. lub w końcu wieku XVIII. Z elementów wprowadzonych podczas przebudowy rozpoczętej po roku 1844 przetrwały: fundamenty dworu, magazyn przy dziedzińcu przed dworem, przebudowany magazyn spirytusu, kanał, staw położony na północ od dziedzińca, część drzew pochodzących z różnych lat XIX w. (w tym nieliczne jesiony rosnące przy granicy sadu) oraz sąsiadujący z ogrodem dworskim kompleks stawów rybnych. Z okresu międzywojennego XX w. przetrwała część stawów rybnych, a także w centrum obiektu zachowała się część drzew sadzonych w tym okresie oraz na początku wieku XX.¹⁸

W 1988 r. roślinność założenia składała się z 28 gatunków drzew i krzewów i skupiała się głównie na terenie dawnego parku, w otoczeniu zabudowań przy dworze oraz przy granicach dawnego sadu. Drzewa stare były tu nieliczne i pochodziły z różnych okresów historycznych. Dwie najstarsze lipy drobnolistne o średnicach pni 132 i 130 cm zostały posadzone na początku wieku XIX lub w końcu wieku XVIII i posiadały charakter pomnikowy. Wśród pozostałych starych drzew przeważały jesiony, których część posadzono jeszcze w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia, jak dwa rosnące przy granicy sadu, mające średnice pni 106 i 100 cm oraz kilka rosnących przy dworze i magazynie, mających średnice pni od 80 do 96 cm. Pozostałe stare jesiony, mające 60-80 cm średnicy pni, posadzono w różnych latach II połowy XIX w. Prawdopodobnie około połowy XIX w. posadzono też dwa kasztanowce rosnące w sąsiedztwie domku ogrodnika, mające średnice pni 73 i 98 cm. Większość pozostałych starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w. Do tej grupy wiekowej należały lipy, wierzby, kasztanowiec i topola osiągające średnice pni od 50 do 102 cm. Z początku XX w. i z okresu międzywojennego pochodziły klony jesionolistne o średnicach pni do 61 cm, jesiony o średnicach pni 40-60 cm i 3 lipy o średnicach pni po 50 cm. Młody drzewostan tworzyły samosiewy, przeważnie rosnące w zaroślach z krzewami. Sadzone krzewy ozdobne występowały tylko na terenie dawnego dziedzińca przed dworem - były to dwie grupy ligustrów i żywopłot z ligustru. Nie było tu sadów, natomiast w ogrodzie warzywnym rosły też porzeczki.¹⁹

W czasach świetności odsłonięta zewsząd siedziba dworska w Dubie musiała zwracać uwagę z daleka, a zieleń ogrodów wyróżniała się na tle rozległych stawów, pól i łąk, zaś jej atrakcyjność powiększały odbicia w lustrach wody. W latach 80. XX w., po likwidacji użytkowych części założenia i dewastacji pozostałych części, funkcje obiektu w krajobrazie były znacznie mniejsze. Teren dawnego parku był nadal z zewnątrz dobrze widoczny lecz w wyniku zarośnięcia przypominał naturalne nadrzeczne zbiorowiska roślinne. Zachowane zostały natomiast powiązania widokowe wyspy z kompleksem stawów rybnych, chociaż zdewastowane i przekształcone centrum siedziby wywierało niekorzystne wrażenie.²⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 185

² Polski Słownik Biograficzny, t. XXII, s. 363, hasło Myszkowski Franciszek

³ Polski Słownik Biograficzny, t. XXII, s. 363, hasło Myszkowski Franciszek

⁴ Polski Słownik Biograficzny, t. XXII, s. 363, hasło Myszkowski Franciszek

⁵ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub

⁶ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub

⁷ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 185

⁹ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub

¹⁰ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub

¹¹ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszowskiego, nr 12, dobra Dub; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteki, nr 85

¹² Informacje ustne Szczerbika Władysława, zam. w Dubie

¹³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteki, nr 85, w tym Plan części majątku Dub z 1898 r., skala 1:5000

¹⁴ Informacje ustne Witkowskiego Józefa, zam. w Dubie

¹⁵ Informacje ustne Witkowskiego Józefa, zam. w Dubie

¹⁶ Informacje ustne Witkowskiego Józefa, zam. w Dubie; Informacje ustne Szczerbika Władysława, zam. w Dubie

¹⁷ Informacje ustne Witkowskiego Józefa, zam. w Dubie; Informacje ustne Szczerbika Władysława, zam. w Dubie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa, Zbiory specjalne, rosyjska mapa sztabowa, około 1914, skala 1:8400

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, DubKategoria:dworski