rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeFranopol

Ogród folwarczny - regularny, powstały około połowy XIX w., rozbudowany i powiększony po 1864 r, i powtórnie w latach 20. XX w.

Dawna nazwa: Franopol

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na otwartym, płaskim terenie, z dala od osad i ważniejszych dróg

 

Franopol powstał zapewne w wyniku wewnętrznej kolonizacji dóbr Woroniec, które w 1836 r. nabył książę Światopełk Mirski.1 Mirscy rozpoczęli około połowy XIX w. zakrojoną na szeroką skalę przebudowę folwarku Woronieckiego i prawdopodobnie w tym samym czasie został rozplanowany nowy folwark Franopol. Można przypuszczać, że zarówno przebudowę Worońca, jak i kształt folwarku we Franopolu projektował ten sam architekt - Władysław Adolf Kowalski.2 Wskazuje na to zarówno klarowny układ założenia, jak i powiązanie go z otaczającym krajobrazem długimi alejami oraz rozwiązania architektoniczne zastosowane w istniejących zabudowaniach gospodarczych, tyle tylko, że wystrój zabudowań Franopola był skromniejszy niż zabudowań Worońca.

Nowo założony folwark we Franopolu otrzymał 180 morgów gruntu (około 90 ha), wydzielonych z ogólnego obszaru dóbr Woronieckich, a zabudowania folwarczne i teren założenia dostosowano do wielkości gruntów folwarcznych. Kompozycja siedziby folwarcznej składała się z prostokątnego sadu otoczonego z trzech stron kanałami z wodą i drogami. W sadzie tym stał dwór sąsiadujący z prostokątnym dziedzińcem gospodarczym otoczonym z trzech stron rowami z wodą osuszającymi podwórze oraz budynkami gospodarczymi - stodołami, stajniami i oborami. Pomiędzy zabudowaniami wzniesiono kamienny mur ogradzając w ten sposób gospodarczą część założenia. Ta część folwarku miała jednak także elementy estetyczne, bo pośrodku dziedzińca ulokowano kolisty gazon, na którym pierwotnie rosły świerki, co miało stanowić ozdobę drewnianego dworu rządcy stojącego przy południowo-wschodniej pierzei dziedzińca, do którego prowadziła świerkowa aleja. Po granicach sadu leżącego na południowy-wschód od dworu biegły dwie drogi dojazdowe, przy których posadzono dwie aleje - aleja dojazdowa obsadzona lipami łączyła folwark z drogą do Worońca, a aleja ksztanowcowa wybiegała daleko od założenia w kierunku Worońca i ciągnęła się aż do lasu. Przedłużeniem alei lipowej była droga wyznaczająca południowo-wschodnią granicę założenia i biegnąca do traktu Biała Podlaska - Kownaty. Od północnego-wschodu sad ograniczony był szpalerem świerkowym równoległym do alei dojazdowej. Do dziedzińca przylegały od południowego-zachodu zabudowania służby folwarcznej - pięciorak i dwunastorak oraz związane z nimi budynki gospodarcze. Droga do Worońca została obsadzona aleją na odcinku między aleją dojazdową do Franopola a lasem w pobliżu wzgórza Łysochy.3

Po 1864 r. i w późniejszych czasach rozbudowywano część gospodarczą założenia wznosząc budynki skupione wokół dwóch ogrodzonych murami podwórzy. Przy podwórzu (dziedzińcu) położonym na północny-zachód od dworu stały murowane obory, stodoła i drewniany magazyn. Kolisty gazon położony na tym dziedzińcu gospodarczym na osi dworu obsadzono lipami. Przy drugim dziedzińcu stały czworaki i towarzyszące im budynki gospodarcze, a przecinała go droga do pól wybiegająca z dziedzińca położonego przed dworem.

W opisanym stanie założenie przetrwało do 1930 r., kiedy to około połowy tego roku rozebrano dwór z powodu jego stanu technicznego (i nigdy już nie wzniesiono nowego). Było on już w tym czasie praktycznie nieużytkowany i mieszkało tam jedynie dwóch samotnych pracowników folwarcznych. W latach 30. XX w. podwojono natomiast obszar sadów folwarcznych zakładając nowy sad po południowej stronie alei dojazdowej (w wyniku czego powstał symetryczny układ sadów rozlokowanych po obu stronach tej alei). W okresie międzywojennym posadzono też przy drogach biegnących wzdłuż kanałów, a także przy drodze biegnącej na osi dworu przez dziedziniec gospodarczy i na gazonie wewnątrz dziedzińca. Całość kompozycji zajęła po międzywojennej rozbudowie obszar o powierzchni około 15 ha.

W czasie II wojny światowej folwark we Franopolu był administrowany przez Niemców i nie zachodziły w nim zasadnicze zmiany. Jedynie podczas zimy z 1939 na 1940 r. wymarzła tu większość sadów.

W 1944 r. część gruntów folwarku została rozparcelowana, a z pozostałych utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne podporządkowane Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu w Worońcu. Aż do końca lat 50. XX w. na terenie założenia nie czyniono praktycznie żadnych nowych inwestycji, a okres ten zaznaczył się jedynie postępującym niszczeniem pozbawionej opieki i pielęgnacji kompozycji. Wykarczowano resztki sadów i część drzew ozdobnych. Około 1961 r. rozebrano dawne czworaki, a w ich miejsce zbudowano murowane, dwukondygnacyjne budynki mieszkalne z płaskimi dachami, całkowicie obce tradycjom przyświecającym powstaniu założenia.5

Na początku lat 70. XX w. przeprowadzono remont zabudowań gospodarczych, na których położono nowe dachy. Jednak wichura, jaka przeszła nad Franopolem w 1976 r. zerwała dach ze stodoły stojącej przy północno-zachodniej granicy założenia, toteż stodołę tę następnie rozebrano.4 Ubytki w ogrodzeniu dziedzińca uzupełnione zostały siatką. Ponadto wybudowano w latach 70. hydrofornię, basen przeciwpożarowy, stację paliw i szambo. Sukcesywna dewastacja i przekształcenia doprowadziły do całkowitego zniszczenia prawie połowy dawnego założenia, a w pozostałej części przetrwał zaledwie schemat dawnej kompozycji.6

Do lat 80. XX w. z pierwotnej kompozycji folwarku zachowały się: wnętrze po dawnym sadzie, ślady dróg ogrodowych biegnących dookoła ogrodu, rowy pozostałe po dawnym kanale, drogi dojazdowe oraz aleje - kasztanowcowa i lipowa posadzone przy tych drogach. Spośród elementów wprowadzanych po 1864 r. przetrwały do tego czasu 3 budynki gospodarcze (dwie murowane obory i drewniany magazyn), fragmenty muru otaczającego dziedziniec przed dworem, lipy na gazonie wewnątrz tego dziedzińca i niektóre drzewa w alejach. Z elementów wprowadzonych podczas międzywojennej rozbudowy zachowały się jedynie nieliczne świerki rosnące przy śladach dróg spacerowych poprowadzonych nad kanałem.

Roślinność obiektu składała się w latach 80. XX w. z 21 gatunków drzew i krzewów, ale większość terenu była ogołocona z drzew. Drzewostan, tak stary, jak i młody, skupiał się w alejach i szpalerach przy starych drogach. Zachowały się tu m.in. dwie bardzo cenne stare aleje pochodzące z czasów powstania założenia, a uzupełniane nasadzeniami w latach późniejszych. Najcenniejsze w tych alejach były stare lipy o średnicach pni do 100 cm (pozostające jednak w bardzo różnym stanie zdrowotnym). Poza alejami przetrwały nieliczne stare drzewa sadzone w końcu XIX w. i w wieku XX (do 1940 r.). Drzew młodych rosło we Franopolu niewiele i podobnie jak stare grupowały się one przy starych drogach lub przy ogrodzeniach. Występowały tu także żywopłoty rosnące przy blokach mieszkalnych i drzewa owocowe sadzone w ogródkach między blokami.

Leżący w otwartym terenie Franopol był z daleka dobrze widoczny i wyróżniał się w krajobrazie starymi, okazałymi drzewami alei, chociaż dewastacja obiektu wyraźnie umniejszyła jego funkcje w krajobrazie. Poza tym, ten położony na pustkowiu i z dala od uczęszczanych dróg obiekt nie był zbyt często oglądany.7

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Worońcu, Biała Podlaska 1981, s. 4, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Worońcu, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

3 Informacje ustne Zbudzkiego Michała, zam. we Franopolu

4 Informacje ustne Zbudzkiego Michała, zam. we Franopolu oraz Jóźwiaka Stanisława, pracownika PGR zam. we Franopolu

5 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego we Franopolu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego we Franopolu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego we Franopolu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka KUL w Lublinie, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, 1937 r., Skala 1:100000

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, FranopolKategoria:folwarczny