Górecko Stare

Ogród folwarczny - kwaterowy, tarasowy, ozdobno-użytkowy, powstały po 1808 r. z przebudowy siedziby folwarcznej istniejącej od XVI wieku

Dawna nazwa: Górecko, Górecko Stare, Wólka Górecka

Gmina: Józefów

Położenie obiektu: na południowy-wschód od rzeki Szum (wcześniej na obu jej brzegach), na terenie opadającym do rzeki, na południowy-wschód od wsi Górecko Stare, a na wschód od szosy z Józefowa do Tereszpola

Powstanie wsi Górecko związane było z działalnością osadniczą Andrzeja hrabiego Górki, właściciela Szczebrzeszyna. W 1581 r. wydał on bowiem przywilej osadniczy dla Sawki z Wywłoczyc, w wyniku czego po wytrzebieniu 12 ½ łana puszczy powstało Górecko Stare (Wólka Górecka) ulokowane na dotychczas niezagospodarowanej części włości szczebrzeszyńskiej. Nowa wieś graniczyła przez rzekę Szum z terenami wsi Miednik oraz obszarem starostw zamechskiego i krzeszowskiego.

Zasadźca Sawko był jednocześnie dziedzicznym sołtysem Górecka posiadającym własny trzyłanowy folwark, dwóch zagrodników oraz dochody 6 groszy z czynszów. Folwark ten zlokalizowany był jednak w innym miejscu niż kompozycja istniejąca w wieku XIX i zachowana w części do końca wieku XX. Znajdował się prawdopodobnie w centrum wsi, na północny-zachód od obecnego dworu. Do folwarku Sawki, oprócz „dworzyszcza" z przyległymi doń zabudowaniami gospodarczymi, należały: karczma, staw przy rzece Szum, gdzie stały też młyn z foluszem oraz browar, stawek pod lasem, pszczelnik i owczarnia.¹ O rozplanowaniu ówczesnej siedziby nic bliższego dziś nie wiadomo.

Po śmierci Stanisława Górki, wojewody poznańskiego, włość szczebrzeszyńska drogą spadku przeszła na braci Czarnkowskich. W 1593 r. Jan Zamoyski za cenę uregulowania ciążących na Szczebrzeszynie długów w wysokości 85 tys. złotych został właścicielem włości szczebrzeszyńskiej (w tym Górecka), którą następnie włączył w skład Ordynacji Zamoyskiej.² W granicach Ordynacji Górecko pozostawało do lat 20. XX w.

W 1639 r. do folwarku w Górecku należały: nowo zbudowany browar nad rzeką, stawek na wodzie krynicznej pod lasem, świeżo wyrobiona sadzawka, młyn o jednym kole z foluszem, pasieka i owczarnia. Karczma stojąca we wsi oraz istniejąca wtedy winnica uległy wówczas spaleniu. Inwentarz z 1639 r., choć wymienia wiele zabudowań i stawy, nic nie wspomina o ogrodach. Nie są też znane żadne źródła, które pozwalałyby na poznanie układu przestrzennego siedziby folwarcznej w tym czasie. W świetle późniejszych informacji, kompozycja jaka zachowała się w części do końca XX w., powstała z peryferyjnych części starszego układu - na miejscu dawnej winnicy i browaru, które leżały po przeciwnej stronie rzeki niż staw związany z młynem.

Około 1650 r. we wsi Górecko obrabiano 30 półłanków. Mieszkańcy wsi odrabiali pańszczyznę w niedalekim Zwierzyńcu, natomiast sołtys (wójt), oprócz prowadzenia spraw administracyjnych, zajmował się stróżą leśną. Dochody Ordynacji wzbogacały odbywające się w Górecku sądy bartne oraz palenie wapna. Inwentarz Zwierzyńca z 1693 r. informuje o istnieniu w Górecku czterech maziarni.

W XVIII wieku folwark w Górecku wzbogacił się o drugi, większy młyn (o dwóch kołach) z foluszem, natomiast młyn funkcjonujący wcześniej został opuszczony i popadł później w ruinę.

W 1808 r. folwark w Górecku przebudowano. Dawny browar przekształcono w dwór rządcy, na południowy-wschód od nowego dworu wzniesiono nowe budynki gospodarcze, teren dawnej winnicy (zlokalizowany przy rzeczce po obu stronach drogi dojazdowej) zamieniono w ogród ozdobno-użytkowy, który obsadzono dookoła drzewami ozdobnymi i w którym, w bezpośrednim sąsiedztwie dworu, istniały też inne nasadzenia ozdobne. Przeobrażenia te objęły teren leżący na południowy-wschód od rzeki i dały początek kompozycji, która częściowo zachowała się do czasów współczesnych.

Kompozycja ta składała się z dworu rządcy, tarasowego ogrodu (na terenie dawnej winnicy) przylegającego do rzeki oraz z zabudowań gospodarczych usytuowanych w południowo-wschodniej części założenia. W ogrodzie wydzielono regularne kwatery oddzielone od siebie drogami, skarpami i szpalerami drzew. Znajdowały się tam też nad rzeką dwa niewielkie stawy pozostałe po browarze, a teraz włączone w obręb kompozycji ogrodowej.

Prawdopodobnie po przeniesieniu centrum siedziby do nowego dworu (przebudowanego browaru) dawne centrum folwarku stopniowo traciło na znaczeniu i stojące tam stare już budynki stopniowo likwidowano.

W późniejszych latach XIX w. ukształtowana na początku XIX w. kompozycja nie ulegała już większym przemianom. Dokonywano w niej tylko nasadzeń uzupełniających. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 2,5 ha.

W 1891 r. folwark Górecko Stare był dzierżawiony przez Aleksandra Szafrańskiego.³

W 1923 r. Górecko przejął na potrzeby parcelacji Państwowy Bank Rolny. Siedlisko wraz z gruntami o powierzchni 4,5 ha oraz 10 ha ziemi ornej nabyli w 1935 r. wspólnie wdowa Ludwika z Kaczyńskich Zakrzewska oraz Czesław i Emila z Millerów Zakrzewscy.⁴

W tym czasie zlikwidowano staw przy młynie (znajdujący się na północ od dworu po drugiej stronie rzeki Szum). W okresie międzywojennym nie prowadzono na terenie założenia większych prac modernizacyjnych poza odnowieniem sadu.

W czasie II wojny światowej spalono poordynackie budynki gospodarcze usytuowane za dworem przy drodze dojazdowej (m.in. spichrz, stodołę i oborę) oraz zniszczono część ogrodu, a pozostałe części zdewastowano. Ocalała część ogrodu i dwór po wojnie nadal należały do rodziny Zakrzewskich, po których odziedziczył je Władysław Lewandowski (który był ich właścicielem m.in. w 1989 r.). W części gospodarczej w latach 50. I 60. XX w. Kółko Rolnicze dzierżawiące ziemię od Władysława Lewandowskiego wzniosło nowe budynki.

Powojenni właściciele, nie będąc w stanie doprowadzić do kompleksowej renowacji założenia dopuścili do dalszego zaniku starej kompozycji. W efekcie przetrwała zaledwie część ogrodu i to w stanie daleko odbiegającym od pierwotnego.

Według Jana Góraka około 1980 r. teren dawnego parku użytkowany był jako ogród warzywny i zachowało się tam około 40 drzew (6 gatunków głównie przy rzece: jesion, klon jawor, olsza), dworek został wyremontowany, zmieniono gontowy dach, a modrzewiowe ściany otynkowano.⁵ Nie był to opis prawdziwy, gdyż w 1989 r. część dawnego ogrodu zajmowały pola uprawne, część sad, a jedynie niewielki skrawek uprawy warzyw, zaś z dawnych nasadzeń ogrodowych zachowały się tylko 3 stare drzewa, a drzewostan nad rzeką był naturalnym olsem nic nie mającym wspólnego z dawną kompozycją ogrodu.

Z kompozycji powstałej w Górecku po 1808 r. do lat 80. XX w. zachowały się: przebudowany dwór (pierwotnie browar), fragmenty skarp tarasów, droga dojazdowa, ślad jednej z dróg ogrodowych oraz część podziałów przestrzennych ogrodu wyznaczanych wówczas przez pasy drzew i krzewów. Widoczne też były groble, jakie pozostały po zlikwidowanym w latach 30. XX w. dużym stawie, usytuowanym po przeciwnej stronie rzeki niż dwór. Z elementów późniejszych przetrwały 3 stare drzewa z przełomu XIX i XX w.⁶

Roślinność, jaka rosła na terenie założenia w końcu lat 80. XX w., składała się albo z naturalnych zbiorowisk roślinnych, albo z zupełnie nowych nasadzeń wprowadzanych wokół dworu lecz nie związanych z dawną kompozycją. Choć miała dość urozmaicony skład gatunkowy (w 1989 r. składała się z 56 gatunków i odmian drzew i krzewów), to była uboga nie tylko w stare drzewa, ale również i w sadzone drzewa młode. Poza drzewami owocowymi rosły tu tylko 3 stare drzewa - lipa, klon i jesion - wszystkie z przełomu XIX i XX w. i wszystkie rosły na skarpie obok dawnej drogi. W otoczeniu dworu i przy drodze dojazdowej rosło ponadto sporo krzewów ozdobnych i młodych drzew różnych gatunków, zaś w sadzie i na tarasach dawnego ogrodu rosło ponadto kilka młodych, delikatnych drzew owocowych, takich jak brzoskwinia i morela. Przy granicach sadu przetrwało kilka starych lilaków i karagan. Oprócz tego wokół sadu i na skarpie rosły szpalery młodych drzew i krzewów tworzące zarośla, a nad rzeką i wokół dawnego dużego stawu rosły olsy i bory sosnowe z domieszką grochodrzewów. Część terenu między szosą a rzeką zajmowała szkółka drzew leśnych.⁷

Śladowo zachowana część obiektu zajmowała niewielką powierzchnię i była zupełnie niewidoczna ze wsi i z szosy. Od południa była odsłonięta, ale z leżących tam pól mało kto ją oglądał. Nie istniały też związki widokowe dworu i ogrodu z doliną rzeki, gdyż brzegi rzeki porastały zasłaniające ją olsy, toteż dwór powiązany był widokowo jedynie z polami położonymi na południe i południowy-zachód od obiektu. Wszystko to, jak również brak starodrzewia sprawiało, że obiekt nie pełnił w krajobrazie istotniejszej roli, jak też nie miał istotnych walorów przyrodniczych.⁸

EBK

Źródła:

¹ Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, s. 15

² Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, s. 59-60

³ Górak Jan, Nieznane dworki Lubelszczyzny [w:] Studia i materiały lubelskie, nr 11, Lublin 1986, s. 148-150

⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Księgi hipoteczne Kolonii Górecko, nr 79 i 80

⁵ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 24

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Górecku Starym, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Górecku Starym, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Górecku Starym, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises (XVIII/XIX w.)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mappa generalna woj. Lubelskiego (Juliusza Colberga) z 1826 r., nr 133

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Górecko StareKategoria:folwarczny