rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeGąsówka Stara

Ogród dworski – kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały w XVII lub w XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Gąsówka Wazbudy

Gmina: Łapy

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku południowi do strumienia (zwanego w XVI-XVIII w. Węglówką, a dziś Szeroką Strugą), przy gościńcu z Suraża do Wysokiego Mazowieckiego, biegnącym północną granicą kompozycji

Gąsówka Stara plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Gąsówce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Już w końcu XIV w. lub na początku wieku XV istniało w tej okolicy kilka siedzib drobnoszlacheckich. Być może w I połowie XVI w. założenie było siedzibą rodową Mikołaja Husowskiego, humanisty, autora ważnego dzieła literackiego „Carmen de bisonte”.1 Późniejszy ogród wywodzi się prawdopodobnie z siedliska zajmowanego w 1580 r. przez Marcina, syna Jakuba, Wazbudy Gąsowskiego i pierwotnie miejsce to nosiło nazwę Gąsówka Wazbudy.2

Aż do XVIII w. notowani są w źródłach liczni właściciele spośród drobnej szlachty, co świadczy o dużym rozdrobnieniu własnościowym Gąsówki.3 W 1676 r. funkcjonowało tu 12 drobnoszlacheckich gospodarstw będących w większości w posiadaniu Gąsowskich, z wyjątkiem trzech należących do Marcina Łapińskiego, Jakuba Płońskiego i Jana Sobolewskiego.4 Ten ostatni – najzamożniejszy – mógł być właściciele interesującej nas siedziby. W XVIII w. siedziba ta należy już do Roszkowskich, wzmiankowanych w 1772 r.

W XVII lub w XVIII w. przekształcono teren dworski według obowiązujących w tym czasie barokowych kanonów nadając mu kształt trapezu podzielonego na 6 regularnych kwater, Środkową, przylegającą do gościńca kwaterę zajmowały zabudowania gospodarcze, skupione wokół dziedzińca, przy którym stał dwór drewniany, sąsiadujący z najbardziej ozdobną kwaterą ogrodu, przeciętą pośrodku drogą biegnącą w kierunku strumienia. Po wschodniej stronie tej osi znajdowała się prostokątna sadzawka ogrodowa, a być może pierwotnie towarzyszyła jej druga, umieszczona symetrycznie po przeciwnej stronie drogi do strumienia. Pozostałe kwatery ogrodowe miały charakter użytkowy. Cały ogród otoczono szpalerami drzew, a wewnętrzne podziały kwater zaznaczono drogami, żywopłotami lub szpalerami drzew i krzewów. Oś poprzeczną układu zaznaczała droga biegnąca ze wsi Gąsówka do dworu. Zapewne na południe od ogrodów istniały stawy rybne wykopane nad strumieniem. Całość kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 5 ha.5

W XIX w. Gąsówka należała do Gąsowskich i Hryniewickich, a na początku XX w. przejął ją drogą ożenku Stanisław Mojkowski. Po nim majątek odziedziczył jego syn, Czesław Mojkowski, który był właścicielem założenia w 1985 r.6

Przemiany kompozycji w XIX w. są mało znane, Wydaje się, że już wówczas zlikwidowano część podziałów kwaterowych ogrodów, nie zmieniając jednak podziału terenu na części funkcjonalne. Utrzymywano natomiast szpalerowe nasadzenia przy granicach założenia, dosadzając tam nowych drzew różnych gatunków. Likwidacji uległ pierwotny dwór, na miejscu którego ustawiono w końcu XIX w. istniejący do dziś magazyn. Na dziedzińcu wzniesiono też w II połowie XIX w. drewniany świronek, a obok inne budynki gospodarcze i nowy budynek mieszkalny usytuowany przy zachodniej pierzei dziedzińca. Większość tych budynków rozebrano po II wojnie światowej, pozostawiając tylko magazyn i świronek, po czym rozebrane budynki zastąpiono nowymi, typowymi dla zagród chłopskich, gdyż taką funkcję pełni założenie obecnie.

 

Gósówka Stara

Gąsówka Stara - świronek na dziedzińcu gospodarczym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2018

Gąsówka

Założenie dworsko-ogrodowe w Gąsówce Starej - widok na otoczone szpalerami drzew wnętrze po dawnym sadzie
i na teren dawnych stawów - stan z 1088 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2017

Z dawnej kompozycji do lat 80. XX w. przetrwała część szpalerów drzew otaczających ogrody, lokalizacja części gospodarczej, główne drogi dojazdowe, droga ogrodowa do strumienia i łąk oraz sadzawka ogrodowa. Stały też nadal dwa dziewiętnastowieczne budynki – świronek i magazyn. Oprócz szpalerów przy granicach założenia, rosły tu: rząd starych drzew nad strumieniem i powojenna aleja topolowa przy drodze suraskiej, sad ze szpalerami śliw, zarośla pod szpalerami starych drzew i nieliczne pojedynczo rosnące drzewa młode. Trzy najstarsze drzewa posadzono w I połowie XIX w. – były to dąb, jesion i lipa rosnące przy granicach ogrodu. Pozostałe stare drzewa pochodziły z II połowy XIX w. lub z I połowy wieku XX. Łącznie występowało tu wówczas 21 gatunków drzew i krzewów. Szczątki dawnych nasadzeń były dość dobrze widoczne w krajobrazie, lecz nie odgrywały w nim już znaczącej roli.7

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, s. 199; Maroszek Józef, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000, s. 56-62

2 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 258-261; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, s. 112

3 AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 20 i 37, Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, s. 153

4 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 780

5 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gąsówce Starej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 39, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 90-91

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gąsówce Starej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; informacje ustne Mojkowskiego Czesława, zam. w Gąsówce Starej

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gąsówce Starej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 39, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 90-91

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Gąsówka Stara, józef maroszekKategoria:dworski