Giże

Ogród dworski – pierwotnie regularny, barokowy, powstały w XVII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, w końcu XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Gizy, Giesen

Gmina: Olecko

Położenie obiektu: na wzgórzu otoczonym ze wszystkich stron ciekami wodnymi (z trzech stron zakolem rzeki Giżanki), w sąsiedztwie zbiegu kilku lokalnych dróg, w odległości około 10 km od Olecka

Do 1945 r. Giże (Giesen) znajdowały się znajdowały się w powiecie Trenburg (do 1927 r. Oletzko), wchodzącym w skład Prus Wschodnich. Nazwa Giże jest prawdopodobnie pochodzenie niemieckiego i wywodzi się od imienia i nazwiska Gizo, co dało początek nazwom kilku miejscowości: Giżycko (potomkowie Gizy), Giże, Giżyn. Wieś Giże w dawnym powiecie oleckim zwana była również Gizy.¹

Zorganizowane osadnictwo na tym terenie pojawiło się po 1525 r., kiedy to unormowała się sytuacja faktyczno-prawna lenna pruskiego. Tereny byłego powiatu oleckiego znalazły się wówczas w zasięgu osadnictwa mazowieckiego popieranego przez księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna.² Same Giże powstały po 1553 r. jako wieś czynszowo-szarawarkowa na prawie chełmińskim. Starosta książecki Krzysztof Glaubitz sprzedał bowiem w tym roku Wojtkowi i Stanisławowi, braciom pochodzącym z Giż w starostwie łeckim [ełckim] 4 włóki sołeckie biorąc za włókę 45 grzywien. Powierzył im też zadanie założenia wsi czynszowej na 40 włókach, położonej między Dutkami a gospodarstwem sołtysa Zajdy. Osiedleńcom przyznano 10 lat wolnizny.³

Siedziba dworska w Giżach, wraz z wsią o tej samej nazwie w powiecie ełckim oraz Giżewem w powiecie mrągowskim należały prawdopodobnie do szlacheckiego rodu Giżyckich, wywodzącego się z ziemi czerskiej lub sochaczewskiej Mazowsza. Giżyccy ci w XVI w. przenieśli się do Prus Książęcych, gdzie ród ten rozszczepił się na dwie gałęzie, z których jedna do końca XIX w. używała nazwiska Giżyckich poprzedzonego „Von”, a druga nazwiska w zlatynizowanej formie Gisevius. W XVIII w. ta druga, zubożała gałąź rodziny zajmowała się nauczycielstwem i duszpasterstwem ( wywodził się z niej m.in. pastor Gustaw Gizewiusz, którego stryj był pastorem w Olecku). Po Giżyckich zachowały się w pobliskim kościele w Cichach płyty nagrobne w języku polskim z 1677, 1700 i 1714 r.⁴

Siedzibę dworską w Giżach zlokalizowano w zakolu rzeki Giżanki (Dullen) na otoczonym ciekami wodnymi wzgórzu (rzeką i dwoma wpadającymi do niej strumieniami), które pierwotnie miało walory obronne. Od połowy XVII w. siedziba ta posiadała klarowny układ przestrzenny składający się z co najmniej dwóch części funkcjonalnych – prostokątnego dziedzińca z zabudowaniami i prostokątnego ogrodu sąsiadującego z jednej strony z dziedzińcem, a z drugiej ze strumieniem. Północno-zachodnią granicą założenia biegła główna droga dojazdowa, a trzy inne, wybiegające z dziedzińca drogi łączyły tę siedzibę z okolicznymi osadami. Dwór usytuowano w najwyższym punkcie wzniesienia, na granicy ogrodu i dziedzińca. Niewykluczone, że w skład kompozycji wchodziły również jakieś stawy. Nic bliższego jednak dziś o nich nie wiadomo.⁵

W okresie wojen szwedzkich Giże zostały poważnie zniszczone podczas przemarszów wojsk. W październiku 1656 r. przemaszerowały przez nie oddziały hetmana polnego litewskiego Wincentego Korwin Gosiewskiego. W pościgu za nimi 20 października 1656 r. przeszły przez Giże wojska prusko-szwedzkie, których tabory i część piechoty stanęła w Giżach kwaterunkiem.⁶

Na przełomie XVII i XVIII w. Giże spadły do rangi folwarku wchodzącego w skład większych dóbr (prawdopodobnie majątku Dobki), dlatego ukształtowany wcześniej ich układ przestrzenny nie ulegał znaczącym zmianom aż do XIX w. Ponadto, rozwój siedziby w Giżach został zapewne zahamowany w latach 1708-1711, kiedy to kamera olecka spustoszona została przez dżumę (w Giżach zmarło wtedy 67 mieszkańców), która wyludniła większość obszary Prus zmuszając do ponownego wysiłku kolonizacyjnego. Kolonizacja ta spowodowała, że do połowy XVIII w. w okolicach Giż zamieszkiwali wyłącznie Polacy, a około 1740 r. powstała tam polska szkoła.⁷

Większość zachowanych do lat 80. XX w. elementów założenia w Giżach pochodziła z końca XIX w.. Przebudowano wówczas siedemnastowieczny układ przestrzenny, nie zmieniając jednak lokalizacji dziedzińca i starego ogrodu. Wokół istniejącego dziedzińca wzniesiono natomiast nowe, murowane zabudowania gospodarcze, a na miejscu starego dworu wybudowano nowy. Stary, dawniej regularny i zapewne głównie użytkowy ogród, przekształcono w park ozdobny, a nowe ogrody użytkowe zlokalizowano na południe od parku oraz na północ i na zachód od dziedzińca. Te ostatnie zajęły rozległy teren sięgający do rzeki. Na sąsiednim wzgórzu leżącym po przeciwnej stronie rzeki ulokowano cmentarz dworski, a na północ od dworu wzniesiono murowane czworaki. Od strony południowo-zachodniej kompozycję zamykał staw wykopany na strumieniu.

Dwór ówczesny powiązany był widokowo zarówno z ogrodem i doliną strumienia, jak i z cmentarzem i osadą folwarczną. Ponadto z dworu wyprowadzono też widok w kierunku południowo-wschodnim na inny stary cmentarz, położony w odległości koło 900 m od dworu, na wzgórzu, wśród pól uprawnych. Powiązania te, jak i aranżacja wnętrza parku, w którym posadzono swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych, nadawały założeniu charakter kompozycji krajobrazowej, a całość tej kompozycji zajmowała po przebudowie obszar o powierzchni około 9 ha. Sam park skomponowano być może w duchu naturalistycznym, zaś przedłużeniem dróg spacerowych parku były drogi przebiegające przez sąsiadujący z parkiem ogród użytkowy, m.in. droga prowadząca nad staw, który zamykał całe założenie od strony południowo-wschodniej.⁸

Giże (wówczas Giesen) nie były wielkim majątkiem. W 1907 r. stanowiły własność Juliusa Hey i liczyły 225,75 ha (z czego na grunty orna wraz z ogrodem przypadało 181,5 ha, na łąki 35 ha, na lasy 7 ha, a na nieużytki, podwórze, drogi itp. 2,25 ha). Gospodarstwo nastawione było na hodowlę bydła rasy holenderskiej.⁹

Ostatnim przed II wojną światową właścicielem Giż był Niemiec Artur Erdman, który opuścił Giże na przełomie 1944 i 1945 r., bowiem zgodnie z dekretem PKWN z 6 września 1944 r. Giże (Gizy) jako majątek poniemiecki znacjonalizowano. W 1945 r. obszar ogólny majątku przejętego na cele reformy rolnej wynosił 146 ha (w tym 93 ha gruntów ornych, 40 ha łąk i pastwisk, 11 ha lasów, ½ ha ogrodów warzywnych, ½ ha podwórzy i zabudowań, 2 ha nieużytków). W protokole przejęcia majątku z rąk żołnierzy radzieckich z 20 marca 1946 r. nie ujęto parku dworskiego, co mogłoby oznaczać, że został on częściowo zniszczony w czasie II wojny światowej.¹⁰ Ocalały natomiast zabudowania i bezpośrednio po wojnie wymieniano stojące w Giżach następujące budynki.

- Dwór murowany, parterowy, podpiwniczony z mansardowym dwuspadowym dachem krytym dachówką. Dwór zbudowany był na rzucie prostokąta o wymiarach 26 x 12,7 m, usytuowany szczytem w kierunku północnym. Znajdowała się tam betonowa przybudówka kryjąca wejście do piwnic bezpośrednio z podwórza. Takież przybudówki znajdowały się od strony dziedzińca i parku.

- Oficyna murowana, z jedną ścianą drewnianą, kryta dachówką. Zbudowana była na rzucie prostokąta o wymiarach 4,30 x 11,20 m i miała dobudowaną kuchnię o wymiarach 5,30 x 4,20 m, krytą papą.

- Budynek świniarni i stajni, murowany, o wymiarach 15,40 x 40 m, z półpiętrem, kryty dachówką, usytuowany przy południowej pierzei dziedzińca. Obok w kierunku południowym znajdowała się stodoła drewniana kryta papą o wymiarach 14 x 39 m.

- Stodoła drewniana (29,60 x 10,90 m) kryta blachą cynkowana z przybudówkami, obok której znajdowały się 3 betonowe silosy naziemne. Stodoła ta znajdowała się naprzeciw dworu zamykając dziedziniec od zachodu.

- Obora (11,40 x 26,20 m), świniarnia (8,20 x 24,60 m). wozownia (11,40 x 20 m) – murowane, kryte dachówką, położone wzdłuż brzegu Giżanki, stykały się ze sobą zamykając dziedziniec gospodarczy od strony północnej. Na środku dziedzińca znajdowała się sprawna pompa kieratowa.

- Dwa murowane mieszkalne budynki czworaków, kryte dachówką oraz dwa niewielkie murowane budynki gospodarcze do nich przypisane, znajdowały się na północnym brzegu rzeki, przy drodze prowadzącej do pół uprawnych.

- Budynek kuźni (7 x 6 m), murowany, kryty dachówką, znajdował się pomiędzy dworem a czworakami, przy drewnianym mostku na rzece.¹¹

Spis inwentarza martwego obejmował 38 pozycji – maszyn i urządzeń rolniczych (w większości zużytych i niesprawnych).

Szkic sytuacyjny majątku Giże wykonany w stryczniu 1946 r. - obrazuje usytuowanie budynków
Archiwum Państwowe w Ełku, nr 257, k. 5

Początkowo majątek Giże przeznaczony był na parcelację osadniczą, ale w marcu 1946 r. Powiatowa Komenda Milicji Obywatelskiej w Olecku wystąpiła do Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Białymstoku o dzierżawę Giż, na którą otrzymała zgodę. Mimo to zrzekła się Giż już pod koniec kwietnia 1946 r. obejmując w zamian w posiadanie liczące 25 ha gospodarstwo rolne położone pod Oleckiem.¹²

W tym czasie administrował majątkiem państwowym Giże (Gizy) Wydział Oświaty Rolniczej Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, gdyż z obszaru majątku wyłączono 20 ha ziemi wraz z zabudowaniami, które przeznaczono na potrzeby średniej szkoły rolniczej z Olecka.¹³

Trudności z napływem osadników spowodowały ostatecznie zaniechanie planów parcelacyjnych (początkowo przebywało w Giżach 6 rodzin osadników, które w 1949 r. opuściły ten majątek).¹⁴ W końcu Giże weszły w skład zespołu rolnego 56 Dunajki, a w 1958 r. Zakład Rolny w Giżach stał się częścią Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Olecku. PGR nadal użytkował ten obiekt w 1987 r.

Jeszcze w latach 40. XX w. zniszczeniu uległy rozległe sady sąsiadujące z rzeką, a położony na południe od parku ogród użytkowy znacznie okrojono i zdewastowano.

W latach 50. XX w. rozpoczęto radykalną przebudowę parku na ogródek jordanowski, ale prace nad jego urządzeniem nie zostały nigdy ukończone. Zdołano jedynie wybudować pośrodku parku kolistą drogę, którą obsadzono topolami. Obok niej miały znajdować się przyrządy do zabaw i gier. Zarówno ta droga, jak i ówczesne nasadzenia w końcu lat 80. XX w. już nie istniały.

W części gospodarczej założenia nie prowadzono do lat 60. XX w. żadnych większych inwestycji, ograniczając się do bieżących napraw i konserwacji budynków. W tym czasie rozebrano oficynę dworską oraz przebudowano budynek dawnej kuźni. Zlikwidowano również dwa betonowe przedsionki dobudowane do dworu. W końcu lat 70. XX w. rozebrano drewnianą stodołę zamykającą dziedziniec od zachodu, a na jej miejscu wzniesiono większą oborę dla trzody chlewnej. Pobudowano także budynki mieszkalne (3 bloki i 4 inne) dla pracowników PGR, usytuowane przy drodze dojazdowej, obok dawnego parku. Wzniesiono także drugą oborę, magazyn na sprzęt, murowane warsztaty, portiernię, dwa murowane garaże oraz różne szopki i komórki.

W latach 80. wycięto resztę drzew parkowych, jakie zdołały zachować się do tego czasu (co uniemożliwiło ostatecznie bliższe poznanie pierwotnej kompozycji parku). Budynek dworu był w tym czasie częściowo zamieszkały, a w jednej z sal mieściły się sklep i zakładowa świetlica. Na poddaszu zaś znajdowały się pomieszczenia biurowe.¹⁵

Oprócz dworu wzniesionego w końcu XIX w., z budynków dworskich przetrwały do lat 80. XX w.: dawna wozownia (w tym czasie magazyn), budynek świaniarni z oborą wzniesiony w końcu XIX w., murowany budynek dawnej stajni ze świniarnią wzniesiony w końcu XIX w. (wówczas obora), dwa murowane budynki mieszkalne z końca XIX w. oraz przebudowana kuźnia z końca XIX w. (wówczas remiza).

Z dawnej kompozycji przestrzennej przetrwały do tego czasu siedemnastowieczne drogi – główna droga dojazdowa biegnąca północno-zachodnią granicą założenia oraz dwie inne drogi dojazdowe – z Orzechówki i ze wsi Giże. Z okresu przebudowy założenia dokonywanej w końcu XIX w. zachowały się: cmentarz dworski i resztki nasadzeń na cmentarzu, wnętrze po dawnym parku (otoczone późniejszymi nasadzeniami i zaroślami), wnętrze dziedzińca, staw na strumieniu, miejsce lokalizacji osady folwarcznej i 3 stare drzewa. Z okresów późniejszych zachowała się pewna liczba drzew (lip, jesionów i czeremch) sadzonych w parku przed 1939 r., w tym fragment szpaleru lipowego przy granicy parku.

W wyniku prawie całkowitego zniszczenia parku roślinność założenia w końcu lat 80. XX w. była bardzo uboga. Składała się z 22 gatunków drzew i krzewów, ale przetrwały tu tylko nieliczne stare drzewa. Trzy najstarsze pochodziły z końca XIX w. lub z początku wieku XX. Były to: wierzba o średnicy pni 80-90 cm rosnąca w dawnej osadzie folwarcznej, świerk o średnicy pnia 62 cm rosnący na cmentarzu oraz sosna o średnicy pnia 76 cm, także rosnąca na cmentarzu. Inne stare drzewa (również lipy rosnące w zachowanym fragmencie szpaleru) były sadzone lub wyrosły z samosiewów w różnych latach XX w. – większość pochodziła sprzed 1939 r. Młode drzewa sadzone należały tu do wyjątków, a większość młodego drzewostanu stanowiły samosiewy rosnące w zaroślach (w parku, na terenie cmentarza i w lasach). Poza tym przy niektórych zabudowaniach i na dziedzińcu posadzono żywopłoty, a na terenie osady folwarcznej znajdowały się ogródki kwiatowe towarzyszące budynkom mieszkalnym.

Chociaż obiekt nadal był z zewnątrz dobrze widoczny, to zdewastowane drogi i niektóre będące w złym stanie budynki, nieużytki i zaśmiecone tereny sprawiały, że prezentował się bardzo niekorzystne. Także wykorzystywane częściowo jako warzywnik lub nieużytkowane wnętrze po dawnym parku było mało atrakcyjne. Przetrwały za to powiązania widokowe dworu z dolinami rzeki i strumieni, z cmentarzem i osadą folwarczną, które w razie renowacji założenia mogłyby stanowić o walorach widokowych obiektu.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1881, t. II, s. 574

² Wiśniewski Jerzy, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do poł. XVII w. [w:] Acta Baltico-Slavica, Białystok 1964, t. I, s. 177-129

³ Wakar Andrzej, Z dziejów wsi [w:] Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1974, s. 169

⁴ Sukertowa-Biedrawina Emilia, Gizewiusz w świetle archiwum parafialnego w Ostródzie [w:] Komunikat informacji naukowej Instytutu Mazurskiego, Olsztyn 1947, s. 7

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Giżach, Suwałki 1987, maszynopis

⁶ Wakar Andrzej, Z dziejów wsi [w:] Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1974, s. 169; Majdecki W., Potop Szwedzki (1655-1660) [w:] Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, Białystok 1986, s. 102-103

⁷ Flis Stanisław, Dżuma na Mazurach i Warmii w l. 1708-1711 [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 1960, s. 491-492 i 523

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Giżach, Suwałki 1987, maszynopis

⁹ Handbuch des Grundbesitzens im Deutschen Reiche III. Band. Provinz Ostpreussen, Berlin 1907, s. 380-381

¹⁰ AP w Ełku, Akta Starostwa Powiatowego w Olecki 1945-1950, nr 257 [Majątek Gizy], k. 1

¹¹ AP w Ełku, Akta Starostwa Powiatowego w Olecki 1945-1950, nr 257 [Majątek Gizy], k. 4-5

¹² AP w Ełku, Akta Starostwa Powiatowego w Olecki 1945-1950, nr 257 [Majątek Gizy], k. 6-10

¹³ AP w Olecku, Akta dotyczące majątków państwowych 1948, nr 262, k. 17 i 30

¹⁴ AP Białystok, Urząd Wojewódzki Białostocki 1944-1950, nr 2162, k. 74, nr 2185, k. 67

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Giżach, Suwałki 1987, maszynopis

Inne:

Deutsche Heereskarte z 1921 i 1944 r., druk, Skala 1:100000, powiaty rastenburg-Grabowen-Marggrabowa-Mikdaiken, w posiadaniu Ośrodka Badań Naukowych w Olsztynie

Szkic sytuacyjny majątku Gizy ze stycznia 1946 r., Skala 1:1000, w posiadaniu AP w Ełku, nr 257, k. 4-5

Plany Gromady Giże z 1947 i 1949 r., Skala 1:5000, w posiadaniu AP w Ełku, nr 393 i 394

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, GiżeKategoria:dworski