Glinny Stok

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przebudowy barokowej kompozycji

Dawna nazwa: Glinny Stok

Gmina: Siemień

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowi do doliny rzeki Piwonii, na południe od wsi Glinny Stok, na wyspie wśród bagien, obok wpadającego do Piwonii strumienia, w sąsiedztwie biegnącej z zachodu na wschód drogi do wsi Koczergi i Parczewa

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Glinny Stok jest bardzo starym punktem osadniczym, a najstarsza wzmianka o nim pochodzi z Liber beneficiorum Jana Długosza, gdzie wymieniony został wśród wsi, na których ciążą zobowiązania wobec kościoła w Parczewie.¹ W roku 1531 r. w Glinnym Stoku było 7 łanów, od których płacono pobór.²

Siedziba dworska powstała w Glinnym Stoku zapewne w wieku XVI, jednak o najwcześniejszych dziejach tamtejszej siedziby nic bliższego dziś nie wiemy. W roku 1676 Glinny Stok stanowił własność Łukasza Oleśnickiego, stolnika drohickiego, który rezydował w Glinnym Stoku i miał tu 48 poddanych. Poza tym, niewielki dział posiadał tu także Krzysztof Jurkowski.² O rozwoju siedziby dworskiej w wiekach XVII i XVIII także brak bliższych danych. Jednakże, sądząc po śladach w terenie, oraz z tego względu, że w XVII w. pełniła ona funkcje rezydencjonalne, można przypuszczać, że wykształciła się tu w tym czasie regularna, kwaterowa kompozycja sąsiadująca od południa z doliną rzeki, w której być może już wówczas wykopano jakieś stawy (nie mające jednak nic wspólnego z późniejszym, dziewiętnastowiecznym systemem stawów), do której wiodła droga od północy (od strony wsi).

W wieku XIX Glinny Stok nie jest już centrum samodzielnych dóbr, lecz jednym z folwarków dóbr Siemień, należących do Zaorskich, co odzwierciedla także mapa z 1839 r., na której Glinny Stok oznaczono jako folwark, zaś pobliski Siemień jako dwór.⁴ W I połowie XIX w. założenie w Glinnym Stoku obejmowało prostokątny teren położony na południe od wsi (zapewne ten sam, co w wiekach poprzednich), stanowiący część terenu kompozycji, jaka rozwinęła się tu później. Siedzibę ulokowano w odosobnieniu, na wyspie wśród bagien doliny rzeki Piwonii, do której prowadziła jedna tylko droga od północy - ze wsi - równoległa do strumienia wpadającego do Piwonii. Lokalizacja taka mogła z jednej świadczyć o wyborze miejsca na pierwotną siedzibę podporządkowanym względom obronnym, ale z drugiej wybór taki mógł też być podyktowany chęcią urządzenia ozdobnej i reprezentacyjnej siedziby oddzielonej od zabudowań utylitarnych i od wsi. Zachowane do lat 70. XX w. ślady dawnej kompozycji tarasowego ogrodu ozdobnego oraz szpalery grabowe wyrosłe z odrostów po dawnych żywopłotach, pozwalają stwierdzić, że była tu barokowa kompozycja o czterech ozdobnych kwaterach położonych na zachód i południe od późniejszego dworu wzniesionego w II połowie XIX w. Ogród ozdobny graniczył z ogrodami użytkowymi leżącymi na wschód od części ozdobnej. Cała siedziba dworska zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 4 ha.⁵

W II połowie XIX w., zapewne po uwłaszczeniu, dokonano znacznych zmian w założeniu. Wzniesiono wówczas murowany, istniejący do dziś dwór, przy którym od północy urządzono kolisty podjazd. Ponadto kompozycję powiększono o zajmujący około 21 ha system stawów hodowlanych leżących na południe i zachód od ogrodów, między którymi biegła na południe grobla w kierunku Siemienia. Na południe i zachód od dworu znajdował się ogród ozdobny, częściowo przebudowany w duchu krajobrazowym, oddzielony od stawów leżących na zachód od dworu szpalerem topolowym. Od dworu w kierunku południowo-wschodnim biegła aleja lipowa, zwana kasztanowcową, co pewnie świadczy o tym, że posadzono ją na miejscu wcześniejszej alei kasztanowcowej podkreślającej barokowy podział ogrodu na kwatery.⁶ Na północ od tej alei stał murowany budynek gospodarczy, natomiast na południe od niej, przy granicy ogrodu, stał inny budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu. Na północ i na południe od alei mieściły się sady otoczone szpalerami drzew, zaś na północ od nich znajdowała się gospodarcza część założenia, również częściowo obsadzona przy granicach szpalerami drzew. W tej fazie rozwoju kompozycji założenie (bez stawów) zajmowało powierzchnię około 8 ha.⁷

W 1868 r. obszar folwarku liczył 1536 morgów ziemi.⁸

W końcu XIX w. wzniesiono w Glinnym Stoku murowane zabudowania gospodarcze, ustawiono kapliczkę z figurą Matki Boskiej w alei „kasztanowcowej" oraz dokonano dalszych przekształceń ogrodu ozdobnego sadząc tam nowe drzewa i krzewy skomponowane według zasad krajobrazowych. Utrzymano jednak dalekie widoki z dworu na zachód i południe.

Podczas I wojny światowej dwór został częściowo zniszczony, a po zakończeniu działań wojennych został częściowo przebudowany i odnowiony.

W okresie międzywojennym założenie znów pełniło funkcje rezydencjonalne, a właścicielem Glinnego Stoku był Seweryn Roman Zaorski, a po nim objął majątek jego syn Jan, który będąc administratorem dóbr milanowskich księżny Czetwertyńskiej, wydzierżawiał Glinny Stok niejakiemu Bartolowi. W tym czasie główny nacisk kładziono w Glinnym Stoku na gospodarkę rybną, a znaczną część gruntów ornych majątku rozparcelowano w latach 20. XX w. Parcelacji uległy położone w pewnej odległości od Glinnego Stoku attynencje Augustówka i Tworskie o ogólnej powierzchni 593 dziesięciny 1360 prętów.⁹

Przed 1939 r. teren założenia był starannie pielęgnowany.

W czasie II wojny światowej obiekt nie został zniszczony, natomiast w 1944 r. we dworze umieszczono szkołę podstawową, Około 1950 r. teren tzw. resztówki obejmujący około 7 ha (w tym część gospodarczą i ogrody użytkowe) przejęła Spółdzielnia Produkcyjna. Po jej likwidacji w 1956 r. teren ten przejęło Kółko Rolnicze, a istniejące tam zabudowania gospodarcze zostały w 1957 r. sprzedane przez Wydział Rolnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Parczewie okolicznym rolnikom „na rozbiórkę". W latach 1966-1967 podczas „melioracji" osuszono stawy zamieniając je na łąki. Około 1975 r., po rozwiązaniu Kółka Rolniczego wspomnianą wcześniej resztówkę sprzedano Władysławowi i Alinie Samczukom, którzy pozostawali jej właścicielami także w latach 80. XX w.¹⁰

Teren użytkowany przez szkołę także został w okresie powojennym zdewastowany i przekształcony. Na miejscu dawnego podjazdu ulokowano boiska, usunięto część drzew i krzewów, wzniesiono różne płoty i budynki gospodarcze, a także ubikację oraz dopuszczono do zarośnięcia części parku przez zarośla.

Do lat 80. XX w. z dawnej regularnej, barokowej kompozycji Glinnego Stoku przetrwały: ślady skarp, fragmenty regularnych nasadzeń i dróg przy granicach parku i ogrodów użytkowych (w tym stara aleja kasztanowcowo-lipowa), a także główna droga dojazdowa do założenia. Z II połowy XIX w. przetrwały dwór i ruiny czworaka oraz z tego okresu pochodzi większość zachowanych drzew parkowych i fragmenty kompozycji roślinnych głównych wnętrz parkowych (łącznie z widokami z tych wnętrz na otaczający park teren po dawnych stawach). Zachowała się także część grobli między stawami i widoczne też były ślady innych grobli między stawami. Istniała także droga biegnąca po grobli na osi dworu.¹¹

Roślinność założenia składała się w tym czasie z 36 gatunków drzew i krzewów i była bardzo ciekawa ze względu na umiejętne skomponowanie poszczególnych roślin we wnętrzach parkowych. Do charakterystycznych cech założenia można było zaliczyć bogaty zestaw gatunków klonów, niespotykanych w parkach tej okolicy. Rosnące w Glinnym Stoku drzewa były w różnym wieku, a do najstarszych należały: 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 11, 129 i 125 cm, rosnące przy północnej granicy sadu, lipy i kasztanowce starej alei o średnicach pni 70-90 cm, topole białe i szare o średnicach pni 100-190 cm, rosnące przy zachodniej i południowej granicy parku, stara grusza o średnicy pnia 90 cm, rosnąca na południowy-zachód od dworu oraz 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 70-85 cm, rosnące na wschód od dworu. Część z tych drzew miała charakter pomnikowy. Pozostałe stare drzewa założenia posadzono w końcu XIX w. lub na początku wieku XX oraz w okresie międzywojennym. Były to drzewa różnych gatunków osiągające do 60 cm średnicy pni. Istniejący starodrzew częściowo podkreślał pierwotnie regularny układ kompozycyjny, a częściowo tworzył luźne grupy właściwe dla krajobrazowej kompozycji. Oprócz drzew starych rosło na terenie obiektu sporo drzew młodych, ale w większości wyrosły one z samosiewów. Występowały też tutaj grupy krzewów i zarośla będące wynikiem zaniedbania parku. Całość roślinności uzupełniały sad oraz sąsiadujące z obiektem kompleksy olsów.

Położony pierwotnie w odosobnieniu na wyspie wśród bagien obiekt posiadał interesującą kompozycję krajobrazową. W latach 80. XX w. park był dobrze widoczny od strony wsi i z drogi Parczew - Żminne, a wnętrza parkowe połączone były widokowo z rozległymi terenami dawnych stawów i rzeką. Był cenny przyrodniczo oraz stanowił przykład kompozycji doskonale osadzonej w terenie i wykorzystującej walory kompozycyjne okolicznych łąk i lasów.¹²

Obecnie dwór i park stanowi własność prywatną, dwór został wyremontowany i prowadzone są różne prace pielęgnacyjne w parku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór i park dworski w Glinnym Sytoku - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Długosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, wyd. Przeździecki Alexander, t. II, Kraków 1864, s. 548

² Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, Warszawa 1886, s. 350-351, Rejestr poborowy 1531 r.

³ Źródła dziejowe, t. XV, Małopolska, Warszawa 1886 oraz t. XIV, Małopolska, Warszawa 1886, s. 36a

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII; Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII; Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 590

⁹ AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3509, Parcelacja prywatna majątku Glinny Stok

¹⁰ Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Zbiory Kartograficzne, nr 1720, Mapa Taktyczna Wojska Polskiego z około 1927 r., Pas 42, Słup 35

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Glinny StokKategoria:dworski