Grabanów

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przekształcenia osiemnastowiecznej, barokowej kompozycji

Dawna nazwa: Grabanów

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na wschód od doliny rzeki Klukówki, a na zachód od wsi Grabanów

Wieś Grabanów istniała już w 1522 r., jednak dopiero w końcu XVII w. obok tej wsi powstał folwark, co wiązało się z przebudową Roskoszy i nadaniem jej charakteru rezydencjonalnego.¹ Folwark w Grabanowie stanowić miał zaplecze gospodarcze podmiejskiej rezydencji w Rossoszy, wchodzącej wówczas w skład hrabstwa bialskiego Radziwiłłów. W inwentarzu folwarku w Roskoszy spisanym w 1714 r. znajdujemy następujący opis założenia w Grabanowie.

„Wjeżdżając do dworu są wrota z tarcic na biegunach z furtą poboczną stoczyste nowopobite.  Budynek folwarkowy... z drzewa tartego poprawy potrzebujący dranicami w pobiciu. Naprzeciwko budynku sernik w szczeble... pod spodem mlecznik z dylów w słupy... Za tym sernikiem chlewów 5, szósty ab intra z dylów w słupy... pod jednym pokryciem snopkami z brzegu, częścią dranicami. Gumno, do tego wchodząc są wrota nowe z tarcic z furtą poboczną na biegunach, stoczysta... Stodoła z dylów w słupy na 12 sochach... snopkami pokryta. Spichlerz wielki z drzewa w kostkę... snopkami pokryty. Obora z dylów w słupy ab extra et intra, połowa pokryta słomą tartą, połowa druga większa potrzebuje dokończenia z gruntu. Szopa przy oborze z dylów w słupy... snopkami pokryta. Gumno wkoło częścią dylami w słupy, częścią żerdziami w słupy nowo ogrodzone, W tył w pole nowe wrota. Ten dwór wkoło żerdziami w słupy nowo ogrodzony. Ogrodów N^o 2. Ogród wielki żerdziami na koło ogrodzony w którym cybuli zagonów 6, botwiny z marchwią 58, pietruszki 5, słoneczniki 3, bobu 2, kapusty 40, rzepy młodej 8, brukwi 3, ogórków 6. 2. Ogród w podwórzu żerdziami ogrodzony w którym botwiny z marchwią 16, botwiny wysadkowej 2, marchwi wysadkowej 3. Obora grabanowska (bydła rogatego szt. 21, świń 13, gęsi indyjskich 8, jedna dzika, kaczek indyjskich 17, kaczor i kaczka z Saksonii, kur wołowskich 49, gołębi indyjskich 4)".² Przytoczony inwentarz wskazuje na wyłącznie użytkowy charakter założenia. Zwraca jednak uwagę duża powierzchnia ogrodu warzywnego, urządzenie inspektów (ogród nr 2) oraz oryginalny skład gatunkowy zwierząt hodowlanych.

Przed 1781 r. założenie w Grabanowie musiało ulec zniszczeniu bowiem w inwentarzu spisanym w tym roku czytamy co następuje. „opisanie zabudowania w folwarku grabanowskim. Stodoła mała, do której drzwi czworo, u jednych tylko zaszczepka z probojami, a inne z zamkami drewnianymi. Spichlerzyk stary z gruntu zrujnowany, u drzwi zaszczepka z probojami. Obora szczupła po części opatrzenia potrzebująca z wrotami jednymi u których także zaszczepka żelazna z probojami. Przy tymże zabudowaniu znajduje się drzewa tartego obrobionego sztuk 50".³

W roku 1781 folwark w Grabanowie, który mimo złego stanu najwyraźniej przedstawiał widoki na osiągnięcie szybkich zysków, wziął w trzyletnią dzierżawę zastawną za sumę 25 tys. złotych polskich Pan Niewiadomski, komisarz dóbr bialskich Radziwiłłów. Ta trzyletni posesja zastawna przerodziła się w wieloletnie władanie Grabanowem, podczas którego Niewiadomski, a później jego żona Teresa, odnotowana jako dożywotnia posesorka w 1800 r., znacznie rozwinęli ten majątek. Inwentarz Grabanowa spisany w 1800 r. informował bowiem: „Z przyjazdu od Rozkoszy blisko grobli przed folwarkiem krzyż wyniosły na podmurowaniu farfurkowo malowanym na wierzchu z kapą blachą pobitą, z pasją takoż malowaną, jadąc zaś przez groblę po obu stronach wierzbiną wysadzaną: Brama o czterech słupach z gałkami na wierzchu toczonymi wiązana i z dwoma furtkami pobocznymi... Zaraz za bramą po obu stronach sadzawek dwie wykopanych między którymi na grobelce usypanej mostek z poręczami ciesielskiej roboty i ławeczkami, a pomost z dylów ułożony. Po lewej ręce studnia dylami ocembrowana z żurawiem i korytem do pojenia. Opodal trochę, na środku dziedzińca rezydencja na zachód słońca z drzewa kostkowego pobudowana z dwiema na rogach dachu gwiazdkami blaszanymi i dwiema w dachu okienkami wytkniętymi ze szkłem a na nich z sześcią wazonikami w festoniki wyrabianymi czarno malowanymi, oraz kominów dwa murowanych nad dach wyprowadzonych, tudzież ganek o 10 słupach ciesielskiej roboty z balaskami u spodu toczonymi z daszkiem okrągłym gontami pobitym, z wazonikami na wierzchu trzema, przed gankiem 2 gradusy z pomostem drewnianym, a w ganku takaż podłoga i ławeczki z tarcic znajdują się. Z ganku do sieni drzwi podwójne... Drzwi z Sali na ogród fruktowy podwójnie fasowane do wpół szklane... Ogród fruktowy w kwatery i ulice plantowany, drzewami różnego rodzaju i przedniego gatunku rodzajnymi zasadzone, ostrokołem naokoło ogrodzony, z wrotami podwójnymi i furtką sztachetowymi na biegunach ku stodole, w którym ogrodzie Wisien łotowych szt. 9, Jabłek rodzajnych w różnych gatt. szt. 12, Ditto szczepowych młodych szt. 3, Gruszek w różnych gatunkach rodzajnych 27, Śliwek węgierek rodzajnych 33, Ditto młodych 6, Ditto francuska 1, Ditto lanogle 1, Wisien ordynaryjnych 13, Kasztanów 7. Na dziedzińcu po prawej ręce tej rezydencji budynek folwarczny z drzewa kostkowego budowany, dranicami nowo i niedawno pobity... W tyle budynku po lewej ręce kurnik na indyki z lasek postawiony dranicami pokryty... za nim chałupka mała dla winnika... tuż browar razem ze słodownią z drzewa tartego pobudowany dranicami pokryty przy tym browarze studnia dylami tartymi ocembrowana z żurawiem, kubłem i dwoma rynnami do browaru wprowadzonymi. Osobno po lewej ręce wołownia z drzewa tartego postawiona dranicami pobita... Dalej pośrodku sernik o dwóch kondygnacjach, u dołu z drzewa tartego postawiony a z wierzchu z lasek... przeciw sernika obórka na ptactwo i świnie z drzewa tartego w kwadrat zabudowana słomą pokryta. Po prawej ręce rezydencji na dziedzińcu stajnia z wozownią i dwoma na sprzęty stajenne komórkami z drzewa tartego pobudowana dranicami pokryta... W tyle za stajnią postąpiwszy budynek dla tkacza z drzewa tartego nowo pobudowany dranicami pokryty... Od zabudowania folwarcznego blisko po lewej ręce idąc ku oborze sklep z cegły murowany sklepiony z szyjami murowanymi i sklepionymi sionkami... Dalej od tego sklepu idąc przy oborze studnia dylami ciosanymi ocembrowana z żurawiem, kubłem, korytem i rynną do okólnika wpuszczoną. Obora z drzewa tartego w kwadrat zabudowana słomą pokryta... Blisko obory stodoła wielka z drzewa tartego na dziesięciu sochach wiązanych... Szop na słomę i siano dwie oraz wozownia na pojazdy wespół pod jednym dachem. Za szopą spichlerz z drzewa tartego na dwoje na zboże i magazyn pobudowany z szczytami tarcicznymi słomą pokryty, z wystawą... Pośrodku do wystawy przez mostek gradusowy wszedłszy... po prawej ręce drzwi do kaplicy... Między spichlerzem i ogrodem fruktowym u rogu brama z wrotami podwójnymi i furtką...".⁴

Przytoczony opis wskazuje, że u schyłku XVIII w. Grabanów posiadał zwartą, barokową kompozycję terenu, w której wyraźnie zaznaczała się oś główna biegnąca od krzyża wzdłuż grobli między stawami do dworu i dalej przez kwaterowy ogród fruktowy posiadający jednak elementy ozdobne w postaci wysadzonych ulic (tj. alei poprowadzonych wzdłuż granic kwater). Sam główny dwór (określony jako rezydencja) oraz wjazd do dworu posiadały reprezentacyjny charakter i ozdobny wystrój architektoniczny (m.in. zdobiły je opisane w inwentarzu wazony). Poza tym, stał w założeniu jeszcze jeden budynek mieszkalny, zwany folwarkiem, być może starszy dwór. Pozostałe budynki zgrupowane były prawdopodobnie w dwóch kompleksach przylegających do dziedzińca przed dworem i ogrodu od północy i południa.

W roku 1818 Grabanów znajduje się już w posesji zastawnej Adama Niepokojczyckiego, a w inwentarzu wówczas sporządzonym napisano: „ Budynek mieszkalny drewniany z drzewa brusowego postawiony dawnego już budowania gontami kryty, w którym pokojów 6, sala 1, bokówek 2, garderobka, spiżarnia, sień, korytarzyk, ganek... Budynek ten co do ścian dobry w podwalinach podgniły a pokrycie gontowe stare złe, długość łokci 34 a szerokość 23. Oficyny w tej majętności nie ma. Budynek ekonomiczny wraz z kuchnią drewnianą z drzewa brusowego długość łokci 32, szerokość łokci 15 ½, dranicami pokryty... reperacji potrzebujący... Sklep murowany ze sklepieniem ceglanym... słomą kryty... Lamusik niewielki a teraz chlew dawnego bardzo budowania, na którym syrnik w słupki z balaskami... ta cała budowla dla dawności swojej upadająca zupełnie i zła. Spichlerz ekonomiczny drewniany z wystawą... Stajnia z wozownią z drzewa tartego zbudowana dranicami kryta... Browar gorzałczany dawnego bardzo budowania stary, zły walący się... Młynnica niedawna w słupy z dylów ciosanych zbudowana... Wołownia z dylów rżniętych i ciosanych w słupy zbudowana... Chlewy na trzodę i ptactwo folwarczne w kwadrat z okólnikiem... złe. Gumno składowe z drzewa tartego w słupy postawione dawnego bardzo budowania... Szopa do składania siana i słomy z dylów dawnych nowa... w roku 1817 zbudowana. Obora niegdyś w kwadrat z okólnikiem z drzewa tartego dobrego w słupy zbudowana... 3 skrzydła zawalone i zrujnowane... za ogrodami dwornymi. Budynek dla tkacza z drzewa tartego dobrego zbudowany dranicami kryty, lecz teraz to pokrycie zupełnie opadło... studnie 3, przy browarze, folwarku, oborze. Ogródek fruktowy niewielki, w którym znajduje się grusz rodzajnych 27, jabłoni 7, śliwek węgierek 42, wiśni 7. Sadzawki 2 przeciw rezydencji, a na tych mostek do wyjazdu z grobelką, a stąd na dróżkę do wsi i do miasta Biały, w tych dwóch sadzawkach z sobą połączonych drobne karasie i linki znajdują się. Ogrody ekonomiczne w liczbie 5, a zajmujące morgów 5 ½, z których 1. Za wozownią i przy budynku tkaczowskim morg N^o 1 zasiany warzywem i w nim blisko pół morga chmiel zasadzony. 2-gi Za folwarkiem ekonomicznym pół morgowy w znacznej mierze chmielem a w reszcie kapustą zasadzony. 3-ci Za browarem i słodownią różnym warzywem zasiany, jarzynami, fasolą i kartoflami zasadzony, zajmujący 1 mrg. 4-ty Za słodownią różnym warzywem zasiany zajmujący mg. 1. 5-ty Od obory ku folwarkowi ciągnący się samymi kartoflami zasadzony, w którym być może morgów 2. Ogrodzenie ogrodu fruktowego i dziedzińca płotem chruścianym, wkoło ogrodów zaś ekonomicznych jest także w części z chrustu z więcej żerdziami w koły".⁵

Z zamieszczonego opisu widać, że kompozycja przestrzenna założenia uległa tylko niewielkim zmianom, dotyczącym głównie zabudowań i liczby drzew owocowych.

Około 1822 r. folwark grabanowski odkupił od Prokuratorii Masy Radziwiłłowskiej niejaki Popławski.⁶ Niedługo potem dobra te przeszły na własność Grabowskich, którzy przebudowali założenie wznosząc w miejsce drewnianych budynki murowane, ale nie naruszając zasadniczo schematu kompozycji przestrzennej ukształtowanej w końcu XVIII w. Zapewne w latach 60. XX w. został wzniesiony (na miejscu drewnianego) istniejący do dziś murowany dwór. Obok niego wzniesiono rządcówkę (na miejscu, gdzie później ulokowano budynek internatu). Chociaż brak przekazów historycznych dotyczących projektanta dworu, to jednak z dużym prawdopodobieństwem łączyć można ten obiekt z działalnością architekta Franciszka Jaszczołda, twórcy dworów w pobliskiej Rozkoszy oraz Koroszczynie i Kobylanach Nadbużnych. Przed dworem, na głównej osi kompozycji urządzono owalny podjazd z gazonem pośrodku, a przylegający do dworu teren dawnego ogrodu fruktowego przekształcono w ogród ozdobny, gdzie, tak samo jak wokół podjazdu, posadzono drzewa ozdobne. Nowy ogród owocowy założony został na południowy-wschód od terenu starego ogrodu i wykopano w nim niewielką sadzawkę (istniejącą do dzisiaj). Po rozbudowie całość kompozycji zajęła teren o powierzchni około 16,8 ha.⁷

W końcu XIX w. dobra Grabanów przeszły w ręce Szulców. Składały się one wówczas z folwarku Grabanów, folwarku Kozula, awulsu Julków i wsi Grabanów, a ich ogólna powierzchnia wynosiła 1818 morgów (około 909 ha), z czego folwark Grabanów liczył 613 morgów gruntów ornych i ogrodów, 195 morgów łąk, 859 morgów lasu, 37 morgów nieużytków i placów. W folwarku tym stało 6 budynków murowanych (w tym istniejące do dziś obora i stodoła), 25 budynków drewnianych (w tym istniejący do dziś czworak), a także gorzelnia, młyn deptak i cegielnia.⁸

W roku 1921 Marcin Szulc podzielił majątek na cztery części między swoje dzieci, z których Grabanów przypadł Wacławowi Piotrowi Szulcowi. Podczas podziału majątku część drewnianych budynków folwarcznych Grabanowa wywieziona została do nowopowstałych ośrodków.⁹

Wacław Szulc, który był właścicielem Grabanowa do czasów II wojny światowej, wzniósł na zachód od dworu, w pobliżu jednego z dwóch stawów (przedzielonych groblą i mostkiem) dwa murowane budynki - stajnię i wozownię. Zorganizował on także produkcję mleczną postawioną na wysokim poziomie oraz dbał o estetykę założenia. W okresie międzywojennym dwór kilkakrotnie poddawano bieżącym remontom, przed dworem rosły dwa wielkie świerki, a na gazonie pośrodku podjazdu, na wysokim dębowym słupie znajdowała się posrebrzana kula otoczona jaśminowcami. Krawędź gazonu podkreślona była żywopłotem, drogi ogrodowe i kwietniki starannie pielęgnowano, a ogrody otoczone były drewnianym płotem osadzonym na murowanych słupach. Przed ganek wynoszono na lato dwie agawy w donicach. Sad zajmujący wschodnią część założenia otoczono szpalerami grabowymi, a wewnątrz sadu przy ścieżkach posadzono kolejne szpalery grabowe.¹⁰

We wrześniu 1939 r. do Grabanowa wkroczyły wojska radzieckie, które zdewastowały wnętrza dworskie oraz teren parku, w którym stała artyleria. Następnie, jeszcze w 1939 r. teren założenia przejęli Niemcy, którzy oddali majątek pod przymusowy zarząd niemiecki - zarządzał nim Ernest Schoff. W lipcu 1944 r. ponownie wkroczyły tu wojska radzieckie, a władze radzieckie wywiozły wówczas z Grabanowa Wacława Szulca.

Po wojnie grunty majątku rozparcelowano, a we dworze zakwaterowano repatriantów. Około 1947 r. umieszczono we dworze Technikum Rachunkowości Rolnej. W latach 1954-1958 teren założenia wraz dworem należał do Państwowego Funduszu Ziemi, który organizował tu kursy rolnicze. Później mieścił się tu Wojewódzki Ośrodek Szkolenia Rolniczego, w latach 1971-1976 obiekt użytkowało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Następnie był on użytkowany przez Wojewódzki Związek Kółek Rolniczych w Białej Podlaskiej posiadający dwór, czworak, stajnię, wozownię i dwa stawy oraz przez Akademię Rolniczą w Lublinie, która urządziła tu ośrodek szkoleniowy, w którym też odbywały się w okresie letnim kolonie dla dzieci.¹¹ Oprócz tego, do państwowego Gospodarstwa Rolnego w Rozkoszy należały dawna obora i stodoła wraz z przylegającym do nich terenem.

Kolejni i zmieniający się użytkownicy poczynili na terenie założenia wiele zmian i nowych inwestycji. W latach 60. XX w. wzniesiono na południe od dworu internat z pomieszczeniami biurowymi i budynek gospodarczy, rozbierając zabytkową, drewnianą rządcówkę. W latach 70. zbudowano nowy budynek szkoleniowy i kotłownię, a także wybetonowano i wyasfaltowano drogi ogrodowe przy tych budynkach i przy dworze oraz w parku na osi dworu. Wybudowano także dwa szamba w parku i plac na węgiel przy kotłowni. Podjazd uporządkowano obsadzając go lipami szerokolistnymi, w części dawnego sadu urządzono boisko ziemne, a park od północnego-zachodu, północnego-wschodu i wschodu ogrodzono siatką. Dwór był w okresie powojennym kilkakrotnie przystosowywany do potrzeb coraz to nowych użytkowników, co spowodowało zatarcie pierwotnego układu wnętrz. W roku 1954 przeprowadzono remont czworaka (częściowo zamieszkałego) - wyremontowano wówczas pokrycie dachowe i doprowadzono elektryczność. Większość pozostałych budynków dworskich - oprócz stajni, wozowni, obory, stodoły i piwnicy lodowni przy dworze - uległa zniszczeniu.¹²

W 1982 r. teren założenia przekazany został Wojewódzkiemu Ośrodkowi Postępu Rolniczego, po czym dwór służył początkowo jako biuro WOPR a od 1987 roku jako baza hotelowa dla potrzeb szkoleniowych. W latach 1987-88 staraniem WOPR-u dokonano kapitalnego remontu dworu w uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Baza szkoleniowa wraz z zapleczem gastronomicznym stała się podstawą do utworzenia później Centrum Edukacji Ekologiczno-Rolniczej.¹³

Do lat 80. XX w. z osiemnastowiecznej, barokowej kompozycji Grabanowa przetrwały: główna oś kompozycyjna założenia, aleja dojazdowa (niegdyś biegnąca po grobli), dwa stawy (w tym czasie zmniejszone i zarośnięte), miejsce lokalizacji dworu i lokalizacja części gospodarczej. Z elementów wprowadzonych w I połowie XIX w. zachowały się do tego czasu pojedyncze drzewa. Z elementów wprowadzonych podczas przebudowy dokonanej w II połowie XIX w. zachowały się: dwór, podjazd, część roślinności parku, część nasadzeń towarzyszących zabudowaniom gospodarczym, część (zachodnia) dawnego sadu z fragmentami dróg i nasadzeń oraz z sadzawką, a także murowana stodoła, murowana obora i drewniany czworak. Z dwudziestowiecznych elementów wprowadzonych przez Wacława Szulca zachowały się: murowana stajnia, murowana wozownia oraz niewielka ilość drzew i krzewów ozdobnych.¹⁴

Roślinność obiektu składała się w latach 80. XX w. z 29 gatunków drzew i krzewów i była zróżnicowana wiekowo. Stare drzewa grupowały się na terenie parku, przy stawach i w alei dojazdowej. Do najstarszych drzew założenia należały w tym czasie: 5 jesionów wyniosłych z I połowy XIX w., rosnących w sąsiedztwie dawnej stajni, mających średnice pni 80-90 cm, 8 jesionów wyniosłych sadzonych około połowy XIX w., rosnących na terenie parku i mających 70-85 cm średnicy pni, około stuletni dąb szypułkowy o średnicy pnia 80 cm, rosnący na wschód od budynku internatu, 4 dziewiętnastowieczne topole czarne (3 przy alei dojazdowej i jedna na zachód od starej obory) osiągające 110-170 cm średnicy pni oraz 4 dziewiętnastowieczne kasztanowce białe rosnące na wschód od czworaka i osiągające 70-80 cm średnicy pni. Część tych drzew miała charakter pomnikowy. Pozostałe stare drzewa założenia (jesiony, topole, graby, lipy, świerki) pochodziły z nasadzeń dokonywanych w końcu XIX w. i na początku wieku XX. Nieliczne stare drzewa o średnicach pni około 40 cm pochodziły sprzed II wojny światowej. Oprócz drzew starych rosło na terenie założenia dużo drzew młodych, których część wyrosła z samosiewów, a część została posadzona przez różnych użytkowników obiektu w okresie powojennym, toteż były one zróżnicowane wiekowo. Niektóre z nich posadzono w alejach i szpalerach nie zawsze korespondujących z dawnym układem kompozycyjnym (jak np. lipy przy podjeździe i topole za dworem). W końcu lat 70. i w latach 80. XX w. posadzono także szereg niskich żywopłotów przy drogach i placach oraz założono kwietniki z róż wokół dworu i przy budynku gospodarczym sąsiadującym z internatem. Na terenie dawnego sadu zwracały uwagę szpalery grabowe powstałe zapewne z dawnych, a pozbawionych pielęgnacji żywopłotów. Roślinność założenia uzupełniały drzewa owocowe (głównie jabłonie) w dawnym sadzie oraz pojedyncze krzewy ozdobne we wnętrzu za dworem oraz zarośla porastające okolice sadzawki w dawnym sadzie i rosnące przy rowie oddzielającym dawny sad od parku. Kolejne zarośla oraz dwie grupy olsów rosły przy stawach, przy rowie z wodą, przy alei dojazdowej oraz w kilku innych miejscach w niewielkich grupach.

Teren założenia wyróżniał się w tym czasie spośród okolicznych pól i łąk oraz rzadko rozsianych zagród jako zwarta grupa wysokiej roślinności. Wzdłuż głównej osi założenia biegły widoki obejmujące park, dwór i otaczający krajobraz. Ze względu na znaczne przetrzebienie starej roślinności obiekt nie odgrywał już jednak w krajobrazie takiej roli jak niegdyś.¹⁵

Obecnie mieści się w Grabanowie Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, który prowadzi tu Ośrodek Szkoleniowo-Wystawienniczy.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Dwór w Grabanowie - stan współczesny
Publ. www.polskaniezwykla.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 45

² AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 3557, Inwentarz folwarku w Rozkoszy 1714 r.

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa w r. 1781 stycznia 17...

⁴ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1066, Opisanie folwarku w grabanowskiego 1800 roku sporządzone

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1067, Inwentarz folwarku w Grabanowa 9 VIII 1818

⁶ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa w r. 1781 stycznia 17..., na okładce tego inwentarza znajduje się dopisek ołówkiem: przedany Popławskiemu - sprzedaż ta nastąpiła zapewne około 1822 r., gdyż w tym czasie sprzedano Rozkosz Michałowskiemu, a stanowiła ona wcześniej wraz z Grabanowem jeden kompleks dóbr

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 762, hasło Grabanów

⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2632; Informacje ustne Zalewskiej Franciszki, zam. w Grabanowie

¹⁰ Informacje ustne Zalewskiej Franciszki, zam. w Grabanowie

¹¹ Informacje ustne Zalewskiej Franciszki, zam. w Grabanowie oraz Czapskiej Józefy, zam. w Grabanowie w dawnym czworaku

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis; http://www.dwory.cal.pl/podstrony/grabanow.php?wojew=lubelskie

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Mappy hrabstwa bialskiego z folwarkami i wsiami do niego należącymi dóbr Jaśnie Oświeconego Księcia Jegomości Hieronima Radziwiłła podkomorzego Wiel. Xsięstwa Litewskiego z wymiaru geometrycznego sporządzone 1781 r.

Biblioteka Zielińskich w Płocku, nr 24, Mappa Wsiów Małego i Wielkiego Ciciborka y Grontów Folwarku Ciciborskiego, 1778, Leonard Targoński komornik graniczny Ziemi Łomżyńskiej, geometra przysięgły JKMci

AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 181-1, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga, XVIII/XIX w.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]