rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeGrodzisk

Ogród dworski – barokowy, osiowy, powstały w XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Grodzisk

Gmina: Grodzisk

Położenie obiektu: pierwotnie w sąsiedztwie wczesnośredniowiecznego grodziska z XI-XII w., uformowanego w kształt pierścieniowatego nasypu ziemnego (później także na jego terenie), w otoczeniu niewielkich strumieni, w sąsiedztwie zbiegu lokalnych dróg do Ostrożan, Kozłowa, Mierzynówki, Sypek i Makarek

 

 Grodzisk plan

Pan założenia dworsko-ogrodowego w Grodzisku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedzibę dworską w Grodzisku założono w I połowie XV w. Pierwotnie Grodzisk został nadany w 1434 r. Pretorowi z Korczewa i należał do Korczewskich jeszcze w 1522 r., kiedy to Zofia z Korczewa 1o voto Hlebowiczowa, 2o voto Rafałowa de Czaple ustąpiła swemu synowi Mikołajowi Hlebowiczowi Grodzisk i Rudkę. W 1554 r. Grodzisk należał już do Kosińskich z Lisowa (w 1580 r. do Jana Kosińskiego, pisarza ziemskiego Drohickiego, syna Adama, kasztelana podlaskiego w latach 1569-1573 lub 1574).1

Piętnastowieczny i szesnastowieczny dwór sąsiadował z terenem wczesnośredniowiecznego grodziska, ale o wyglądzie ówczesnej siedziby dworskiej nic bliższego dzisiaj nie wiadomo.

W II połowie XVII w. jako właściciele notowani są: Staniszewscy (w 1676 r. cześnikowa warszawska),2 po których majątek przeszedł w ręce Butlerów. Dokonali oni na początku XVIII w. przebudowy założenia. Mieli też ambicje stworzenia z Grodziska miasta. W 1709 r. Marek Antoni Butler, starosta drohicki, wzniósł w Grodzisku cerkiew i uposażył parocha.3 On też zapewne wyjednał u króla przywilej na targi i jarmarki.

Powstający, osiemnastowieczny układ siedziby dworskiej związany był z cerkwią i usytuowanym przy niej placem targowym. Na rynek wybiegała główna droga założenia przecinająca teren grodziska, a wiodąca do zabudowań gospodarczych.

Wojna północna i epidemia lat 1709-1710 zahamowały rozwój założenia i osady. W latach 1755-1757 Grodzisk należał do Aleksandra Butlera, starosty mielnickiego i wojskiego drohickiego, a następnie poprzez małżeństwo jego córki Rozalii przeszedł na własność Antoniego Ossolińskiego, starosty sulejowskiego, który po uzyskaniu od Stanisława Augusta w 1772 r. przywileju na odnowienie targów i jarmarków, rozwinął miasteczko Grodzisk. Samo założenie, wchodzące w skład obszernych dóbr rudzkich Ossolińskich pozostawało w tym czasie jednym z wielu folwarków tej majętności.4

Około 1709 lub 1772 r. podczas prac urbanistycznych założenie uzyskało ostateczny, barokowy kształt. W obrębie dawnego grodziska, otoczonego w części wałami i pozostałościami fos5 umieszczono ogród o wyraźnie podkreślonej drogą osi, wybiegającej z jednej strony na plac targowy, a z drugiej prowadzącej między sadzawkami (na fosie) do zabudowań gospodarczych. Dziedziniec gospodarczy usytuowano na osi drogi z cerkwi, biegnącej po granicy ogrodów. Na wschód od części gospodarczej mieścił się duży staw rybny na strumieniu. Dwór rządcy stał pośrodku ogrodów i na ich głównej osi. Wygląd ówczesnych wnętrz ogrodowych nie jest znany.6

W 1784 i 1790 r.7 jako właściciel dóbr i miasteczka Grodziska wzmiankowany był Józef Kajetan Ossoliński (ur. w 1764 r., zm. w 1834 r.), kasztelan podlaski, starosta sandomierski.8 W 1781 r. ożenił się on z Marianną Zaleską (zm. w 1813 r.).9

Od 1834 r. właścicielem był Wiktor hr. Ossoliński. Po nim odziedziczyła majętność córka Wanda Zofia (ur. w 1822 r., zm. w 1907 r.), od 1848 r. żona Tomasza Potockiego (ur. w 1809 r., zm. w 1861 r.),10 powtórnie zamężna w 1861 r. z księciem Stanisławem Jabłonowskim (ur. w 1799 r., zm. w 1878 r.).11

Do Potockich majątek należał jeszcze w czasie I wojny światowej. W latach 1886-1891 w północno-wschodnim narożniku ogrodu wzniesiono nową murowaną cerkiew, wokół której wydzielono kamiennym murem cmentarz cerkiewny. Dalsze zmiany kompozycji nastąpiły w czasach I wojny światowej. Zabudowania i ogrody musiały wyjść z niej bardzo zniszczone, bowiem nowy właściciel – Władysław Brzeziński12 – wzniósł nowy dwór i zabudowania gospodarcze. Przed dworem, ustawionym tak jak poprzedni, na osi głównej ogrodów, urządzono kolisty podjazd, otoczony żywopłotem z ligustru, a wnętrza ogrodów przekomponowano wprowadzając przestrzenie trawników, na których pozostały, niezbyt już wtedy liczne, stare drzewa (wiązy, jesiony i lipy). We wnętrzach dosadzono krzewów ozdobnych, a w alei prowadzącej do starej cerkwi uzupełniono nasadzenia lilakami i wiązami. Na południowy-zachód od dworu urządzono miejsce do rekreacji otoczone lilakami – stały na nim stół i ławki. Z dwóch stron otaczały ogród kanały z wodą (dawne fosy). Pozostawiono też sadzawkę położoną na południe od dworu, ale stawy zostały przebudowane, przy czym zasypano staw zachodni i w tym miejscu zbudowano piwnicę dworską. Na wschód od części ozdobnej powstały wtedy duże sady produkcyjne, sięgające stawu i strumienia, w wyniku czego powierzchnia całej kompozycji osiągnęła około 19 ha.13

Władysław Brzeziński był właścicielem Grodziska do 1939 r., jednak stopniowo rozsprzedawał ziemie tego majątku, toteż w 1944 r. liczył on już tylko 332 ha ziemi (podczas gdy po zakończeniu I wojny światowej powierzchnia majątku wynosiła 966 ha).14

Po wywiezieniu w 1939 r. Władysława Brzezińskiego w głąb ZSRR założenie uległo znacznej dewastacji. Zniszczeń dopełnił pożar zabudowań gospodarczych w czasie walk frontowych. Ocalały tylko 2 budynki (obora i magazyn zbożowy).15

W 1944 r. majątek objęty został reformą rolną, przy czym projektowano wówczas przekazanie siedliska dworskiego gminnej szkole sadowniczo-warzywniczej. Już w 1944 r. w obrębie dawnego ogrodu dworskiego zbudowano na majdanie grodziska duży drewniany budynek plebani parafii prawosławnej i murowany budynek gospodarczy. Przy dawnej alei wiodącej do dworu nasadzono wówczas świerków pospolitych. Ostatecznie we dworze umieszczono szkołę podstawową (której miejsce zajęło później przedszkole), zabudowania gospodarcze przejęła Gminna Spółdzielnia (która wzniosła kompleks nowych budynków i przebudowała 2 ocalałe stare budynki), a tereny ogrodowe podzielono między różnych użytkowników, w tym szkołę, która m.in. urządziła tu boiska.16 W dawnych sadach powstało osiedle domów jednorodzinnych, a przy drodze do Ostrożan powstała zagroda chłopska. Podczas budowy asfaltowej drogi w 1984 r. zasypano część fosy, a w 1986 r. zawaliła się część dworu.

 

Grodzisk

Ogród dworski w Grodzisku - widok z wnętrza ogrodu na dwór i teren podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1956

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji ogrodowej zachowała się część wnętrz parkowych w skrajnie zdewastowanej postaci, zajęta przez boiska i trawniki. Rosły tam już tylko pojedyncze stare drzewa, pochodzące z przełomu XIX i XX w. oraz z nasadzeń okresu międzywojennego. Rosnące na terenie obiektu grupy krzewów o ubogim składzie gatunkowym i zarośla świadczyły o istnieniu to dawnej, ogrodowej kompozycji. Łącznie występowały tu w tym czasie 23 gatunki drzew i krzewów. Przed zniszczonym dworem resztki żywopłotu wskazywały kształt dawnego podjazdu. Przetrwały ślady obwałowań i fosy oraz sadzawka przy granicy ogrodu i niemający bezpośredniego związku z ogrodem staw rybny. Zniszczenie części założenia i dewastacja kompozycji parku zniweczyły dawne funkcje obiektu w krajobrazie.17

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. I, , s. 10 i t. XVII, cz. 2, Warszawa 1909, s. 139; Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 174

2 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 649

3 Sosna Grzegorz, Grodzisk [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, R. 1982, nr 3-4, s. 23-55

4 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1551, k. 226

5 Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 174

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodzisku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 41, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 93-94

7 Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 4802

8 Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tab. 144

9 Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, s. 107

10 Tomasz Potocki – pochodzący z linii prymasowskiej, był synem Michała, senatora kasztelana Królestwa Polskiego, który w 1824 r. został umieszczony na liście osób uprawnionych do noszenia tytułu hrabiowskiego w Królestwie.

11 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1551, k. 226; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 107

12 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1920, s. 125

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodzisku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 41, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 93-94

14 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1920, s. 125; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26

15 Informacje ustne mieszkańców wsi Grodzisk

16 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26; Informacje ustne mieszkańców wsi Grodzisk

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodzisku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 41, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 93-94

 

Inne źródła:

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 91

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Grodzisk, józef maroszekKategoria:dworski