Gruszka Duża

Ogród dworski - regularny, barokowy, powstały w II połowie XVIII w. na miejscu jednej z siedzib dworskich istniejących od XV i XVI wieku, przebudowany w I połowie XIX w. w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Gruszka Duża, Gruszka, Gruszka Wielka

Gmina: Nielisz

Położenie obiektu: we wschodniej części wsi, na płaskim terenie, na południe od drogi przez wieś

Wieś Gruszka istniała już w XIV wieku, kiedy to Dymitr z Goraja przekazał w posiadanie Cedrzykowi Procheńskiemu wieś Gruszkę, położoną w powiecie Szczebrzeszyńskim. Ta darowizna Dymitra spowodowała wyłączenie gruntów wsi Gruszka z jurysdykcji lennej włości szczebrzeszyńskiej.¹ W roku 1411 król Władysław Jagiełło nadał w nagrodę zasług rycerskich wieś Gruszka Maciejowi², protoplaście rodziny Gruszeckich herbu Lubicz, chorążemu koronnemu³. W 1453 r. odnotowano Piotra Gruszeckiego z Gruszki, który sprzedał część wsi Dziersławowi z Malic, a w latach 1469 i 1472 wzmiankowany był Jakub Sienka z Gruszki⁴. W 1481 r. wzmiankowano już dwie Gruszki - Dużą i Małą - wówczas obie w posiadaniu Jerzego Jurgiana.

W wiekach XV i XVI nastąpiło rozdrobnienie stanu posiadania, które doprowadziło do tego, że potomkowie pierwszych właścicieli wsi używający nazwiska Gruszeckich posiadali już mniejszą część Gruszki Dużej. W 1564 r. części własności Gruszki Dużej posiadali: Zygmunt Guzek (3/4 łana i 3 ogrodników), Paweł Czeder (1/3 łana, uprawiał sam), Andrzej i Mikołaj Husczci (3/4 łana), Stanisław Pruss (1/4 łana), Paweł Kaimer (2 łany, 3 kmieci), Stanisław Polikowski (1 ¼ łana, 3 kmieci), Stanisław Hoscki (1/4 łana), Jan Gruszecki (1/4 łana), Wenecław Gruszecki (3 łąny, 4 mieci), Kazimierz Gruszecki (3 łany), Jakub Gruszecki (1/4 łana), Albert Gruszecki Zakowicz (1/4 łana), Stawska, Sęczkowa (2 łany, 1 ogrodnik). Położona obok wieś Gruszka Mała także miała wówczas kilku właścicieli: Alberta Iłowieckiego, rodzinę Hurków i braci Dobrogniewa, Alberta i Szymona.⁵

Prawdopodobnie istniało wtedy w Gruszce Dużej kilka niewielkich folwarków i większych gospodarstw szlacheckich rozrzuconych po okolicy na gruntach Gruszki Dużej i Gruszki Małej.

Własność drobnej szlachty w Gruszce, nazywanej wówczas Gruszą Wielką, przetrwała do połowy XVIII wieku, kiedy to większość ziem Gruszki znalazła się w posiadaniu rodziny Debolich. W 1633 r. jednym ze współwłaścicieli wsi był Bronisław Gruszecki, łowczy czernihowski, a w 1660 r. wzmiankowany był we wsi dwór należący do Gruszeckich, zaś w 1697 r. odnotowano Mikołaja Józefa z Wielkich Gruszek jako posesora Mełgwi. Na początku XVIII w. znaczna część wsi należała do Jana Kamińskiego.⁶

W końcu XVIII w. dobra Gruszka Wielka (składające się z folwarku i wsi Gruszka Wielka, folwarku i wsi Gruszka Mała oraz folwarku i wsi Staw) stanowiły posag Ludwiki z Debolich baronowej Wyszyńskiej. W 1801 r. nabył te dobra od matki Tomasz baron Wyszyński.⁷

Za czasów Debolich, w II połowie XVIII wieku powstała w Gruszce regularna, barokowa kompozycja składająca się z dworu, zabudowań gospodarczych, prostokątnego, regularnego ogrodu, stawów zamykających ogród od północy i przedzielonych groblą, po której biegł główny dojazd do dworu oraz z ustawionej na północ od stawów kapliczki zamykającej oś jednej z alei ogrodowych. Kapliczkę tę ustawiono na sztucznie usypanej platformie, a wewnątrz kapliczki umieszczono figurę św. Jana Nepomucena, jako że obok biegł gościniec łączący pobliskie osady. Przy drogach, przy granicach ogrodu oraz wokół kater ogrodowych posadzono drzewa ozdobne - głównie lipy, spośród których kilka przetrwało do czasów obecnych. Niestety ówczesne rozplanowanie wnętrz kwater ogrodowych i zabudowy nie jest dziś bliżej znane. Jedynie wzmianka z I połowy XIX wieku informuje nas o istnieniu tu ogrodu ozdobnego,⁸ toteż można przypuszczać, że przynajmniej część osiemnastowiecznych kwater ogrodowych miała charakter ozdobny.

Na początku XIX w. Tomasz Wyszyński starał się powiększyć swoją własność w dobrach Gruszka Duża, a w latach 1810-1817 prowadził akcję skupu ziemi od mniejszych właścicieli. Między innymi nabył część gruntów w Gruszce Małej od sukcesorów Szymona Ciemniewskiego - Stefana i Mateusza Rustinów oraz części Jana i Rozalii Sawickich. Wyszyńskiemu nie udało się jednak wykupić tam wszystkich działów i w I połowie XIX w. nadal istniały w Gruszce Małej odrębne folwarki Włodków, Łuczyckich, Sawickich, a także Tomasza Gruszeckiego w Gruszce Dużej.⁹

W czasie, gdy większość Gruszki Dużej należała do barona Tomasza Wyszyńskiego odnowiono założenie dworskie położone na zachodnim skraju wsi. Wzniesiono tam nowy dwór o konstrukcji drewnianej, podpiwniczony, z kamienną dobudówką, który usytuowano na wyniesieniu, frontem do drogi wiejskiej. Dwór ten stanął w centrum ogrodu, który teraz został podzielony na dwie części - północną zajął przylegający do stawów park z eliptycznym gazonem przed dworem, a południową sad oddzielony żywopłotem od leżącego jeszcze bardziej na południe chmielnika. Za dworem mieścił się dziedziniec zamknięty od zachodu oficyną (mieszczącą rządcówkę i kuchnię), a od wschodu starą aleją. Oficyna połączona była z dworem łącznikiem mieszczącym garderobę. Stawy przebudowano nadając im bardziej obłe kształty. Przebudowano też w duchu krajobrazowym ogród ozdobny leżący między dworem a stawami. Ogrody miały kształt wydłużonego w kierunku zachodnim prostokąta, graniczącego od północy z drogą wiejską i stawem, a od południa z chmielnikiem. Wzdłuż granic ogrodów biegły drogi obsadzone drzewami, przy czym jedna z nich oddzielała chmielnik i sad od części gospodarczej położonej na południowy-zachód od sadu. Od wschodu aleje parkowe graniczyły z polami uprawnymi.

Główny wjazd do założenia nadal biegł prosto przez drewniany most między stawami, obok kapliczki ze św. Janem, a inne drogi dojazdowe biegły na wschód i zachód od stawów. Druga droga wjazdowa biegła na wschód od pierwszej, a jeszcze inna aleja dojazdowa obiegała od południa wydłużony staw - kanał i poprzez podjazd łączyła się z drogą dojazdową do części gospodarczej, przebiegającą na zachód od stawu. Później, w II połowie XIX w., na północ od stawów wzniesiono czworak i kuźnię, a przy zachodniej granicy parku dom dla Żyda pachciarza, furmana i stróża. Ponadto wzniesiono nowe budynki w części gospodarczej. Całość założenia zajmowała wtedy obszar o powierzchni około 7,5 ha.

Po śmierci Tomasza Wyszyńskiego spadek po nim objęła jego córka Ignacja, żona Antoniego Horodyskiego dziedzica Mołodiatycz.

W 1862 r. Horodyscy sprzedali Gruszkę Dużą i Mała Władysławowi Holhamme. Majątek ten już wtedy był zadłużony w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim toteż w 1886 r. Gruszkę Małą sprzedano na licytacji. Ten sam los spotkał Gruszkę Dużą w 1876 r., kiedy to zakupili ją na licytacji Mawrihij i Melania Turczyńscy.¹⁰

Około 1880 r. w folwarku tym znajdowało się 10 budynków dworskich, a do folwarku należało 1504 morgów ziemi (około 752 ha).¹¹

Turczyńscy w 1880 r. sprzedali część dóbr Wincentemu Skawińskiemu. Część tę w 1882 r. odkupili z powrotem.

W 1902 r. folwarki w Gruszce Dużej i w Gruszce Małej (część A) przejęły w spadku po śmierci Mawrihija Turczyńskiego w dwóch równych częściach wdowa po nim Melania z Wybranowskich Turczyńska i jego córka Emilia z Turczyńskich Rakowska. Później trudności finansowe zmusiły Emilię Rakowską i jej męża Tadeusza Rakowskiego do sprzedaży części dóbr Bankowi Włościańskiemu z przeznaczeniem na parcelację.¹² W 1920 r. pozostała część folwarku w Gruszce Dużej i w Gruszce Małej zakupił Tadeusz Suchodelski, który w 1921 r. sprzedał je Wacławowi Szymankowi, Janowi Wack i Karolowi Ozonkowi. Szymanek, Wack i Ozonek rozpoczęli parcelację folwarku i w 1922 r. na własność okolicznych rolników przeszło 248 ha podzielonych na 40 działek.¹³

Częste zmiany właścicieli i zadłużenie majątku w II połowie XIX w. oraz na początku wieku XX nie sprzyjały rozwojowi kompozycji, która nie przechodziła znaczniejszych przeobrażeń aż do parcelacji w roku 1922.

Większość terenu założenia wraz z ogrodami zakupił Władysław Hanaka. Dwór i budynki gospodarcze znajdowały się w złym stanie toteż stodoły i obory jako nie odpowiadające potrzebom gospodarstwa chłopskiego zostały w latach międzywojennych rozebrane. Podobny los spotkał czworak, w którym początkowo umieszczono szkołę. Wraz z rozbiórką zabudowań niszczono sukcesywnie ogrody dworskie, które zamieniano na pola uprawne, a proces ten był kontynuowany po II wojnie światowej.

Dwór rozebrano po II wojnie światowej w związku z zawilgoceniem i grzybem. Pozostała po nim dobudówka (dawna spiżarnia), służąca w latach 80. XX w. jako garaż. W miejscu lokalizacji dawnego dworu i oficyny wzniesiono nowy budynek mieszkalny wraz z innymi zabudowaniami zagrody chłopskiej. Nowe podwórze gospodarcze zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie budynku mieszkalnego, na terenie dawnego sadu. Teren dawnej części gospodarczej użytkowano jako pole uprawne. Zlikwidowany został chmielnik, natomiast z dawnych ogrodów zachował się fragment dawnego sadu, przetrwały nieliczne drzewa wschodniej części ogrodu oraz drzewa nad stawami (w większości pochodzące z I połowy XX wieku). Podjazd przed dworem zaorano i zlikwidowano nasadzenia parkowe w jego sąsiedztwie, podobnie jak dawny układ dróg spacerowych w parku. Teren między stawami a drogą wiejską zamieniono na zaniedbane pastwiska i łąki, na których w końcu wzniesiono remizę strażacką i zlewnię mleka.

Według Jana Góraka, na początku lat 80. XX w. w pozostałej resztce parku dworskiego o powierzchni około 1 ha rosło około 150 drzew (19 gatunków); topole, graby, lipy, klony, jawory, wierzby.¹⁴ Nie bardzo pokrywało się to z prawdą. Większość drzewostanu istniejącego w końcu lat 80. XX w. skupiała się bowiem we wschodniej części parku i wokół stawu, a przy alei dojazdowej obiegającej staw - kanał od południowego-wschodu zachowało się też kilka kasztanowców ze szpaleru sadzonego na początku XX w, zaś powierzchnia zachowanych pozostałości założenia wynosiła około 2,5 ha. Właścicielem obiektu był wówczas Czesław Hanaka, syn Władysława.¹⁵

Ze względu na brak wiedzy o kompozycji założenia w czasach wcześniejszych trudno powiedzieć, czy do lat 80. XX w. zachowały się w Gruszce Starej jakieś pozostałości układów przestrzennych powstałych wcześniej niż w II połowie XVIII w. Z barokowej kompozycji Debolich zachowały się natomiast do tego czasu: przebudowane stawy, platforma z kapliczką mieszczącą figurę św. Jana Nepomucena, droga biegnąca zachodnią granicą ogrodu, fragment drogi biegnącej wschodnią granicą ogrodu oraz 5 osiemnastowiecznych lip pozostałych z nasadzeń wschodniej części ogrodu, mających średnice pni od 103 do 180 cm. Z elementów wprowadzonych w I połowie XIX w. przetrwały natomiast: dawna spiżarnia przy dworze (wówczas garaż), część lip wschodnich partii ogrodu, 4 lipy przy kapliczce, drogi biegnące po granicach ogrodów oraz część sadu (choć z młodszymi nasadzeniami). Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. zachowało się nieco drzew ozdobnych sadzonych we wschodniej części ogrodów i nad stawami. Tak więc dawną kompozycję można było uznać za zachowaną śladowo, a najcenniejszych było tam kilka starych drzew pochodzących z XVIII wieku lub z I połowy wieku XIX, które przetrwały we wschodniej części ogrodu.¹⁶

W roku 1989 roślinność obiektu była bardzo uboga. Występowało tam 25 gatunków drzew i krzewów, ale drzew starych rosło mało, przy czym generalnie drzewa ozdobne rosły wokół stawu - kanału, przy drodze biegnącej niegdyś do dworu i przy drodze biegnącej granicą sadu. Przy tych drogach rosły najstarsze drzewa założenia, do których należały: 8 lip drobnolistnych o średnicach pni 80-178 cm, pochodzących z II połowy XVIII wieku i z I połowy wieku XIX, lipa szerokolistna o średnicy pnia 100 cm, rosnąca przy drodze nieopodal dawnej spiżarni, sadzona w I połowie XIX w., 4 lipy drobnolistne o średnicach pni 80-90 cm, rosnące przy kapliczce, posadzone około połowy XIX w., 9 wiązów polnych o średnicach pni 50-103 cm, rosnących przy granicy sadu, a posadzonych około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia. Wszystkie te drzewa miały charakter pomnikowy, choć niektóre nie były w najlepszym stanie zdrowotnym. Pozostałe stare drzewa założenia można było podzielić na dwie grupy wiekowe. Do pierwszej, pochodzącej z II połowy XIX w., należały lipy i topole o średnicach pni 60-87 cm, a do drugiej, pochodzącej z I połowy XX w., należały kasztanowce, lipy, wiązy, brzozy, jesiony i wierzby o średnicach pni 40-60 cm. Stare drzewa owocowe przetrwały tylko w zachowanej części sadu, a rosły tam jabłonie, grusze, śliwy i czereśnie. Przy granicy sadu zachował się też stary szpaler leszczynowy. Drzewa młode też skupiały się w sąsiedztwie zbiorników wodnych oraz przy drogach i przy zabudowaniach. Część z nich (topole, świerki, wiązy, jesiony) została posadzona, a część (zwłaszcza te nad stawem) wyrosła z samosiewów. Krzewy, oprócz szpaleru leszczy, rosły głównie nad stawem.¹⁷

Niegdyś, mimo że zlokalizowana na płaskim terenie, kompozycja siedziby dworskiej w Gruszce Dużej pełniła dość istotną funkcję w krajobrazie miejscowości, gdyż z drogi wiejskiej rozciągał się na nią ciekawy widok poprzez stawy. Poza tym, była też wśród pól dobrze widoczna od wschodu, południa i zachodu, wyróżniając się masywem drzew rosnących przy granicach ogrodów.¹⁸

W latach 80. XX w. w wyniku zniszczenia obiektu jego funkcje w krajobrazie były znacznie mniejsze, mimo pewnej malowniczości. Staw otoczony drzewami i zaroślami był z zewnątrz mało widoczny, a otaczająca go roślinność prawie całkowicie zasłaniała od strony szosy rosnące za nim najstarsze drzewa założenia. Były one za to dobrze widoczne od wschodu i zachodu z terenu dawnego ogrodu. Położone między stawem a szosą zaniedbane łąki i pastwiska nie robiły dobrego wrażenia. Atrakcyjnie przedstawiała się tam tylko widoczna z szosy zabytkowa kapliczka. Obiekt nie miał też wielkich wartości przyrodniczych.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Stankowa M., Dawny powiat szczebrzeszyński XIV-XVIII w., Warszawa 1975, s. 33

² Niesiecki Kasper, Gruszecki herbu Lubicz [w:] Herbarz Polski, t. IV, Lipsk 1879-1908

³ Niesiecki Kasper, Gruszecki herbu Lubicz [w:] Herbarz Polski, t. IV, Lipsk 1879-1908

⁴ Boniecki Adam, Herbarz polski, t. VII, Warszawa 1899-1906, s. 142

⁵ Jabłonowski Aleksander, Źródła Dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1, Ziemie Ruskie, Ruś Czerwona opisana przez..., Warszawa 1902, s. 191

⁶ Boniecki Adam, Herbarz polski, t. IX, Warszawa 1899-1906, s. 167

⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Wielka (bez sygnatury), s. 3

⁸ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Mała, nr 70, dokumenty cz. od lit. A

⁹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Wielka, nr 68 i Księga hipoteczna dóbr Gruszka Mała, cz. A, B, C, D, s. 1-3, nr 70, 71 i 72

¹⁰ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Wielka, t. I (bez sygnatury)

¹¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 876

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Wielka, nr 68

¹³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Gruszka Wielka, t. I (bez sygnatury)

¹⁴ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 36

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gruszce Dużej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gruszce Dużej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gruszce Dużej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gruszce Dużej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Gruszce Dużej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mappa generalna woj. lubelskiego (Juliusza Colberga) z 1826 r., nr 133

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises (XVIII/XIX w.)

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Gruszka DużaKategoria:dworski