Hermanówka

Ogród dworski – regularny, barokowy, z szachownicowym ogrodem tarasowym (w tym z sześciokwaterowym ogrodem włoskim), powstały w II połowie XVII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, a w I połowie XVIII w. przebudowany w duchu barokowym

Dawna nazwa: Hermanowszczyzna

Gmina: Juchnowiec

Położenie obiektu: w ciekawym krajobrazowo terenie, na stoku wzgórza dość silnie opadającym do doliny strumienia – dopływu Turośnianki (który oddzielał siedzibę dworską od wsi Hermanówka), w sąsiedztwie lasu „Paszewa”

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Hermanówce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

16 marca 1512 r. krój Zygmunt I polecił zwrócić Aleksandrowi Chodkiewiczowi jego ojcowiznę. W opisie przeprowadzonego rozgraniczenia, które król zatwierdził 3 kwietnia 1525 r. wspomniano w powiecie suraskim „Hermanowiczów ludzi pana Aleksandrowych – Hermanów”, których zaliczono do włości chodkiewiczowskiej (od ich miana siedziba dworska nosiła aż do 1622 r. nazwę Hermanowszczyzna).¹ Odtąd stale, aż do 1832 r. Hermanówka wchodziła w skład dóbr zabłudowskich (zob. Zabłudów), należących do 1599 r. do Chodkiewiczów, a w latach 1599-1832 do Radziwiłłów, stanowiąc jeden z folwarków tych dóbr.² Zatem w końcu XV i w XVI w. ziemie te stanowiły własność bojarów Hermanowskich, sług Chodkiewiczów z Zabłudowa.³ Śladem tego jest usytuowanie siedziby dworskiej w bezpośrednim sąsiedztwie wsi, na osi ulicówki wiejskiej, która przecinała układ przestrzenny założenia dworskiego.

W 1674 r. Hermanówka była folwarkiem w kluczu karakulsko-sobolewskim, do którego należała aż do lat 30. XIX w. (zob. Sobolewo, zob. Zabłudów). W wieku XVII istniał tu ogród kwaterowy o przeznaczeniu użytkowym położony na południe od gościńca Juchnowiec Kościelny – Zabłudów. Folwark Hermanówka w drodze zastawu znalazł się w rękach Teodora Tokarzewskiego, podczaszego Słonimskiego, później w rękach Aleksandra Rajskiego (wzm. w 1674 r.), a wreszcie w rękach Antoniego z Tokar Tokarzewskiego (wzm. w 1707 r.).⁴ Zastawnicy doprowadzili folwark do ruiny – inwentarz z 1707 r. nie podaje nawet opisu dworu ani innych zabudowań, informując jedynie „które budynki, że są przez kilkanaście lat wielce zrujnowane, zgniłe”.⁵ Po 1707 r. dokonano generalnego remontu budynków i przebudowy układu ogrodu.⁶ Jednak w XVIII w. Hermanówka nadal była wydzierżawiana – w latach 1784-1794 znajdowała się w rękach Dionizego Lewickiego, chorążyca bracławskiego (w latach 1743-1821), właściciela sąsiedniej Juchnowszczyzny.⁷

Zachował się inwentarz opisujący stan założenia w roku 1818, kiedy to znajdowało się ono w posesji zastawnej W. Kruszewskiego, starosty Wasilkowskiego. Od wsi oddzielała siedzibę dworską „rzeczka mała, czyli struga, z błot w obrębie folwarku Hermanówka formująca się… Sadzawki dwie przy folwarku – z strony wsi Hermanówka – po obu stronach drogi, niewielkiej obszerności, zarosłe krzakami młodej olszyny. Jedna z tych, mniej zarosła, zarybiona karasiem”. Droga ze wsi wkraczała pomiędzy stawami z groblą na teren założenia „bramą na dziedzińcu gontami pokrytą z wrotami podwójnymi z tarcic”, gdzie na podwórzu „studnia z sochą żurawiem i kluczem”. Przy południowej pierzei dziedzińca stał dwór – „budynek mieszkalny z drzewa kostkowego stawiony w roku 1750. Długości łokci 30, szerokości łokci 16, dranicami kryty. W nim pokojów większych wewnątrz tynkowanych 3, nietynkowany mały 1. W jednym pokoju większym garderóbka 1 z tarcic odprzypierzona 1, spiżarnia 1, sień duża 1, mała sionka 1. Okien ze szkła białego z należytym okowem… 3, okienek małych 2, okrągłe, w sieni 1… W sieni schody na górę… Kominów nad dach wyprowadzonych 2. Z frontu budynku przed oknami ogródków małych 2 sztachetkami ogrodzono”. Oprócz dworu przy dziedzińcu stało wiele drewnianych zabudowań gospodarczych: „budynek ekonomiczny” z 1782 r., lamus drewniany z 1782 r. z wystawą na murowanej piwnicy, browar gorzelniany ze słodownią z 1814 r., wołownia z 1814 r., „młyn deptak” z 1816 r., chlewy we 3 linie z 1818 r., „chlew drugi” z 1818 r., „magazyn do składu wódki” z 1781 r., „magazyn do składu wódki drugi” z 1788 r., stajnia i wozownia z 1810 r., „świron ekonomiczny” z 1812 r., „świron ekonomiczny drugi” z 1778 r., „gumno składowe” z 1760 r., „gumno składowe drugie” z 1778 r., „odryna” z 1810 r., „odryna” z 1813 r., Owczarnia we 3 linie stawiona” z 1811 r., „chlew na bydło” z 1815 r., obora z 1760 r., „sernik na dziedzińcu o 4 słupach”, „październia na polu za folwarkiem” z 1816 r., 3 studnie przy budynkach inwentarskich i browarze „z sochami, żurawiami i kluczami”, „bróg przy odrynie na skład siana z nakryciem”. W sąsiedztwie dworu znajdowały się ogród „mały włoski” oraz „ogród fruktowy za budynkiem mieszkalnym obszerności do dwóch morgów podzielony na 6 kwater małych, nasadzonych w części agrestem, porzeczkami i malinami, w których zasiano warzywa. W nim znajdują się drzewa jako to: gruszek starych rodzajnych sztuk N^o 3 ditto szczepów rozsadzonych 25, jabłoni szczepów rozsadzonych 6, trześnia 1, wisien 12. W końcu ogrodu altana mała wirginią obsadzona…”. Podziały kwaterowe podkreślone były tarasowym ukształtowaniem terenu. Na południe od dworu ciągnęły się warzywniki i chmielnik: „w ogrodzie warzywnym, przy sadzawce, za budynkiem mieszkalnym (chmielnik) długi łokci 25, szeroki łokci 5, zasadzony chmielem… Około całego zabudowania i ogrodów ekonomicznych płoty z żerdzi należycie powygradzane”. Autor opisu zwrócił też uwagę na krajobrazowe wartości otoczenia i samego obiektu pisząc „Folwark Hermanówka w pozycji pięknej, małym włoskim ozdobiony ogrodem, o 3 staje od Borku Paszewa położony, o wiorstę od gajów dziedzictwo wielmożnego Kruszewskiego [Niewodnicy Nargilewskiej] należnych”.⁸ Poza ujętymi w inwentarzu nasadzeniami użytkowymi musiała też istnieć w Hermanówce roślinność ozdobna, sadzona po granicach kompozycji (lub przy granicach kwater) i przy drogach dojazdowych. Także niewielki ogród włoski miał zapewne raczej ozdobny niż użytkowy charakter.

Przytoczony opis oraz pozostałości terenowe wskazują na istnienie szachownicowego ogrodu, który (biorąc pod uwagę jego układ przestrzenny) powstać musiał nie później niż w XVII w., a w czasach późniejszych był przebudowywany i rozbudowywany, chociaż podczas tych przebudów zachowano część pierwotnych podziałów terenu, dróg i skarp.

Fragment Planu folwarków Hermanówki i Skrybicz z przynależnościami oraz folawarku Białegostoczku (z 1820 r. ?)
AGAD, Zbiór Kartograficzny R. 420-23

Jeszcze w 1832 r, Hermanówka wchodziła w skład dóbr zabłudowskiech.⁹ Później odpadła od dóbr dojlidzko-zabłudowskich i w 1861 r. była już własnością płk. Rummla i jego żony Zofii z Łyszczyńskich. W 1873 r. Zofia z Łyszczyńskich Rummel (zob. Markowszczyzna I, zob. Markowszczyzna II), wdowa po pułkowniku Julianie Rummel wraz ze swymi dziećmi: Melanią, Gustawem, Władysławem, Franciszkiem i Wiktorem sprzedała tę majętność radcy stanu Aleksemu Dornowi.¹⁰ Usamodzielnienie się dóbr Hermanówka spowodowało, że założenie uzyskało bardziej ozdobny charakter. Chociaż nie zmieniono zasadniczego układu ogrodu i zabudowań, to w miejsce krzewiastych nasadzeń na granicach kwater wprowadzono szpalery drzew, a w kwaterze sąsiadującej z wnętrzem, w którym usytuowany był stary dwór wykopano niewielką sadzawkę. W tym czasie zbudowano też czworaki dla służby dworskiej. Całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 7,5 ha.

Aleksy Dorn zapisał Hermanówkę w testamencie żonie Oldze, która objęła dobra po jego śmierci w 1898 r., a już w 1899 r. sprzedała je wraz z uroczyskiem Zatopolany kapitanowi Bazylemu Szczegliacielowi. Majątek liczył wtedy 352 dziesięciny i 1671 sążni ziemi (około 4000 ha).¹¹ Bazyli Szczegliaciel (zm. w 1901 r.) wprowadził tu nowe inwestycje, m.in. w 1900 r. wzniósł nową oborę. Po nim właścicielką została Barbara Szczegliaciel, z ponownego zamążpójścia Sztaselberg. W 1908 r. sprzedała ona Hermanówkę Jerzemu Tymofiejewiczowi Warun-Sekret, który natychmiast (w 1908 r.) zastawił majętność wdowie po generał majorze Natalii Drużynin.¹² Nieustabilizowana sytuacja własnościowa sprawiała, że nie następował rozwój kompozycji założenia. Stale trwała też rozsprzedaż gruntów majątku.¹³

Podczas I wojny światowej właściciele pozostawali w Rosji, a w toku działań wojennych zniszczeniu uległy zabudowania folwarku i stary dwór. Odbudowa folwarku w okresie powojennym następowała powoli, a założenie nigdy już nie odzyskało dawnego wyglądu. Właścicielem Hermanówki był w tym czasie niejaki Sznajder, a majątek liczył 254 ha ziemi. W czasie II wojny światowej doszło do całkowitego zniszczenia zabudowań oraz do dewastacji drzewostanu założenia, tak ozdobnego, jak i owocowego, a w 1944 r. majątek rozparcelowano, po czym chłopi rozebrali resztki zabudowań folwarcznych, a w obrębie założenia powstało kilka zagród chłopskich.¹⁴ Część dawnego ogrodu kwaterowego zajęły pastewniki, a resztę nieużytki. Zatem w szybkim tempie doszło nie tylko do zniszczenia zabudowań, ale także ogrodu, z którego do lat 80. XX w. pozostały tylko ślady podziałów części terenu na kwatery (wyznaczone przez drogi, skarpy tarasów i nasadzenia lub samosiewy z przełomu XIX i XX w.) oraz sadzawka ogrodowa i jeden ze stawów przy drodze wiejskiej. Poza tym zachowała się przy drodze ze wsi murowana obora z 1900 r., krzyż stojący u zbiegu dróg ziemnych prowadzących do Hermanówki z Juchnowszczyzny i z Lewickich oraz dwa inne kamienne krzyże przy zachodniej granicy założenia (wyznaczonej przez las), z których jeden, z białego marmuru, postawiony został w 1908 r. Starodrzew składał się w tym czasie z kilku gatunków drzew z przełomu XIX i XX w., przy czym najliczniej występowały dęby, brzozy i świerki. Zwracał uwagę brak sadzonych młodych drzew i krzewów, spowodowany zamianą założenia na pastwiska i nieużytki. Łącznie występowało tu tylko 16 gatunków drzew i krzewów. Obiekt był w tym czasie słabo widoczny z zewnątrz, gdyż z trzech stron zasłaniały go lasy i wieś, natomiast z terenu założenia roztaczał się rozległy widok na łąki i pola oraz na siedzibę dworską w Juchnowszczyźnie (zob. Juchnowszczyzna), położoną na południowy-zachód od Hermanówki.¹⁵

Ogród dworski w Hermanówce - widok od południa na wnętrza dawnych kwater zachodniej części ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOPZ Białystok, nr D 2248

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Maroszek Józef, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów w XV – XVII w., Białystok 1994, s. 45-58; Maroszek Józef, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku [w:] Białostocczyzna, nr 53, 1999, s. 5-30

² AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1143, 1144, 2104, 2716

³ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do poł. XVIII w. [w:] Navukowy zbornik, Białystok 1964, s. 11

⁴ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr. 1143, nr 2104, s. 60

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr. 1143

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 420-23, Plan Folwarków Hermanówki i Skrybicz z przynależnościami oraz folwarku Białegostoczku (1820?); AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 422-26

⁷ Biblioteka Akademii Nauk w Kijowie, nr 6007, k. 69-79; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego  roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis

⁸ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1144; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 420-23, Plan Folwarków Hermanówki i Skrybicz z przynależnościami oraz folwarku Białegostoczku (1820?); AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 422-26

⁹ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła Juchnowieckiego 1828. IX. 27, k. 7 i 31

¹⁰ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6488

¹¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 4095, 5273 i 6488

¹² AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6488, 6816 i 6817

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6488, 6816 i 6817

¹⁴ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hermanówce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 42, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 94-96

Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, hermanówka, józef maroszekKategoria:dworski