rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHornostaje Cegielnia (Kolonia)

Ogród przy willi zarządcy cegielni – eklektyczny, ozdobno-użytkowy o swobodnej kompozycji głównego wnętrza, powstały w końcu XIX w.

Dawna nazwa: Hornostaje Cegielnia

Gmina: Mońki

Położenie obiektu: w bezpośrednim sąsiedztwie cegielni, na zachód od wsi, pierwotnie wśród pól i łąk majątku Hornostaje, około 1,5 km od centrum tych dóbr

 Hornostaje Cegielnia plan

Plan założenia ogrodowego przy willi zarządcy cegielni w Hornostajach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Założycielem cegielni był Józef Roszczewski, ówczesny właściciel dóbr Hornostaje (zob. Hornostaje), który przejął je przed 1884 r. po dziadku – Janie Hoferze. Powodem budowy cegielni było stale wzrastające zadłużenie majątku, które zamierzano spłacać dochodami z wyrobu cegieł. Cegielnia, stale modernizowana, dawała w 1904 r. 1,5 tys. rubli rocznego dochodu, a w 1914 r. 3 tys. rubli, co jednak nie umożliwiało likwidacji długów.1

Na północ od cegielni wzniesiono dla zarządcy willę, zwaną „daczą”, którą otoczono eklektycznym ogrodem, sąsiadującym z zabudową cegielni i stawami, powstałymi po wyrobiskach gliny. Główny dojazd do ogrodu prowadził między stawami przez cegielnię, którą jednak odizolowano widokowo nasadzeniami przy granicach ogrodu. Drogę dojazdową obsadzono w obrębie ogrodu aleją lipową. Biegła ona najpierw na północ, a następnie na północny-wschód, prowadząc do kolistego podjazdu przed willą. Otoczona krzewami ozdobnymi willa stała w obrębie trawiastego wnętrza ograniczonego od północnego-zachodu różnogatunkową aleją przy drodze do wsi. Z podjazdu, przyozdobionego kolistym kwietnikiem i otoczonego drzewami (w tym wiązami i świerkami), wybiegała inna droga, prowadząca na północny-wschód do lasów dworskich. Wnętrza położone pomiędzy aleją wiodącą do podjazdu a stawami zasadzono sadem. Wokół sadów posadzono nieco wierzb i krzewów ozdobnych. Na północ od willi i ogrodu, na zakończeniu alei i drogi ze wsi usytuowano budynki gospodarcze. Willa i jej ogród, z których stale korzystali zarządcy cegielni, miały też sporadycznie służyć właścicielom majątku, stanowiąc cel przejażdżek oraz miejsce spotkań i zabaw towarzyskich. Były też okresowo wykorzystywane jako letnisko, toteż starannie je pielęgnowano. Całość kompozycji wraz z sadami. Stawami i częścią gospodarczą zajmowała obszar o powierzchni około 8 ha.2

W czasie działań wojennych 1915 r. cegielnia, a pewnie także i ogród, uległy znacznym zniszczeniom. W 1922 r. cały majątek został sprzedany Janowi Stanisławowi Wołkowskiemu, który do 1926 r. wyzbył się wszystkich gruntów pozostawiając sobie jedynie cegielnią i siedlisko dworskie. Po bankructwie Wołkowskiego, 6 września 1932 r. cegielnię przejął jeden z jego wierzycieli – prof. Karol Walter, który 15 lutego 1938 r. odsprzedał ją Wiktorowi Wiśniewskiemu z Warszawy. Własność obejmowała wtedy ponad 20 ha gruntów.3 Ogród przy willi zarządcy cegielni, podobnie jak reszta majątku został w tym czasie rozparcelowany.

Wkrótce potem rozebrano willę i budynki gospodarcze, a z uzyskanej cegły wzniesiono najpierw (w 1936 r.) dom mieszkalny właścicielki części terenu – Marii Szymańskiej, a później kilka budynków gospodarczych w północnej części założenia, należącej do Marii Szymańskiej i do rodziny Daniłowskich. Obok tych zabudowań założono sad, a przy domu Szymańskiej, stojącym w północnym narożniku ogrodu, posadzono szpalery lilaków. W otoczeniu stawów nastąpiła wtedy szybka sukcesja naturalnej roślinności.

 

Hornostaje Cegielnia

Ogród przy willi zarządcy cegielni w Hornostajach (Cegielni) - widok od południowego-zachodu na wnętrze
dawnego ogrodu i fragment alei lipowej wiodącej do podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2303

Po zniszczeniach dokonanych w 1944 r. teren ogrodu, pozostający własnością Władysława Daniłowskiego i Edwarda Tylowskiego (spadkobiercy Marii Szymańskiej) uległ dalszej dewastacji. Właściciele prowadzący gospodarstwa rolne wykorzystywali go jako pastwisko, co doprowadziło do zaniku kompozycji wnętrz ozdobnych. Powstał natomiast dodatkowy staw na północny-zachód od cegielni, położony na granicy założenia ogrodowego. Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały stawy, część drzew alei przy drodze ze wsi, fragment alej lipowej prowadzącej dawniej do podjazdu, część drzew owocowych, kilka samotnie rosnących starych drzew i niewielka ilość krzewów ozdobnych. Wnętrza ogrodowe i stawy częściowo zarosły olsami i zaroślami. W starodrzewiu, pochodzącym z końca XIX i początku XX w. dominowały lipy. Poza tym, występowały na terenie obiektu drzewa różnych gatunków sadzone w okresie międzywojennym oraz, duże już, samosiewy olsz. Występowało tu w tym czasie 28 gatunków drzew i krzewów. Teren dawnego ogrodu otoczony był z trzech stron lasami, których powierzchnia w okresie powojennym znacznie się powiększyła. Z czwartej strony zasłaniał go, usytuowany wyżej, teren zlikwidowanej już cegielni. Została ona w latach 60. XX w. zmodernizowana, ale po wyczerpaniu pokładów gliny rozebrano tam w latach 70. Większość budynków, pozostałe zaś przystosowano do innych funkcji. Później tereny pocegielniane zajęło pastwisko.4

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 102, 119, 2780, 4338, 4342, 4748, 5594, 5921, 7839

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach Cegielni, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 45, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 98-99

3 Archiwum Akademii Nauk w Wilnie, F. 160, op. 1, nr 835; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 117; AP Białystok, Zbiór Kartograficzny, Sawicki N., Szkic części majątku Hornostaje, Skala 1:5000

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hornostajach Cegielni, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 45, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 98-99

 

 

Słowa klucze: Hornostaje Cegielnia, ogród willowyKategoria:willowy