Hruszniew

Park pałacowy - wieloczęściowa kompozycja dworsko, a następnie pałacowo-ogrodowa z powstałym w II połowie XVIII w. ogrodem, najpierw barokowym, częściowo przekształconym w I połowie XIX w., po czym po roku 1866 przebudowanym w krajobrazowy park, podczas II wojny światowej częściowo zniszczona, a po II wojnie światowej zniekształcona przez nowe zabudowania i inwestycje

Dawna nazwa: Hruszniew

Gmina: Platerów

Położenie obiektu: na niewielkim wzniesieniu, w otwartym terenie, w sąsiedztwie rozbudowanego systemu stawów, na północny-wschód od wsi, w sąsiedztwie skrzyżowania kilku lokalnych dróg

W wieku XVI Hruszniew był wsią zamieszkałą przez drobnoszlachecką rodzinę Wojnów. W roku 1567 do popisu szlachty stanęli z Hruszniewa między innymi Adam Wojna, Bartosz Wojna i małżonka jego oraz wielu Wojnów niewymienionych z imienia.¹

Zapewne w II połowie XVI w. nastąpiło skupienie drobnych działów w tej wsi, bo w rejestrze poborowym z roku 1580 występuje już tylko jeden właściciel Hruszniewa. Napisano w nim bowiem, że „Ślachetny Walenty Poniatowski dał z Hruszniewa z włók ziemskich 6 1/1 po groszy 15. Od jednego morga ziemskiego, pół grosza - sz. 6. Tenże z Kąta pod Szpakami dał z włóki ziemskiej 1 gr 15."²

Przypuszczalnie w XVII w. dobra hruszniewskie, zostały zakupione przez Kuczyńskich (w 1689 r. odziedziczył je Wiktoryn Kuczyński), a następnie w XVIII w. przeszły we władanie Podczaskich.³

Można przypuszczać, że co najmniej od II połowy XVI w. istniał w Hruszniewie dwór zlokalizowany zapewne w pobliżu obecnego. Niestety brak informacji historycznych o wyglądzie założenia w tym czasie uniemożliwia odtworzenie schematu jego kompozycji, tak w XVI, jak i w XVII wieku.

Sądząc po zachowanych starych drzewach, w wieku XVIII istniało w Hruszniewie niewielkie założenie ogrodowe o barokowej kompozycji, zajmujące zachodnią część późniejszego parku, w którym istotną rolę odgrywały 3 regularne stawy (partery wodne?) istniejące do dziś i uwidocznione na mapie z początku XIX w.⁴ Między stawami prowadziła po grobli aleja do dworu i zabudowań gospodarczych, zlokalizowanych wówczas w rejonie obecnego dworu. Od zachodu założenie przylegało do drogi dojazdowej prowadzącej do Falatycz oraz do Białej i Szpaków. Droga ta łączyła się na północny-zachód od ogrodu z aleją prowadzącą do Chłopkowa. Być może między ogrodem a drogą do Chłopkowa znajdowały się ogrody warzywne. Roślinność przy dworze i stawach miała charakter ozdobny, a całość posiadała typowy dla baroku układ kompozycyjny podporządkowany przecinającym się pod kątami prostymi osiom kompozycyjnym, wzdłuż których biegły drogi, groble i aleje. Na wyraźnie wyodrębnionej osi głównej stał dwór.⁵

W I połowie XIX w. został wzniesiony w Hruszniewie murowany dwór usytuowany w miejscu obecnego.⁶ Dwór ten usytuowano na dawnej głównej osi, ale na wschód od starego dworu, na terenie wcześniejszych zabudowań gospodarczych. Dwór ten był murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na planie prostokąta, o regularnej bryle, parterowy, podpiwniczony, z poddaszem nakrytym dachem mansardowym. Teren po dawnym dworze zajął teraz ogród, który został znacznie powiększony od strony wschodniej, przy czym wprowadzono tam swobodne kompozycje roślinne. Przed nowym dworem urządzono podjazd usytuowany na zachód od tego budynku. Większość dróg parkowych i stawy pozostawiono w niezmienionej formie. Jedynie część gospodarcza została przesunięta na wschód i na południe od ogrodu. Prowadziła do niej droga gospodarcza biegnąca wzdłuż południowej granicy ogrodu.⁷

W roku 1866 dobra hruszniewskie za sumę 297 407 rubli nabyła hrabina Katarzyna Broell Plater.⁸ Przystąpiła ona zaraz do przebudowy założenia.⁹ W tym samym roku zostały wzniesione budynek ogrodnika, oranżeria oraz kuchnia angielska (istniejąca do dzisiaj), a także został częściowo przebudowany dwór.¹⁰ Nieco później został wzniesiony duży budynek o wystroju neogotyckim, tzw. arkada (później przebudowany na magazyn stojący w części gospodarczej). Zmiany wprowadzone przez Katarzynę Plater dotyczyły przede wszystkim części gospodarczej i najbliższego otoczenia dworu. Natomiast dawna kompozycja ogrodów została zachowana i jedynie wzbogacona o nowe nasadzenia dokonywane w duchu krajobrazowym. Z tego okresu pochodzi też zapewne wyspa na jednym ze stawów, która połączona była z groblą mostkiem.¹¹

W latach 70. XIX w. folwark hruszniewski został uprzemysłowiony. Wzniesiono wówczas w sąsiedztwie założenia gorzelnię parową oraz (nieistniejące już) młyn i tartak parowy, olejarnię parową, młyn do mielenia kości, fabrykę serów oraz cegielnię.¹² W tym czasie powstał zapewne także duży staw położony na południe od ogrodu przy drodze ze wsi.

W roku 1882 dobra Hruszniew składały się z folwarków: Hruszniew, Ostromęczyn, Pasieka i Chłopków oraz z awulsów: Brzoza, Rybniki, Chłopków, Kisielew i Ostromęcin. Obszar gruntów majątku wynosił wtedy 7 666 morgów (około 3833 ha), z czego folwark Hruszniew z awulsem Szydłolas i attynencją Sułów oraz lasem Kisielew miał gruntów ornych i ogrodów morgów 1210 (około 605 ha), łąk morgów 158, pastwisk morgów 1, lasu morgów 2407, nieużytków i placów morgów 81, budynków murowanych 17, drewnianych 40.¹³

W latach 90. XIX w. założenie hruszniewskie przechodziło kolejne przeobrażenia. Znacznie rozbudowano wówczas dwór, który został podwyższony, a w narożach dobudowano do niego cztery dwukondygnacyjne alkierze kryte dachami mansardowymi. Elewacja główna dworu przeniesiona została na jego wschodnią stronę, co pociągnęło za sobą generalne zmiany w układzie kompozycyjnym założenia. Dawny podjazd przekształcono w obszerne wnętrze parkowe. Dawna aleja dojazdowa zaczęła pełnić funkcję spacerowej drogi parkowej. Na wschód od dworu urządzono nowy, kolisty podjazd. Dawna droga prowadząca południową granicą ogrodu do części gospodarczej stała się teraz główną drogą dojazdową do dworu i otrzymała brukowaną nawierzchnię. Park ogrodzono murem ceglanym, w którym umieszczono ozdobną bramę na osi pojazdu.

W tym samym czasie w części gospodarczej wzniesiono murowany piętrowy lamus (w latach 80. XX w. już nieistniejący) oraz murowany piętrowy magazyn zbożowy, które wystrojem architektonicznym nawiązywały do rozwiązań zastosowanych w alkierzach pałacu. Ponadto wzniesiono w tym czasie murowaną oborę, drugi magazyn zbożowy oraz zespół murowanych czworaków usytuowany na wschód od części gospodarczej.¹⁴ Północną część założenia, przylegającą do alei biegnącej w kierunku Chłopkowa zajmowały wówczas sady i warzywniki przecięte drogą prowadzącą do kuchni angielskiej i do podjazdu. W opisanym stanie założenie przetrwało do okresu I wojny światowej. W tej fazie rozwoju kompozycja zajmowała obszar 16,2 ha.

Okres wojen lat 1914-1920 Hruszniew przetrwał bez większych zniszczeń. W obrębie założenia przybył jedynie krzyż żeliwny wzniesiony jako votum dla odwrócenia od Hruszniewa zarazy - stojący przy ogrodzeniu parku, od strony dróg, przy skrzyżowaniu drogi dojazdowej z drogą ze wsi.

W okresie międzywojennym wzniesiono w Hruszniewie oficynę usytuowaną na południe od podjazdu (za drogą dojazdową). Dokonano także nowych nasadzeń uzupełniających drzewostan parku. Posadzono też szpaler lipowy przy drodze sąsiadującej z parkiem od zachodu. W latach 20. XX w. majątek nastawiony był na produkcję zbóż i hodowlę koni.¹⁵

W roku 1939 teren założenia został zdewastowany przez wojska radzieckie, które przez kilka dni stacjonowały tu we wrześniu tego roku, po czym wycofując się uprowadziły z folwarku żywy inwentarz.¹⁶ Za to działania wojenne 1944 r. założenie przetrwało bez znaczących strat.

Po wojnie majątku nie parcelowano lecz został on przekazany w administrację Państwowego Zarządu Nieruchomości Ziemskich w Lublinie. W roku 1949 utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne podlegające Zjednoczeniu PGR w Siedlcach. W roku 1954 teren założenia został zelektryfikowany i przeprowadzono tu też najpilniejsze remonty budynków, ale część zabudowań gospodarczych została wówczas rozebrana. Spod administracji PGR wyłączono gorzelnię, którą przekazano Zakładom Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Siedlcach. W roku 1963 zabudowania mieszkalne i gospodarcze istniejące na terenie założenia wyremontowano, jednak na skutek tych prac część z nich utraciła walory zabytkowe. Poza tym w części gospodarczej i przy gorzelni wzniesiono różne nowe budynki, a w bezpośrednim sąsiedztwie dworu poprowadzono betonowe chodniki, założono trawniki oraz posadzono drzewa i krzewy ozdobne. Pozostały teren założenia w całym okresie powojennym nie był konserwowany, za to na zachód od dworu zlokalizowano w parku w 1963 r. ogródek jordanowski z boiskiem, który ogrodzono siatką, a także postawiono tam kurnik i ubikację. Nieczyszczone stawy uległy zamuleniu, a teren wokół nich zajęły bujne zarośla. Leżące na północ od parku stare sady zostały w znacznej części wycięte, a przez ich teren przeprowadzono od gorzelni cuchnący, otwarty rów ze ściekami, przy którym powstało też pokaźne rozlewisko. Następnie rozpoczęto na części terenu dawnych sadów budowę osiedla domków dla pracowników PGR. Część terenu parku pogrodzono tworząc niewielkie pole i ogródki warzywne.¹⁷

Zasadnicze zmiany zaszły w okresie powojennym w części gospodarczej. Wzniesiono tam różne budynki inwentarskie i gospodarskie, do których doprowadzono nowe drogi dojazdowe, a teren podzielono ogrodzeniami.

Do lat 80. XX w. z barokowej kompozycji istniejącej w Hruszniewie w XVIII w. przetrwały: 3 stawy parkowe, fragmenty dróg przy tych stawach, główna oś kompozycyjna parku, część drzew ze starych alei ogrodowych oraz część drzew z alei wyznaczającej północną granicę założenia. Zachował się także przebieg głównych dróg dojazdowych oraz prawdopodobnie przebieg obecnej brukowanej drogi dojazdowej, która pierwotnie była drogą gospodarczą lub ogrodową. Spośród elementów wprowadzonych w I połowie XIX w. zachowały się do tego czasu fragmenty obecnego dworu (później dwukrotnie przebudowywanego), zachodnia część parku oraz lokalizacja części gospodarczej i spora ilość drzew parkowych sadzonych w tym okresie. Z rozwiązań kompozycyjnych wprowadzonych podczas przebudowy założenia rozpoczętej w roku 1866 i trwającej do końca lat 70. XIX w. zachowały się, oprócz nasadzeń dokonywanych w duchu krajobrazowym, korpus dworu, podjazd po zachodniej stronie dworu, wyspa na stawie, kuchnia angielska, duży staw leżący na południe od parku, oraz w części gospodarczej budynek ogrodnika, oranżeria, budynek zwany arkadą (później magazyn) oraz gorzelnia usytuowana na północny-wschód od zabudowań gospodarczych. Z lat 90. XIX w. przetrwały: ostateczny wygląd dworu, mur ceglany otaczający park, brama na osi drogi wiodącej na podjazd, część nasadzeń parkowych, brukowana nawierzchnia drogi dojazdowej, 2 magazyny zbożowe i obora w części gospodarczej oraz zespół trzech murowanych czworaków usytuowanych na wschód od części gospodarczej. A także sad i ogród warzywny, choć znacznie przekształcone i zniszczone. Spośród zachowanych elementów z I połowy wieku XX (pochodzących sprzed 1939 r.) wymienić należy niewielką liczbę drzew parkowych, szpaler lipowy przy drodze graniczącej z parkiem od zachodu, oficynę z okresu międzywojennego stojącą na południe od parku oraz żeliwny krzyż wzniesiony w czasie I wojny światowej przy skrzyżowaniu drogi do wsi z brukowana aleją dojazdową (na tle muru ogrodzenia parkowego).

W roku 1981 na terenie założenia rosło 60 gatunków i odmian drzew i krzewów. Roślinność ta była bardzo zróżnicowana pod względem wiekowym. Bogaty starodrzew grupował się na terenie parku, na obrzeżach dawnego sadu i dawnego warzywnika oraz w alei przy zachodniej granicy założenia. Pozostałe części założenia były praktycznie pozbawione starych drzew, z wyjątkiem drzew owocowych na terenie dawnego sadu. Najstarsze drzewa obiektu rosły przy jego północnej i zachodniej granicy oraz przy południowej granicy parku. Były to lipy drobnolistne, klony pospolite i kasztanowce białe o średnicy pni 90-156 cm, pochodzące z nasadzeń osiemnastowiecznych. Równie stary był klon jawor rosnący na terenie ogródka jordanowskiego (o średnicy pnia około 100 cm). Spośród tych drzew kilka zdrowych kasztanowców miało charakter drzew pomnikowych. Poza tym rosły w tym czasie w Hruszniewie stare drzewa sadzone w I połowie XIX w., o średnicach pni 70-90 cm oraz stare topole czarne o średnicach pni powyżej 1 m. Do tej samej grupy wiekowej należały buk zwyczajny odmiany czerwonolistnej oraz dąb szypułkowy odmiany kolumnowej (rzadko spotykane w parkach tego regionu). Inne zachowane stare drzewa obiektu różnych gatunków posadzono w wieku XIX po roku 1866. Osiągały one 40-70 cm średnicy pni. Oprócz tego rosły na terenie założenia drzewa różnych gatunków pochodzące z początku XX w. i z okresu międzywojennego, mające średnice pni do 50 cm. Duże połacie parku porośnięte były w tym czasie przez gęste zarośla, występujące też w pozostałych częściach założenia. Znacznie zniekształcały one obraz dawnej kompozycji i konkurowały z młodymi drzewami ozdobnymi posadzonymi w okresie powojennym. Te młode nasadzenia zgrupowane były w otoczeniu dworu i podjazdu, w rejonie ogródka jordanowskiego i na obrzeżach parku. Do młodych nasadzeń należały też żywopłoty sadzone przy drogach i ogrodzeniach. W sąsiedztwie dworu znajdowały się także kwietniki obsadzone różami i bylinami.¹⁸

Ten bardzo cenny, tak ze względu na liczne zabytkowe budynki, jak i ze względu na walory kompozycyjne i przyrodnicze, obiekt odgrywał w latach 80. XX w. istotną rolę w krajobrazie. Usytuowane na wzniesieniu założenie było otoczone polami uprawnymi i ze wszystkich stron dobrze widoczne. Na uwagę zasługiwał zwłaszcza widok nań od strony południowej, skąd można było obserwować różne części funkcjonalne założenia, w których oprócz starych drzew parkowych zwracały uwagę zabudowania o charakterze zabytkowym stojące w części gospodarczej. Chociaż sam park po ogrodzeniu go w latach 90. XX . murem nie posiadał powiązań widokowych z otaczającym go krajobrazem, z wyjątkiem widoku na osi dworu przez pozostawione w ogrodzeniu okno widokowe (później częściowo zamurowane), to pozostałe tereny założenia powiązane były z krajobrazem aleją wybiegającą na zachód od sadu oraz widokami z pozbawionej starych drzew części gospodarczej. Park posiadał też dużą wartość przyrodniczą jako jeden z większych kompleksów starych drzew w okolicy i to z okazałymi egzemplarzami drzew rzadkich oraz różnorodnym składem gatunkowym roślinności. W powiązaniu z otaczającym go kompleksem stawów wpływał też wyraźnie na stosunki wodne i mikroklimat otoczenia.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Pałac w Hruszniewie - stan współczesny
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 77

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Warszawa 1908, s. 65

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna parku zabytkowego w Klimczycach, Biała Podlaska 1980, s. 2, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X, województwo warszawskie, zeszyt 6, powiat Łosice, Warszawa 1965, s. 6

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190

⁹ Zob. data na budynku ogrodnika, tzw. kamieniaku

¹⁰ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X, województwo warszawskie, zeszyt 6, powiat Łosice, Warszawa 1965, s. 6

¹¹ Informacje ustne Tarkowskiego Zygmunta, zam. w Hruszniewie

¹² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190

¹³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190

¹⁴ Informacje ustne Tarkowskiego Zygmunta, zam. w Hruszniewie

¹⁵ Informacje ustne Marciniaka Czesława, zam. w Hruszniewie

¹⁶ Informacje ustne Tarkowskiego Zygmunta, zam. w Hruszniewie

¹⁷ Informacje ustne Tarkowskiego Zygmunta, zam. w Hruszniewie oraz Marciniaka Czesława, zam. w Hruszniewie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, HruszniewKategoria:pałacowy