Hulcze

Park dworski - naturalistyczny, powstały po 1920 r., na miejscu barokowej, osiemnastowiecznej kompozycji, założonej w wyniku połączenia dwóch, istniejących od XVI wieku siedzib dworskich o regularnych układach przestrzennych

Dawna nazwa: Holczye, Hulcze, Hulów

Gmina: Dołhobyczów

Położenie obiektu: na północ od wsi Chochłów, po obu stronach drogi do Chochłowa, na falistym terenie opadającym z dwóch stron do strumienia przecinającego ogrody, na południe od drugiego strumienia (dopływu Warężanki), oddzielającego grunty dworskie od położonej bardziej na północ wsi Hulcze

Wieś Hulcze wzmiankowana była już w roku 1449 jako Holczye, kiedy to wymieniono Małgorzatę oraz jej syna Klemensa z Chochlowa i Hulcza. W 1472 r. Chochlów i Hulcze należały do Goździów herbu Gozdawa, a w 1493 r. wieś Hulcze należała po połowie do Andrzeja z Chochlowa oraz Marcina z Chochlowa i Czermna. W latach 1538-1543 wzmiankowany był Mikołaj Chmiel z Hulcza. Według zapisów rejestru poborowego z 1578 r. istniały wówczas w Hulczach dwa działy dóbr (i dwie siedziby dworskie) - Jakuba Uhańskiego, który zapłacił pobór od pięciu łanów, dwóch ogrodników rolnych, dwóch komorników i popa oraz niejakiego Romanowskiego, który zapłacił pobór od pięciu łanów, czterech ogrodników bezrolnych i dwóch komorników.¹ Zatem co najmniej od połowy XVI wieku istniały tu dwa folwarki, o czym świadczy znaczna liczba ogrodników i komorników w poszczególnych działach. Obydwa folwarki leżały prawdopodobnie naprzeciwko siebie, po obu stronach drogi do Chochłowa, przy czym dział Uhańskich znajdował się prawdopodobnie na zachód od drogi, gdyż w ich części była cerkiew. Oba folwarki zostały, jak się wydaje, rozplanowane w sposób charakterystyczny dla renesansu i oba posiadały kwaterowe układy przestrzenne. Umiejscowiono je nad strumieniem stanowiącym granice między gruntami dworskimi a wsią. Kompozycja tych siedzib uległa zatarciu już w XVIII wieku, kiedy to przekomponowano teren w duchu barokowym, tworząc z dwóch założeń jedno.

Bliższe dzieje tych obiektów w wiekach XVII i XVIII są słabo znane. Około 1700 r. właścicielką Hulcza była Prusinowska, a w pierwszej poł. XVIII wieku Adam Rostkowski, żonaty z Anną Bełżecką, wdową po Michale Puzynie. W 1752 roku Hulcze wraz ze Starą Wsią, Kmiczynem i Chochlowem otrzymał od ojca Jan Michał Rostkowski, który zmarł w roku 1773. W pierwszej połowie XIX wieku właścicielem wsi był Joachim Drzewiecki herbu Nałęcz, żonaty z Konstancją Broniewską, wdową po Antonim Dzieduszyckim. Następnie majątek objął ich syn Klemens, dziedzic Romanowa i Hulcza. Około 1785 roku wieś liczyła 626 mieszkańców i 149,8 ha powierzchni.²

W nieznanym dokładnie czasie, zapewne w XVIII wieku, nastąpiło skupienie dóbr w Hulczach w jednych rękach, co spowodowało zasadnicze przekształcenie kompozycji, gdyż dwa założenia zostały połączone w jedną całość. Powstała wówczas (być może za czasów Rostkowskich) barokowa siedziba, której układ można odczytać na planie z roku 1854,³ co świadczyłoby o tym, że nie ulegała ona zasadniczym zmianom w I połowie wieku XIX. Wprowadzono wówczas ścisły podział funkcjonalny terenu, utrzymujący się do końca istnienia założenia.

Na zachód od drogi do Chochłowa zlokalizowano obszerne ogrody ozdobne i użytkowe przecięte drogą do cerkwi. Obszerne ogrody ozdobne zajmowały południowy i zachodni stok wzgórza opadającego w kierunku przecinającego ogrody strumienia - dopływu Warężanki. Znajdowały się tu dwie różanki z alejami spacerowymi, ulokowane na skłonie skarpy opadającej ku zachodowi. Uformowano w ten sposób górny taras ogrodu. W części ozdobnej stały też dwie oranżerie, z których jedna pełniła funkcję palmiarni, a druga kwiaciarni. Pod murami oranżerii uprawiano ciepłolubne gatunki drzew owocowych, m.in. morele i brzoskwinie.⁴ Po przeciwnej stronie strumienia wznosiły się po zboczu sąsiedniego wzgórza ogrody użytkowe, nad którymi górowała cerkiew, stanowiąca najdalej na zachód wysunięty element kompozycji. Wzdłuż strumienia oddzielającego kompozycję od wsi ciągnęły się również ogrody użytkowe. Zachowane przekazy nie mówią nic bliższego o wewnętrznym rozplanowaniu ogrodów. Wiadomo jedynie, że dwór z cerkwią łączyła aleja, przy istniejącej do dziś ścieżce.

Piętrowy, murowany dwór wzniesiony był na wzgórzu po wschodniej stronie drogi do Chechłowa. Na wschód od dworu zlokalizowany był prostokątny dziedziniec, otwarty na wschód, a z pozostałych stron otoczony zabudowaniami. Zatem od strony wschodniej znajdowała się główna elewacja dworu, a dojazd do niej był dość skomplikowany - prowadził od północy, od strony wsi Hulcze. Zachodnia, ogrodowa elewacja dworu leżała blisko drogi do Chochłowa. Z tej strony znajdował się drugi podjazd, mniejszy od poprzedniego i zapewne oddzielony od drogi ogrodzeniem. W dość niezwykły sposób połączono w Hulczach dwór z ogrodami, bowiem drogę z dworu do ogrodu poprowadzono nad drogą do Chochłowa, na specjalnie wzniesionym w tym celu murowanym wiadukcie, prowadzącym na górny taras ogrodów ozdobnych. Po tej samej stronie drogi co dwór, na południe od zespołu zabudowań dworu znajdowały się ponadto zabudowania gospodarcze folwarku ustawione wokół prostokątnego dziedzińca, przy czym plan z 1854 r. wskazuje, że zabudowania te były dość obszerne. Pomiędzy dworem a folwarkiem mieściły się użytkowe ogrody folwarczne.

W roku 1859 zniszczona została (zapewne spłonęła) cerkiew św. Michała w Hulczach, zaś na jej miejscu wzniesiono następnie nową, o nieco innym rzucie.⁵

Aż do końca XIX w. w rozplanowaniu założenia nie zachodziły większe zmiany w porównaniu do stanu z roku 1854.⁶ W tym czasie założenie stanowiło własność Krzyżanowskich, m.in. w drugiej poł. XIX wieku było własnością Jana Krzyżanowskiego herbu Dębno, ożenionego z Antoniną Czajkowską. Powierzchnia majątku Hulcze wynosiła wówczas 1059 morgów (około 539,5 ha)⁷ Obszar majątku wynosił wówczas 1059 morgów (około 529,5 ha).⁸

Po Janie Krzyżanowskim dobra odziedziczył jego syn Jan, bezżenny, po którym dziedziczył dobra jego brat Władysław, żonaty z Heleną Maramaross. Ich córka Stefania, wychodząc za mąż w 1907 roku za Tadeusza Potworowskiego, wniosła mu w wianie Hulcze wraz z Liwczem, Kościaszynem, Przewodowem i Liskami.⁹ Potworowscy wznieśli (zapewne zaraz po 1907 r.) gorzelnię, murowaną, usytuowaną na górnym tarasie ogrodu ozdobnego, naprzeciw parku. Świadczyło to o znacznej degradacji kompozycji w tym okresie. Inne zabudowania folwarczne pozostały bez zmian.

Działania wojenne roku 1915 w znacznym stopniu zniszczyły założenie w Hulczach. Spalono dwór oraz zbudowania folwarczne i przetrzebiono drzewostan ogrodów.¹⁰ Ówczesny właściciel, Tadeusz Potworowski, zamieszkał więc w gorzelni. Zaniechano odbudowy dworu (jego funkcje przejęła gorzelnia stojąca w ogrodzie ozdobnym), a odbudowano jedynie budynki gospodarcze oraz częściowo odrestaurowano ogrody. Wzniesiono też inspekty i szklarnie.

W roku 1922 podczas przejażdżki konnej zginęła córka Tadeusza Potworowskiego Regina. Po tym wypadku zamknął się on w sobie i zwrócił ku religii. Zmiana usposobienia właściciela spowodowała też zmianę stosunku do prac w obrębie założenia. Nie odtworzono już poprzedniej kompozycji tylko na terenie ogrodów ozdobnych poprowadzono swobodne drogi spacerowe, które wiły się pomiędzy rozstawionymi przez Tadeusza Potworowskiego kapliczkami, których część przetrwała do dzisiaj.¹¹ Ważnym elementem kompozycji stał się też staw na strumieniu w sąsiedztwie drogi do cerkwi. Zachowane zostały różanki i część starych nasadzeń drzew, które uzupełniono nowymi, często egzotycznymi gatunkami. Dawny ogród warzywny nad strumieniem (położony w północnej części założenia) włączono częściowo o obręb parku. W ten sposób przekształcono regularny ogród ozdobny w swobodny park o roślinności skomponowanej w sposób naturalistyczny. Zachowany został sad, położony po zachodniej stronie strumienia płynącego przez ogrody. Po przekształceniach cała kompozycja zajęła obszar o powierzchni około 10,5 ha.

Podczas działań wojennych 1939 r. założenie nie uległo większym zniszczeniom. Później Jan Potworowski, który był zaangażowany w konspirację akowską, został przez Niemców około 1943 r. aresztowany i wywieziony do Krakowa, gdzie zginął.¹² W roku 1944 bandy UPA spaliły zabudowania folwarku i gorzelnię. Dewastacja ta pogłębiona została w latach następnych, przy czym następowała ona albo z braku opieki, albo w wyniku działalności zmieniających się użytkowników. W końcu zniszczeniu uległy wszystkie budynki dworskie, park i cerkiew (zastąpiona po 1972 r. nowym kościołem), a strumień przecinający ogrody wysechł. We wschodniej części dawnej kompozycji powstały nowe zabudowania, a w północnej części parku urządzono boisko.

Po wyzwoleniu część gruntów majątku rozparcelowano, a resztę objęło nowo powstałe Państwowe Gospodarstwo Rolne w Hulczach. W 1947 r. ukraińską ludność Hulczy wysiedlono, a cerkiew unicka, podobnie jak reszta założenia pozostały bez opieki.

W lipcu 1951 r. nastąpiła wymiana terenów pomiędzy PRL a ZSRR, w której wyniku odłączono od Polski wschodnią część powiatu sokalskiego, m.in. Waręż, gdzie znajdowała się parafia katolicka, do której należały Hulcze. Wobec tego w oparciu o nieużytkowaną wówczas cerkiew zorganizowano w Hulczach parafię katolicką dla pozostałej w Polsce części parafii Wareskiej, Objął ją ks. Stanisław Węglowski, dawny wikary z Waręża.¹³

Wobec ogromnego zniszczenia terenu dworskiego w Hulczach, na początku lat 50. XX w. Państwowe Gospodarstwo Rolne wzniosło dla swoich potrzeb nową osadę, usytuowaną około 2 km na zachód od wsi. Po 1956 r. część terenu założenia objęła Gminna Spółdzielnia, a na części urządzono bazę Kółka Rolniczego, która później przejęta została przez Spółdzielnię Kółek Rolniczych.

Lata 70. XX w. przyniosły dalsze zniszczenia założenia powodujące zanikanie dawnej kompozycji. W roku 1972 rozebrano ruiny gorzelni, w następnym roku spłonął zabytkowy, drewniany kościół - wcześniejsza cerkiew z 1859 r.¹⁴ Na miejscu cerkwi wzniesiono murowany kościół, odbiegający bryłą od dawnej świątyni i nie związany z lokalną tradycją. W latach 1975-1978 proboszcz parafii Hulcze zrekonstruował część kapliczek wzniesionych w latach 20. XX w. przez Jana Potworowskiego.¹⁵ Podniosły one znacznie malowniczość tego terenu.

Do lat 80. XX w. z kompozycji dawnych, renesansowych szesnastowiecznych siedzib pozostały w Hulczach jedynie ogólna lokalizacja założenia, lokalizacja cerkwi (później kościoła), droga do Chochłowa oraz zapewne częściowo także ukształtowanie terenu. Z osiemnastowiecznej, barokowej fazy rozwoju kompozycji, która utrzymywana była następnie do końca XIX w., zachowały się: górny taras ogrodu ozdobnego, droga biegnąca wschodnią granicą założenia, fragment drogi do cerkwi oraz część starych drzew po wschodniej stronie drogi do Chochłowa i kilka starych drzew po stronie zachodniej. W zachodniej części założenia przetrwał też sad, ale rosnące tam drzewa owocowe zostały posadzone później, na miejscu starych. Z okresu międzywojennego zachowały się: kapliczka z figurą Matki Boskiej, niewielka część nasadzeń ozdobnych oraz sad. Te zachowane szczątki kompozycji pochodzących z różnych epok miały jednak wciąż pewną wartość krajobrazową.¹⁶

W roku 1986 roślinność obiektu składała się z 35 gatunków drzew i krzewów, ale starodrzew nie był tu zbyt bogaty. Tworzyły go nieliczne stare drzewa pozostałe z kompozycji dawnego parku i rosnące we wschodniej części obiektu oraz w rejonie dawnej gorzelni, w sąsiedztwie dawnego stawu parkowego lub na łące, a także stare drzewa owocowe, grochodrzewy rosnące przy południowej granicy ogrodów, kilka starych drzew w otoczeniu kościoła. Występowały tu ponadto nieliczne nasadzenia młode przy kościele i przy ogrodzeniach terenu SKR oraz kilka grup zarośli i pewna ilość samosiewów drzew, a północną część cmentarza kościelnego porastał młody las.¹⁷

Najstarszymi drzewami obiektu, pochodzącymi z końca XVIII w. i z początku wieku XIX, były: lipa drobnolistna o średnicy pnia 150 cm, rosnąca na terenie dawnej gorzelni, lipa drobnolistna o średnicy pnia 120 cm, rosnąca przy wschodniej granicy założenia, oraz jesion wyniosły o średnicy pnia 112 cm, rosnący na północny-wschód od dawnego parku. Wszystkie te drzewa miały pomnikowy charakter. Oprócz nich zachowało się też kilka lip i jesion, które posadzono około połowy XIX w. lub wcześniej. Drzewa te osiągały 90-102 cm średnicy pni i rosły na terenie dawnego parku. Klika lip o średnicach pni 70-86 cm pochodziło z II połowy XIX w. Pozostałe stare drzewa obiektu posadzone zostały na początku XX w. i w okresie międzywojennym lub w latach 50. tego stulecia.¹⁸

Leżąca na falistym terenie i przy dwóch strumieniach kompozycja założenia w Hulczach była niegdyś bardzo malownicza. W widoku z zewnątrz dominowała tam położona na wzgórzu cerkiew i zwracała uwagę roślinność parku. Ogrody dworskie były też dobrze widoczne z przecinającej założenie drogi do Chochłowa. Mimo zniszczenia zabudowań i kompozycji parku założenie zachowywało w latach 80. XX w. część swoich malowniczych widoków. Interesująco wyglądały tam kościół i cmentarz (nadal stanowiące dominantę wysokościową miejscowości) i malowniczo wyglądał usytuowany na skłonie wzgórza sad. Część widoków ze wsi przesłaniał jednak rosnący nad strumieniem ols i niekorzystnie wyglądały zdewastowane tereny przylegające do szosy. Intrygująco wyglądały natomiast liczne kapliczki z figurami świętych rozstawione w różnych miejscach założenia. Chociaż widokowo interesujący, obiekt ten nie przedstawiał już większych wartości przyrodniczych.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie Ruskie, Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 206

² Plan odnowy miejscowości Hulcze na lata 2011-2018, załącznik do uchwały Rady Gminy Dołhobyczów nr IV/18/2011 z dnia 21 marca 2011 r., s. 4-5

³ AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 26, Plan wsi Hulcze, 1854 r., skala 1:1280

⁴ Informacje ustne Cielskiego Stefana, zam. w Hulczach

⁵ AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 26, Plan wsi Hulcze, 1854 r., skala 1:1280 oraz nr 27, Plan wsi Hulcze, 1897 r., skala 1:1280

⁶ AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 26, Plan wsi Hulcze, 1854 r., skala 1:1280 oraz nr 27, Plan wsi Hulcze, 1897 r., skala 1:1280

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 207; Informacje ustne Mazurka Michała, zam. w Hulczach

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 207; Na cmentarzu przykościelnym znajduje się grób Marii z rodu Krzyżanowskich, zmarłej w 1900 r.; Plan odnowy miejscowości Hulcze na lata 2011-2018, załącznik do uchwały Rady Gminy Dołhobyczów nr IV/18/2011 z dnia 21 marca 2011 r., s. 5

¹⁰ Informacje ustne Mazurka Michała, zam. w Hulczach; Informacje ustne Cielskiego Stefana, zam. w Hulczach

¹¹ Informacje ustne Mazurka Michała, zam. w Hulczach; Informacje ustne Cielskiego Stefana, zam. w Hulczach

¹² Informacje ustne Mazurka Michała, zam. w Hulczach

¹³ Kronika Parafii Hulcze, 1951 r.

¹⁴ Brykowski Ryszard, Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich [w:] Ochrona Zabytków, r. 27, 1974, z. 1, s. 38-44; Chrzanowski Tadeusz, Album rodzinny [w:] Tygodnik Powszechny, 1975, nr 27

¹⁵ Informacje ustne Mazurka Michała, zam. w Hulczach

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenie dworsko-ogrodowego w Hulczach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenie dworsko-ogrodowego w Hulczach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenie dworsko-ogrodowego w Hulczach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenie dworsko-ogrodowego w Hulczach, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa sztabowa z około 1914 r., skala 1:200000

Mapa obrębowa pow. Hrubieszów, około 1960 r.

Katalog zabytków sztuki, t. VIII, z. 6, Warszawa 1964

Kseniak Mieczysław, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982

Piątak Wincenty, Ziemia hrubieszowska, Hrubieszów 1982

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Hulcze, krzysztof kucharczykKategoria:dworski