Ignatki

Ogród dworski – kompleks bezstylowych ogrodów ozdobnych i użytkowych o kompozycji stanowiącej mieszaninę form regularnych i krajobrazowych, powstały w końcu XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Horodniany, Ignatki

Gmina: Juchnowiec Dolny

Położenie obiektu: na wzgórzu, położonym na północ od rzeczki Horodnianki, a na południowy-wschód od traktu z Białegostoku do Suraża

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ignatkach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie Ignatki stanowiły część dóbr bojarskich Horodniany (zob. Horodniany).¹ Dokument będący falsyfikatem, sporządzony przed 1772 r., rzekomo wystawiony w 1533 r. (zawierający jednak niektóre autentyczne treści), w opisie granic Horodnian wspomina siedlisko Ihnata Jakubielicha, którego imię – jak możemy się domyślać – dało nazwę miejscowości. W 1540 r. bojarzy Horodeńscy, synowie Jerzego Stefan i Aleksy oraz ich stryj Grzegorz dokonali podziału własności na trzy części. W dwu działach po dziś dzień przetrwały siedziby dworskie – w Horodnianach i w Ignatkach (zob. Horodniany). W 1569 r. Horodeńscy złożyli przysięgę na wierność królowi i Koronie Polskiej,² jednak tylko część pierwotnego nadania znalazła się w granicach polskich. Dział z późniejszymi Ignatkami, z bliżej nieznanych powodów pozostał w granicach Litwy. Z tego faktu można wnioskować, że pierwotnie Horodniany były związane z dobrami Białystok i tak samo jak włość Białostocka w 1569 r. (podzielona między Wiesiołowskich i Chodkiewiczów) w części znalazły się na Litwie, a w części w Koronie Polskiej. W 1784 r. pleban białostocki odnotował, że szlachecka „okolica Ignatki” w jego parafii przynależy do litewskiego powiatu grodzieńskiego, a pleban niewodnicki, że Horodniany „wieś szlachecka panów Horodeńskich” przynależy do koronnego powiatu suraskiego.³

W 1654 r. w źródłach wspominany był Marek, syn nieżyjącego już Iwocha Horodzińskiego, dziedzic na Horodnianach, który uczynił wówczas zapis na rzecz swojego syna – Samuela Horodzińskiego, komornika ziemskiego bielskiego. W 1676 r. tenże Samuel Horodziński, syn Marka dziedzica Horodnian, uczynił zapis pieniężny swej żonie Katarzynie ze Świąckich. W 1704 r. ten dział Horodnian należał już do Michała Horodeńskiego (ur. 29 września 1680 r.), komornika ziemi bielskiej i jego żony Katarzyny z Siekierskich. W dokumencie z tego roku zaznaczono, że Ignatki położone były w powiecie grodzieńskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, taką też przynależność administracyjną pokazuje mapa Karola de Perthees’a z 1795 r.⁴ W 1794 r. okolica szlachecka Ignatki zaliczana była do parafii choroskiej powiatu grodzieńskiego.⁵

W czasach króla Stanisława Augusta oba działy dóbr – Horodniany i Ignatki – znalazły się w jednym ręku. Ich właścicielem był Karol Horodeński, szambelan królewski, ożeniony z Konstancją Zajączkówną (zm. po 1820 r.).⁶ W I połowie XIX w. majętność przeszła do rąk Kobylińskich. Wzmianki dotyczące czasów Powstania Styczniowego informują bowiem o konfiskacie majątku Horodniany, należącego do Tadeusza Kobylińskiego, z powodu udziału w powstaniu jego syna Adolfa.⁷ Inne źródła informują, że Ignatki w 1800 r. były własnością Ludwika Rabeckiego.⁸

W 1869 r. Józef Karol Horodeński (syn Franciszka),pewnie z tego właśnie powodu sprzedał dobra Horodniany Adolfowi Reingardtowi (wzm. w 1876 r.). W 1886 r. jako właścicielka występuje Luba Reingard.⁹ Przed 1894 r. Ignatki stały się własnością rodziny Mieciołowskich, którzy gruntownie przebudowali tę siedzibę.

Powstał tam nietypowy układ przestrzenny, w którym ustawione w czworobok budynki otaczały prostokątny zieleniec. Wynikało to zapewne z faktu, że nowe budynki zaczęto stawiać wokół istniejących wcześniej zabudowań folwarku, których z jakichś przyczyn nie można było rozebrać. Drewniany dwór, który stał w północnym boku tego prostokątnego terenu, postawiono prawdopodobnie na końcu, gdy nie było już miejsca na lepszą lokalizację. Dopiero po wzniesieniu nowych zabudowań usunięto stare, a na wzgórzu w centrum układu posadzono drzewa i krzewy ozdobne. Wzdłuż dróg obiegających zieleniec posadzono szpalery klonowe, a na zieleńcu urządzono trawiaste wnętrze, w którym rosły kolista altana lipowa, grupy lip, klonów, świerków, grabów i krzewów ozdobnych. Wokół wnętrza i do altany poprowadzono drogi spacerowe, a przy dworze, wyposażonym w oszkloną werandę, posadzono klony i graby.

Dwór w Ignatkach w 1899 r.

Uporządkowano też system drożny założenia, tak aby wszystkie 4 drogi dojazdowe wychodziły z narożników dziedzińca otaczającego zieleniec. Drogi te zostały obsadzone alejami lip, grabów, klonów, topól i kasztanowców. Na południe i wschód od zabudowań założono kompleks sadów, graniczący od południowego-zachodu z rzeką. Na wschód od rzeki wykopano 3 duże stawy zamykające ogrody od południa i południowego-wschodu. Ponadto usypano nad rzeką groblę i wzniesiono młyn wodny. Na południowy-zachód od stawów ulokowano na szczycie niewielkiego wzniesienia cmentarz dworski, na którym zasadzono sosny, a przy granicach lilaki. Pochowane tu zostały cztery osoby należące do rodziny Mieciołowskich. Na zachód od dworu i prowadzącej do niego od północnego-zachodu alei dojazdowej, założony został kolejny sad, który otoczono drogami oraz szpalerami jesionów i świerków. W oddaleniu od siedziby dworskiej, na północny-wschód od drogi do Hryniewicz, zlokalizowane zostały czworaki. Całość kompozycji zajęła teren o powierzchni około 19 ha.¹⁰

Mieciołowscy władali Ignatkami do wybuchu II wojny światowej. W latach 30. XX w. właścicielem był tu Borys Mieciołowski.¹¹ Od 1939 r. do roku 1941 majątek był użytkowany przez „Prisobno Chozjajstwo Wojennogo Wajentorga”, a w latach 1941-1944 przez Niemca z Giżycka, zaś po II wojnie światowej przeszedł na własność Państwowego Gospodarstwa Ogrodniczego Ignatki.¹²

Po przejęciu obiektu przez PGO Ignatki nastąpiły istotne zmiany układu przestrzennego. Zlikwidowano lub przesunięto drogi wychodzące z narożników dziedzińca w kierunkach północno-zachodnim i południowo-wschodnim. Część budynków dworskich rozebrano. Na wschód od budynków dworskich wzniesiono duży kompleks szklarni i nowych budynków gospodarczych. Na miejscu rozebranych czworaków powstało osiedle mieszkalne dla pracowników PGO. Mieszkania pracowników umieszczono także we dworze. W oficynie do lat 70. XX w. mieściły się dzieciniec i świetlica zakładowa. W latach 50. wzniesiono nowy spichlerz łamiąc prostokątną dotąd formą dziedzińca.¹³

Widok na dwór w Ignatkach od strony południowo-wschodniej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2144

Całkowitemu zniszczeniu uległy sady dworskie. W latach 1945-1946 posadzono natomiast na terenie założenia świerki serbskie i pospolite (pochodzące ze szkółki założonej przez Niemców na Krywlanach) wzdłuż drogi wiodącej do szosy białostockiej, a także przy samej szosie i na przedłużeniu zachodniej granicy założenia. Dewastacji uległa za to stara roślinność alei i szpalerów oraz zieleńca, na którym urządzono tor do jazdy konnej, wykorzystywany przez Studencki Klub Jeździecki. Zieleniec ogrodzono wtedy wysoką siatką, a wewnątrz ustawiono przyrządy hippiczne. W latach 60. XX w. na południe od dworu wzniesiono dwa nowe budynki.

Ogród dworski w Ignatkach - widok od południowego-zachodu na zieleniec
położony w centrum kompozycji - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2146

Do lat 80. XX w. z dawnych zabudowań przetrwały: drewniany dwór, drewniana oficyna, murowana obora, murowana stodoła i drewniany czworak. Z dawnych nasadzeń zachowały się do tego czasu: część drzew zieleńca (i rosnących na dziedzińcu), resztki szpalerów wokół zachodniego sadu i część alei prowadzącej do dworu. Poza tym, z dawnego układu kompozycyjnego zachowały się stawy, drogi dojazdowe i zarośnięty cmentarz dworski. Starodrzew pochodził z nasadzeń dokonywanych w końcu XIX lub w I połowie XX w. i składał się głównie z lip, jesionów, klonów, świerków, topól i brzóz. Przy dworze rosły też 3 drzewa starsze - świerk i 2 kasztanowce z II połowy XIX w. Ogółem występowało tu w tym czasie zaledwie 15 gatunków drzew i krzewów, ale część roślinności stanowiły zarośla lub pojedynczo rosnące samosiewy.

Ogród dworski w Ignatkach - widok przez staw (teraz basen przeciwpożarowy) na cmentarz dworski - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2147

Cały obiekt był dobrze widoczny z otaczających dolinę rzeki wzgórz i wyróżniał się w krajobrazie wyprowadzonymi daleko poza centrum siedziby szpalerami oraz aleją, jednak zdewastowana część centralna założenia przedstawiała widok mało estetyczny, zaś nowa zabudowa konkurowała widokowo z pozostałościami starej kompozycji.¹⁴

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

Źródła:

¹ Tyszkiewicz Jan, Zarys dziejów okolic Białegostoku od starożytności do początku XVI w. [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968, s. 71; Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVII w., s. 71; Konratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 70

² Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 136-137; AGAD, Archiwum Roskie, nr 5; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 233, s… 1-3

³ Akademia Nauk w Kijowie, nr 6008, k. 1 i 55; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 109 i 176; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Niewodnicy Kościelnej

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 98

⁵ Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, s. 248

⁶ Boniecki Adam, Herbarz Polski, t. VII, Warszawa 1899-1906, s. 351

⁷ Mościcki Henryk, Białystok. Zarys historyczny, Warszawa 1933

⁸ AGAD, Zbiór Kartograficzny, tzw. AK 70

⁹ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 77

¹⁰ Inskrypcje na nagrobkach cmentarza dworskiego w Ignatkach; Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ignatkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 47, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 101-102

¹¹ CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 144, s. 15, nr 352, nr 422 i nr 435; AP Białystok, Akta Notariusza Stefana Bednarskiego z Białegostoku, rep. 1641/128 (1933 r.)

¹² AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 34, k. 2 i 101-106

¹³ Kronika PGR Ignatki, maszynopis w posiadaniu PGO Ignatki; Informacje ustne Korzanczuka Kazimierza, zam. w Ignatkach

¹⁴ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ignatkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 47, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 102-103

Inne źródła:

AGAD, Kapicjana, nr 18, k. 204

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2572, 3893-3895

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AG 125-21, Lapinski, Karte vom Surascher Kreise… 1804, Skala 1:140000

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1, Topografisch Millitarische Karte vom vormaligen Neu Ost preussen…1808, Skala 1:155000

Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Ignatki, józef maroszekKategoria:dworski