Józefowo

Ogród dworski – eklektyczny, zachowujący regularny układ wcześniejszego folwarku, powstały prawdopodobnie w I połowie XIX w., a na początku XX w. przebudowany i powiększony

Dawna nazwa: Józefowo

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: na płaskim terenie, wśród lasów i pól, przy drodze ze Skrybicz i Pasynek do Zabłudowa

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Józefowie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Józefowo było początkowo niewielkim folwarkiem, powstałym w 1832 r.¹ po zakupie części dóbr zabłudowskich (zob. Zabłudów) przez Karpowicza i jego żonę Karolinę z Sidorowiczów (ur. 7 listopada 1804 r., zm. 16 października 1860 r.),² w związku z konieczną budowy nowego folwarku obsługującego tę część dóbr. Później Józefowo pozostawało w rękach ich syna „porucznika, od inżynierów” Wacława Aleksego Karpowicza (ur. w 1821 r., zm. 28 kwietnia 1880 r.), ożenionego z Aliną Sakowiczówną (ur. w 1834 r., zm. 11 stycznia 1895 r.). Właściciele ci mieszkali w Białostoczku (zob. Białostoczek), a w skład dóbr wchodził jeszcze folwark w Skrybiczach, czyli w Bogdańcu (zob. Bogdaniec).

Folwark w Józefowie otrzymał prostą, bardzo tradycyjną kompozycję przestrzenną, składającą się z zabudowań otaczających prostokątny dziedziniec, z prostokątnego sadu podzielonego na 4 kwatery otoczone szpalerami drzew i krzewów oraz z kwaterowego ogrodu warzywnego, położonego na północ od zabudowań, a na zachód od sadu. Od zachodu, południa i wschodu granicami tej kompozycji biegły drogi jezdne, a od północy sąsiadował z nią las. Na wschód od sadu (za drogą) wykopano wśród pól kolistą sadzawkę.³

Po rodzicach, przed 1886 r.⁴ odziedziczył własność Józef Karol Marian Karpowicz (ur. 11 listopada 1858 r., zm. 6 maja 1923 r.), ożeniony z Zofią Smorczewską.⁵ Po 1887, a przed 1893 r. przenieśli się oni z Białostoczku do Józefowa. W 1894 r. wdowa po Wacławie Karpowiczu, Alina z Sakowiczów (córka Dionizego) zrzekła się swych wdowich praw do majątku Białostoczek, który stał się wyłączną własnością jej drugiego syna – Jana Karpowicza.⁶

Za czasów Józefa Karpowicza Józefowo zostało przebudowane. Zachowano regularny układ istniejącego ogrodu, ale dodano kolisty podjazd położony na wschód od dworu, który stał przy dziedzińcu na zamknięciu jednej z osi sadu. Podjazd i dwór otoczono drzewami i krzewami ozdobnymi, a pomiędzy warzywnikiem, sadem i lasem posadzono aleję świerkową. Inną aleję posadzono wzdłuż drogi z Bogdańca. Las przekształcono w park leśny budując drogi spacerowe oraz dosadzając drzew i krzewów różnych gatunków. W parku ustawiono kapliczkę i w 1910 r. kamień upamiętniający bitwę pod Grunwaldem. Eklektyczna kompozycja parku stanowiła połączenie elementów regularnych i swobodnych. Do regularnych należała prosta aleja świerkowa poprowadzona po przekątnej parku. Odchodziły od niej drogi spacerowe – proste i kręte, wiodące do kapliczki, kamienia pamiątkowego i miejsc wypoczynkowych. W tej fazie rozwoju kompozycji zajmowała ona obszar o powierzchni około 5,5 ha.⁷

Józef Karol Marian Karpowicz podzielił w 1921 r. majątek pomiędzy swoich dwóch synów, Bogdana (ur. w 1900 r., zm. po 1937 r.), który wziął Bogdaniec oraz Wacława (ur. 28 marca 1893 r.), który otrzymał folwark Józefowo.⁸

Po 1935 r. Józefowo zostało rozparcelowane. Przy centrum dóbr pozostawiono tylko 42 ha gruntów, toteż dawna siedziba dworska podupadła i stała się jednym z większych gospodarstw chłopskich.⁹ Park i ogrody użytkowe zostały już przed 1939 r. zaniedbane, a w czasie II wojny światowej uległy dalszej dewastacji. Zrujnowane zostały zabudowania dworskie, usunięto wiele drzew z parku i innych części założenia oraz kamień pamiątkowy (który przeniesiono do zagrody chłopskiej w Łupnikach, gdzie posłużył jako stopień przy wejściu do chałupy). Pozostawiony bez opieki park zdziczał i zamienił się w las, a wreszcie część lasu wycięto zamieniając tym samym fragmenty dawnego parku w pola uprawne.

Po wojnie rozebrane budynki dworskie zastąpiono nowymi, a większość zachowanych do tego czasu starych drzew usunięto. Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały tylko: budynek dawnej mleczarni, część sadu, zarośnięta sadzawka, nieliczne stare drzewa rosnące przy dziedzińcu i wokół warzywnika, resztki krzewów przed dworem i ślady dróg ogrodowych. Regularny układ pierwotnej kompozycji pozostawał nadal czytelny dzięki istniejącym nadal drogom dojazdowym i szpalerom młodych drzew wyrosłych z samosiewów i odrostów korzeniowych na miejscu starych szpalerów. Ogółem rosło tu w tym czasie zaledwie 12 gatunków drzew i krzewów, ale tylko 18 starych drzew (lip, klonów, jesionów i świerków). Większość z nich posadzona została około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia. Jedynie świerki pochodziły z początku XX w. Szczątki ogrodu nie odgrywały już w krajobrazie żadnej szczególnej roli, a nawet trudno je było odnaleźć wśród okolicznych lasów i kolonijnej zabudowy wiejskiej.¹⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

² Inskrypcje na cmentarzu św. Rocha w Zabłudowie

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 58, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 117

⁴ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 64

⁵ AP Białystok. Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6934

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2376

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 58, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 118

⁸ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 166

⁹ CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 44, s. 15

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 58, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 118

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Józefowo, józef maroszekKategoria:dworski