Jałówka

Ogród folwarczny – regularny, użytkowy, powstały pomiędzy 1838 a 1852 r. na miejscu wcześniejszego, osiemnastowiecznego folwarku

Dawna nazwa: Jałówka

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: nad rzeką Bierwichą, na południe od wsi, na płaskim terenie, w sąsiedztwie skrzyżowania drogi z Majewa do Makowlan z drogą do wsi, przy czym trakty drożne i rzeczka wyznaczały granice kompozycji

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Jałówce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Jałówka powstała w XVIII w. jako folwark dożywotnicki ekonomii grodzieńskiej.¹ W czasach zarządu ekonomią przez Antoniego Tyzenhauza pozostawała w posesji niejakiego Majewskiego (w którego rękach była jeszcze w 1784 r.).² Później, przed 1794 r. przyłączono ją do sąsiednich dóbr sidrzańskich, należących do Potockich. W wyniku podziału tych dóbr znalazła się w dziale makowlańskim (zob. Makowlany). Istniejący układ folwarku powstał w czasie, gdy właścicielem tej włości był Eugeniusz Rembieliński.³

Była to kompozycja o charakterze użytkowym, zajmująca prostokątny teren, w którego centrum wzniesiono około połowy XIX w. drewniany, kryty gontem dwór, przeznaczony dla rządcy. Granice tego prostokąta obsadzono szpalerami drzew ozdobnych, a wnętrze zajęte było przez sady i warzywniki. Główna oś kompozycji przecinała dwór i podkreślona była drogą spacerową przecinającą sad na zachód od dworu rządcy i wybiegającą na groblę między stawami wykopanymi na rzece przy zachodniej granicy założenia. Na tej osi położony był także (na wschód od dworu rządcy) prostokątny dziedziniec otoczony obszernymi budynkami gospodarczymi, sąsiadujący z drogą do wsi. Równolegle do osi głównej, na południe od zabudowań biegła droga dojazdowa, łącząca drogę do wsi z dworem, która została na początku XX w. obsadzona szpalerem klonowym i topolowym. Oś poprzeczna ogrodu biegła wzdłuż zachodniej elewacji dworu rządcy i podkreślała ją prowadząca na południe droga obsadzona aleją jesionową, łącząca dwór z drogą prowadzącą do Makowlan.⁴

W 1852 r. od Eugeniusza Rembielińskiego dobra Makowlany zakupił Otto Baehr. Za jego rządów wzniesione zostały w Jałówce 2 czworaki, usytuowane po obu stronach poprzecznej osi założenia, na południe od dworu rządcy. Po śmierci Ottona Baehra dobra zostały podzielone i od 1880 r. Jałówka stanowiła wspólną własność jego dwóch córek – Henryki Strzeleckiej i Anieli Baehr, jednak zarządzał nią ich starszy brat Otto, rezydujący w Makowlanach. Po śmierci Anieli Baehr w 1889 r. jej część Jałówki odziedziczyły dwie inne siostry – Zofia i Melania Baehr, a po śmierci Henryki Strzeleckiej w 1904 r., Melanii Baehr w 1905 r. i Zofii w 1907 r., folwark przeszedł na własność Wacława i Mariana Baehrów, synów zmarłego w 1907 r. Ottona.⁵ W okresie międzywojennym, aż do 1939 r. właścicielem Jałówki był Wacław Baehr (wzm. w 1930 r.),⁶ lecz administrowana ona była nadal z pobliskich Makowlan, którymi po śmierci Mariana Baehra (w 1928 r.) władał aż do wybuchu wojny Stanisław Baehr.⁷

Folwark uległ znacznym zniszczeniom podczas I wojny światowej, toteż w 1921 r. Wacław Baehr zawiązał z Julianem Chrostowskim spółkę celem „uruchomienia i prowadzenia gospodarstwa w majątku Jałówka”.⁸ Nie spowodowało to jednak większych zmian w istniejącej wcześniej kompozycji terenu. Uzupełniono tylko nasadzenia sadów i szpalerów, a do dworu dostawiono w poprzek poprzecznej osi kompozycji przybudówkę mieszczącą kuchnię i służbówkę.

Podczas II wojny światowej folwark przeszedł pod zarząd niemiecki i administrował nim wtedy niejaki Roeder. Po wojnie grunty folwarku przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Makowlany, a siedlisko folwarczne podzielono między dwóch rolników i szkołę podstawową, która przejęła dwór rządcy wraz z częścią otaczającego ten budynek terenu.⁹ Podział siedliska i działalność nowych jego użytkowników doprowadziły do szybkiej dewastacji kompozycji, likwidacji części ogrodu, zamiany sadów na pastwisko i pola uprawne, wycinki drzew ze starych szpalerów. Zaniedbane stawy zarosły olsami i szuwarami. W południowo-zachodniej części założenia powstała zagroda chłopska. Przy błotnistych drogach dojazdowych i przy gruzach po budynkach gospodarczych oraz na miejscu dawnych szpalerów rosnących przy granicach ogrodu wyrosły z samosiewów lub z odrostów korzeniowych młode drzewa.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji folwarku przetrwały: drewniany, dziewiętnastowieczny dwór rządcy, stawy, drogi dojazdowe, ślady nasadzeń szpalerowych i resztki sadu na północ od dworu. Zachowało się tu do tego czasu 29 starych drzew ozdobnych pozostałych z dawnych szpalerów, pochodzących z początku XX w. lub z okresu międzywojennego. Towarzyszyły im młode samosiewy i odrosty oraz grupy olsów i nieliczne krzewy, zaś cała ta roślinność składała się z zaledwie 12 gatunków drzew i krzewów i nie odgrywała już w krajobrazie większej roli. Tym bardziej, że szczątki ogrodu otoczone były od północy i południa zabudowaniami wsi. Skromny i mało widoczny budynek dworu rządcy również nie stanowił w tym czasie specjalnej atrakcji widokowej.¹⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977. s. 40

² Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; Akademia Nauk w Kijowie, nr 6007, k. 8; Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 r. Dekanat grodzieński, oprac. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 31

³ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1

⁴ Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Jałówce, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 50, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 104-105

⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1, k. 686; AP Białystok, Białostocko-Sokólska Opieka Szlachecka, nr 61

⁶ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 151

⁷ Monitor Polski, nr 93 z 23 kwietnia 1938 r.; Słowo, z 10 grudnia i z 30 grudnia 1938 r.; AP Białystok, Akta Notariusza sokólskiego Witolda Czarnockiego, 1924 r., nr 994/295, 1249/671, 1922 r., nr 217/243, 1928 r., nr 4143 788

⁸ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 166-167

⁹ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35

¹⁰ Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Jałówce, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 50, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 104-105

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Jałówka, józef maroszekKategoria:folwarczny