rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeJabłoń

Park pałacowy - krajobrazowy, powstały na przełomie XIX i XX w. w wyniku przebudowy parku angielskiego założonego po 1815 r. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, istniejącej od XV wieku

Dawna nazwa: Jabłoń

Gmina: Jabłoń

Położenie obiektu: w otwartym, płaskim terenie (pierwotnie błotnistym), u skrzyżowania kliku lokalnych dróg, na zachód od wsi Jabłoń

 

Jabłoń - usytuowanie

Usytuowanie założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu na mapie w skali 1:25 000 )lata 80. XX w.)

Początki Jabłonia sięgają XV w. Był to jeden z ośrodków obszernych dóbr należących najpierw do Naca, a następnie do Połubińskich.1 Już wówczas prawdopodobnie znajdował się tutaj dwór, którego jedna z właścicielek - Janowa Połubińska wybudowała w Jabłoniu w roku 1571 drewnianą cerkiew2, stojącą na wschód od zabudowań wsi.

W XVII w. dobra Jabłoń należały do Firlejów, a na początku XVIII wieku Werona z Dąbrowicy Firlejówna wzniosła je w posagu hrabiemu Józefowi Scipio del Campo.3 Następnie dobra te drogą podziałów majątkowych przeszły w ręce Potockich. W roku 1809 córka Seweryna i Anny Potockich - Emma wyszła za mąż za porucznika Piotra Strzyżowskiego, oficera wojsk Księstwa Warszawskiego, który odznaczył się w walkach kampanii 1809 r. na terenie tzw. Nowej Galicji Wschodniej (czyli terenów obejmujących okolice Siedlec, Białej Podlaskiej i Lublina). Nowi właściciele, po powrocie w 1815 r. z Wiednia osiedli w Jabłoniu4 w wyniku czego znaczenie tej siedziby wzrosło, gdyż wcześniej obiekt ten był stale wydzierżawiany.

Piotr Strzyżowski przystąpił do modernizacji majątku, a jego działalność dziewiętnastowieczny miłośnik i badacz przeszłości powiatu bialskiego Józef Łaski opisywał następująco. „Dobra Jabłoń z powodu gliniastego gruntu i niskiego położenia, były w porze dżdżystej i w czasie wiosennych roztopów... trudne do przebycia. Strzyżowski więc postarawszy się około 1920 r. o urząd komisarza drogowego w powiecie radzyńskim, zabrał się z wojskową energią do spożytkowania sił szarwarkowych. Skutkiem niezmordowanej jego działalności, zachęty i przykładu, wszystkie znaczniejsze majętności w powiecie radzyńskim zyskały porządne drogi, cienistymi obsadzone drzewami, ale najbardziej pod tym względem odznacza się Jabłoń, a obszerne i rozległe plantacje tutejsze z daleka już zwracają uwagę podróżnego. Strzyżowski był jednym z pierwszych co zaprowadzili u nas na wielką skalę szkółki drzew owocowych i dzikich; z Jabłoni też pochodziły owe włoskie topole, którymi jeszcze niedawno wysadzona była aleja Jerozolimska w Warszawie. Wreszcie dla pani (Emmy z Potockich Strzyżowskiej), przywykłej do ogrodów Puław i Celejowa, założono obszerny park angielski. Rady co do ugrupowania drzew udzielały odwiedzające ją niekiedy księżna Izabella Czartoryska i hrabina z Tyszkiewiczów Wąsowiczowa, obie sławne w znawstwie i smaku w zakładaniu ogrodów. Wszystkie plantacje, którymi upiększona jest ta majętność wykonane były pod kierunkiem sprowadzonego jeszcze około 1815 r. z Wiednia ogrodnika Hrubanta, a park Jabłoński okazuje, że samym umiejętnym grupowaniem drzew znakomicie upiększyć można nawet zupełnie płaską i niepowabną miejscowość".5

W roku 1832 Strzyżowski zatrudnił w Jabłoniu ekonoma Stanisława Nozdrowicza, który był uczniem Thaera. Agronom ten w krótkim czasie wprowadził zamiast „nędznie prowadzonej trójpolówki" płodozmian, pod jego kierownictwem osuszono błotniste łąki, wzniesiono okazałe zabudowania folwarczne, a także jedną z pierwszych nowoczesnych gorzelni.6

Ówczesny wygląd kompozycji przedstawiają: Pierworys pomiarowy dóbr Jabłoń z przyległościami... w guberni lubelskiej sporządzony w 1854 r. oraz rysunek Józefa Łoskiego „Pałac i część parku w Jabłoni", na którym widoczny jest pałac od strony głównego wnętrza ogrodowego.7

Było to założenie mniejsze od obecnego, w którym wokół pałacu skomponowany został obszerny ogród w duchu naturalistycznym, ze stawem w zachodniej części parku. Ogród ten ograniczony był od zachodu traktem do Białej, od północy kanałem, a od południa drogą do wsi Jabłoń i Radacze. Przed pałacem wzniesionym około 1820 r.8 urządzono podjazd, natomiast północną część parku przecinał strumień połączony z kanałem, położonym w miejscu późniejszej osi łączącej leśniczówkę ze stawem znajdującym się przy drodze do wsi Kudry. Na zachód od podjazdu stała duża oficyna, a na wschód od podjazdu druga, mniejsza. Dalej na wschód mieściły się ogrody użytkowe (owocowy i warzywny) poprzecinane i otoczone geometrycznymi drogami. Przylegał do nich od północy staw parkowy. Wschodnią granicę założenia wyznaczała droga prowadząca do lasu położonego na północ od kanału. Za lasem (na północ od niego) położone było obszerne wnętrze pól wśród których przy drodze do Białej (później do wsi Kudry) znajdował się ogrodzony murem cmentarz unicki. Z tego samego okresu pochodzi nagrobek stojący w północnej części parku. Na południe od ogrodów, po drugiej stronie drogi do wsi mieściła się część gospodarcza założenia, w której duże budynki otaczały kilka dziedzińców gospodarczych. Połączona ona była drogą z traktem prowadzącym do Kolana. U zbiegu dróg do Kolana, Białej i do wsi Jabłoń stały w sąsiedztwie parku karczma i kuźnia.9

Oprócz rozbudowy założenia Strzyżowski wzniósł w roku 1854 nową murowaną cerkiew w miejscu drewnianej unickiej, która wówczas spłonęła.

W roku 1856, po śmierci Emmy Strzyżowskiej dobra Jabłoń przeszły w spadku na Amelię z Jezierskich Łubieńską, której mąż Seweryn był właścicielem sąsiednich dóbr Rudzieniec i Kolano. W roku 1872 Jabłoń nabył Kazimierz hrabia Łubieński za sumę 86 631 rubli srebrem.10 W tym czasie do folwarku Jabłoń należało 504 morgów gruntów ornych i ogrodów, 578 łąk, 159 pastwisk i 954 morgów lasu. Budynków murowanych było tam 7, a drewnianych 20.11

Na przełomie XIX i XX w. dobra Jabłoń nabył od Łubieńskiego hrabia Tomasz Zamoyski. W latach 1904-1905 wzniósł on tu wspaniały pałac w stylu neogotyckim według projektu sprowadzonego specjalnie z Anglii architekta Ferdinanda Fellnera.12 Korpus główny istniejącego do dziś pałacu wykorzystuje fundamenty pałacu Strzyżewskich, jednak jest znacznie większy. Od wschodu przylega doń półkolista oranżeria z wieżą, stanowiąca jednocześnie łącznik ze wschodnią (również znacznie powiększoną) oficyną pałacową, utrzymaną w stylu klasycystycznym. Od drogi do wsi park odgrodzono ozdobnym murowanym parkanem, przy którym w sąsiedztwie bramy wjazdowej ustawiono neogotycką portiernię. Na wschód od pałacu, za terenem dawnych ogrodów użytkowych wzniesione zostały dwie obszerne murowane cieplarnie o rzucie w kształcie krzyża. Park częściowo przekomponowano, przy czym do jego zachodniej części dodano ogrody użytkowe, które ogrodzono murem. W związku z rozbudową ogrodów przesunięto trakt do Białej na zachód, po czym przebiegał on po zachodniej granicy ogrodu warzywnego i na północ od parku omijał od zachodu duży staw włączony teraz w obręb kompozycji. Dalej zdążał on do starego traktu, przy czym odcinek starego traktu został w obrębie parku wykorzystany jako droga spacerowa. Włączono też do kompozycji lasy położone na północ i północny-wschód od parku, zwane od tego czasu Bażantarnią, w których urządzono dukty widokowe i spacerowe. U zbiegu dwóch głównych dróg leśnych wzniesiono murowaną bażantarnię utrzymaną w stylu neogotyckim (późniejszą leśniczówkę). We wschodniej części lasu wytyczono też drogę o charakterze obwodnicy, pełniącą rolę dzikiej promenady służącej do przejażdżek konnych. Kształtując w ten sposób duże przestrzenie lasu włączono w skład rozległych kompozycji widokowych doliny strumieni leśnych oraz stary cmentarz unicki, w sąsiedztwie którego (po drugiej stronie traktu do Białej) około 1907 r. wzniesiono neogotycki kościół stanowiący tu dominantę wysokościową. Na północny-wschód od kościoła zlokalizowano nowy cmentarz.13

W omawianym okresie nastąpiła też przed 1914 r. znaczna rozbudowa gospodarczej części założenia, w której wzniesiono murowane budynki inwentarskie, w większości murowane czworaki i budynki pomocnicze (m.in. kuźnię, masztarnię, magazyny). Niektórym z nich nadano neogotycki wystrój. Ponadto na południe i południowy-wschód od zabudowań gospodarczych założono obszerne nowe sady graniczące z drogą do Kolana i z drogą z Horodyszcz do Parczewa, wytyczoną w końcu XIX w. i poprowadzoną południowo-wschodnią granicą założenia. Po jej budowie powstał we wschodniej części założenia trójkątny rozjazd w miejscu, gdzie przecinała ona stare (ale nadal istniejące) drogi do wsi Paszenki i do Antopola (w którym w I połowie XIX mieściła się owczarnia dworska). Oprócz wymienionych wcześniej elementów ustawiono w południowej części założenia kapliczkę z figurą Matki Boskiej (u zbiegu dróg, na osi pałacu). Zasadzono też aleją lipową przy drodze do Kolana na odcinku między założeniem a drogą do Parczewa. Na zakończeniu tej alei ustawiono przy skrzyżowaniu dróg drewniany krzyż. Jeszcze jeden krzyż stał bliżej założenia, przy zbiegu alei lipowej i dawnej drogi (obecnie już nieistniejącej), prowadzącej do zabudowań gospodarczych.14

Podczas I wojny światowej obiekt nie został zniszczony, a po wojnie prowadzone były kolejne prace na terenie ogromnego, liczącego wówczas około 230 ha założenia. Między innymi wzniesiona została plebania przy kościele parafialnym, a także wybudowano strzelnicę w północnej części założenia.

W roku 1935 zmarł Tomasz Zamoyski i dobra po nim odziedziczył znany rzeźbiarz August Zamoyski. Nowy właściciel przebywał stale zagranicą - w Anglii, Francji, a później w Ameryce Łacińskiej. Podczas jego nieobecności dobrami zarządzał Józef Więckowski.15

Aby podreperować swój budżet Zamoyski parcelował majątek i do wybuchu II wojny światowej powierzchnia dóbr zmniejszyła się o około 500 ha.16 Mimo nieobecności właściciela majątek był jednak sprawnie administrowany, teren założenia był zadbany i uporządkowany, a na całym obszarze przeprowadzano bieżące prace konserwacyjne.17

W 1936 r. została rozebrana z inicjatywy właściciela majątku dawna cerkiew unicka we wsi, będąca od czasu I wojny w ruinie i nie posiadająca wiernych (gdyż w wyniku prześladowania przez Rosjan unici od 1907 r. optowali na rzecz katolicyzmu). Na jej miejscu został usypany przez miejscową ludność kopiec ku czci Józefa Piłsudskiego.18

W czasie działań wojennych 1939 r. zarówno wieś, jak i teren założenia w Jabłoniu nie ucierpiały. Podczas okupacji majątek był administrowany przez Niemców - również i ten okres nie przyniósł większych zniszczeń. Jedynie w 1942 r. Niemcy nakazali rozwalić kopiec Piłsudskiego we wsi.

Po wojnie w 1945 r. majątek rozparcelowano, a w pałacu najpierw urządzono szkołę podstawową, a następnie magazyny. W roku 1952 przeniesiono tu szkołę rolniczą z Kluczkowic. Część dawnych czworaków stała się własnością szkoły i mieszkali w nich pracownicy funkcjonującego tu później zespołu szkół rolniczych. Pozostałe wykupili na własność ich mieszkańcy. W roku 1957 wybudowano trzykondygnacyjny budynek mieszkalny usytuowany na miejscu dawnej zachodniej oficyny.

Aż do lat 60. XX w. teren założenia nie był konserwowany, dziczał i ubywało w nim drzew. Między innymi wycięto tam dużo starych jesionów. Ważnym wydarzeniem w dziejach założenia była budowa kanału Wieprz - Krzna, który przeciął tereny ogrodowe i został przeprowadzony na dość wysokim nasypie ponad otaczającym terenem. Kanał ten zmienił stosunki wodne w okolicy, a także odciął od ośrodka kompozycji północną, krajobrazową część założenia oraz kościół i cmentarz.

W latach 1967-1972 przystąpiono do rozbudowy szkoły. Wzniesiono wówczas na terenie dawnych ogrodów użytkowych (na wschód od pałacu) obszerny budynek szkolny, stołówkę, kotłownię i zabudowania gospodarcze. Na zachód od podjazdu wzniesiono natomiast dwa dwupiętrowe budynki mieszkalne. Teren wokół nowej szkoły i przyległych zabudowań całkowicie przekształcono budując drogi z płyt betonowych i trylinki oraz urządzając nowe trawniki i kwietniki, na których posadzono duże ilości roślin ozdobnych. Na północ od nowych zabudowań umieszczono boiska, z na wschód od terenu szkoły rozpoczęto na przełomie lat 70. i 80. XX w. wznoszenie kompleksu nowych zabudowań gospodarczych na miejscu rozebranych wcześniej cieplarni. Także w południowej części założenia wzniesiono szereg nowych zabudowań i ogrodzeń, a ponadto wycięto tam sady i na miejscu jednego z nich umieszczono stadion.

W 1968 r. uczniowie spalili pałac, w którym mieścił się wówczas internat. Pałac został następnie wyremontowany.19

Do lat 80. XX w. z elementów kompozycji przestrzeni istniejących przed 1815 r. przetrwały przypuszczalnie jedynie główne drogi dojazdowe (z wyjątkiem szosy Wisznica - Parczew), tj. droga do wsi, droga do Kolana, droga do wsi Kudry (dawny trakt do Białej) i droga w kierunku Paszenki. Z okazałego wieloczęściowego założenia powstałego po 1815 r. przetrwały do tego czasu: miejsce lokalizacji pałacu, podjazd przed pałacem (choć w zmienionej formie), część drzewostanu dawnego parku, staw parkowy oraz lokalizacja dziedzińca gospodarczego i zabudowań przy nim stojących. Przetrwał też, chociaż w stanie skrajnej dewastacji, stary cmentarz znajdujący się wówczas na północ od założenia przy trakcie do Białej. A także murowany nagrobek stojący w parku niedaleko kanału. Oprócz tego zachował się niewchodzący w skład kompozycji założenia, stojący we wsi na zachód od założenia budynek wzniesiony około połowy XIX w., który niegdyś był plebanią, a w latach 80. mieściła się w nim administracja Gminnej Spółdzielni.20

Spośród elementów znacznie poszerzonej na przełomie XIX i XX w. kompozycji zachowały się do lat 80. XX w.: pałac z łącznikiem (dawną oranżerią) i wschodnią oficyną, brama wjazdowa, portiernia, podjazd, wnętrze parkowe za pałacem, duża ilość drzew parkowych, fragmenty dróg spacerowych, teren ogrodu warzywnego, mur otaczający ogród warzywny, ślady dawnej kompozycji krajobrazowej lasów i łąk, budynek dawnej bażantarni (w tym czasie leśniczówka), kościół, cmentarz sąsiadujący z kościołem, zabudowania w części gospodarczej (dawna rządcówka, spichlerz, obora, stodoła, 6 dawnych czworaków i 2 inne budynku mieszkalne), aleja na osi pałacu, aleja przy drodze do Kolana, aleja jesionowa przy leśniczówce, kapliczka z figurą Matki Boskiej, krzyże, staw przy drodze do kościoła i ślady stawu położonego na zachód od zabudowań gospodarczych i drogi do Kolana. Spośród innych elementów rzutujących na wygląd założenia w tym okresie należy wymienić zbudowaną w końcu XIX w. drogę łączącą Wisznice z Parczewem (nowy trakt do Białej), która stanowiła wschodnią i południowo-wschodnią granicę założenia.21

Dewastacja i zniszczenia jakie nastąpiły po roku 1945 doprowadziły do zniszczenia części kompozycji, w wyniku czego jej powierzchnia zmalała z około 230 do około 140 ha. Mimo to zachowana część założenia obfitowała nie tylko w zabytkowe budynki, ale też była bardzo cenna pod względem przyrodniczym. Starodrzew grupował się tam w parku i w alejach, chociaż niestety zaniedbanie parku doprowadziło do zniekształcenia kompozycji roślinnych oraz zarośnięcia znacznych jego połaci lasem i zaroślami. Wśród tego rodzaju grup leśnych rosło w Jabłoniu sporo drzew sadzonych w I połowie XIX w. lub wcześniej, o średnicy pni do 155 cm. Na terenie parku rosła także duża liczba drzew różnych gatunków sadzonych w II połowie XIX w. i na początku wieku XX. Cenna stara roślinność oraz duża ilość młodych nasadzeń sprawiały, że skład gatunkowy roślinności założenia był bardzo bogaty. Rosło tu bowiem aż 85 gatunków i odmian drzew i krzewów.

Wszystko to sprawiało, że obiekt odgrywał w krajobrazie doniosłą rolę, a przy tym ważna była także jego funkcja jako terenów rekreacyjnych użytkowanych przez uczniów i mieszkańców.22

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Jabłoń - pałac

Pałac i park w Jabłoniu - stan współczesny
Fot. Joanna Laskowska, 2011 r.
Publ. www.polskiezabytki,pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 51-55

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 339-340

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 339-340

4 Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50

5 Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 339-340; Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50

7 AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 453, Pierworys pomiarowy dóbr Jabłoń z przyległościami..., w guberni lubelskiej, 1854, skala 1:5000, rys. Karol Ziółkowski, geodeta przysięgły; Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50

8 Głodzik J., Wytyczne konserwatorskie do prac remontowych w pałacu w Jabłoniu powiat Parczew, PP OKZ O/Lublin 1996, maszynopis

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

10 Głodzik J., Wytyczne konserwatorskie do prac remontowych w pałacu w Jabłoniu powiat Parczew, PP OKZ O/Lublin 1996, maszynopis; Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 339-340; Tygodnik Ilustrowany, t. 34, 1876, nr 30, s. 49-50

11 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 339-340

12 Głodzik J., Wytyczne konserwatorskie do prac remontowych w pałacu w Jabłoniu powiat Parczew, PP OKZ O/Lublin 1996, maszynopis

13 Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna Polski, skala 1:100000, WIG, 1927, pas 42, słup 36

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej. Akta hipoteki dawnego powiatu Radzyń, nr 1801 i 1802

16 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej. Akta hipoteki dawnego powiatu Radzyń, nr 1801 i 1802

17 Informacje ustne Kuziuka Stanisława, zam. w Jabłoniu

18 Informacje ustne Kuziuka Stanisława, zam. w Jabłoniu

19 Informacje ustne Kuziuka Stanisława, zam. w Jabłoniu; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis

22 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Jabłoniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r., kolumna VI, sekcja VIII

AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki dawnego powiatu Radzyńskiego, nr 1801, plan dóbr Jabłoń wykonany podczas parcelacji w 1945 r.

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, JabłońKategoria:pałacowy