Jakówki

Ogród dworski - regularny, kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały w XVI w. i zapewne rozbudowany w końcu XIX w.

Dawna nazwa: Jakówki

Gmina: Konstantynów

Położenie obiektu: na południe od wsi Wiechowicze i rzeczki Czyżówki, na zachód od rozlewisk w dolinie bezimiennego strumienia (później stawów) i na zachód od wsi Jakówki, pierwotnie w sąsiedztwie olsów porastających rozlewisko, nieopodal położonego bardziej na zachód Konstantynowa

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Jakówkach na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Aż do przełomu XIX i XX w. Jakówki stanowiły część rozległych dóbr zwanych początkowo Kozieradami, a od XVIII w. Konstantynowem.¹ Jak podaje Bolesław Górny książęta Szujscy, którzy przez pewien czas władali Kozieradami w XVI w. wznieśli w Jakówkach cerkiew, która w późniejszym czasie zanikła.² Wśród mieszkańców wsi Jakówki do dziś utrzymuje się legenda o tym, że w olszynie za rzeczką był kiedyś kościół, który zapadł się pod ziemię.³

Być może istniejące do dzisiaj założenie bierze swój początek od nadania poczynionego przez książąt Szujskich na rzecz plebana i był to pierwotnie folwark kościelny. Zapewne po likwidacji cerkwi dawny folwark plebański został włączony w skład dóbr Kozierady. Jego losy i rozplanowanie aż do XIX w. są nieznane, jednakże można przypuszczać, że pierwotnie była to kompozycja kwaterowa o przewadze funkcji użytkowych.

Na początku XIX w. folwark w Jakówkach, nadal wchodzący w skład dóbr Konstantynowskich, położony był w miejscu obecnego założenia, na południe od rzeczki Czyżówki. Na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego wykonanej w 1839 r. nie jest niestety widoczna kompozycja tego założenia. Zostało ono jednak oznaczone jako dwór w Jakówkach położony na zachód od rozlewisk (zapewne w dolinie niewielkiego strumienia) znajdujących się w miejscu późniejszych stawów.⁴ Widoczny jest jedynie podział założenia na część ogrodową (północną) oraz gospodarczą (południową), w której zabudowania tworzyły czworobok wokół dziedzińca gospodarczego. Między założeniem a wsią stała tam karczma⁵, ponadto na północ od wsi znajdował się młyn na Czyżówce, sąsiadujący z dużym stawem młyńskim.

W roku 1888 dobra Konstantynów przechodzą w ręce Zyberk-Platerów.⁶ Prawdopodobnie w tym czasie nastąpiła alienacja folwarku Jakówki z dóbr Konstantynowskich, bo w roku 1897 po raz pierwszy występuje właściciel folwarku w Jakówkach. Był nim Bazyl Romanow.⁷

W roku 1911 Jakówki nabywają od Romanowa Józef i Amelia z Krasickich Świerczyńscy.⁸

Prawdopodobnie już wówczas założenie miało kształt widoczny ma Mapie taktycznej WIG wykonanej w 1927 r. Jest tam widoczny dwór stojący w miejscu obecnego, otoczony czworobocznym sadem. Do założenia prowadzi droga łącząca wieś Jakówki z Zakanalem, która tworzy przed frontem dworu zakole. Na południe od tej drogi znajdują się zabudowania gospodarcze, natomiast na wschód od sadu, po obu stronach drogi do wsi mieszczą się 2 stawy.⁹ Sądząc po zachowanej grupie starych lip rosnącej pośrodku dawnego sadu, był on przecięty drogami, a przy jednej z nich posadzono tzw. altanę lipową (ciennik). Ponadto sad i część gospodarczą otaczały szpalery drzew ozdobnych, w większości zapewne także lip. Opisane elementy wskazują na to, że mamy do czynienia w Jakówkach z typowym ogrodem kwaterowym (zapewne założonym w wieku XVI), gdzie zbliżona do kwadratu przestrzeń ogrodu podzielona była drogami na regularne kwatery (zapewne cztery) i otoczona szpalerami. Wnętrza wypełniały głównie uprawy użytkowe, jednak szpalery i altana lipowa wskazują na obecność również zieleni ozdobnej okalającej kwatery użytkowego ogrodu. Całość uzupełniały 2 stawy pomiędzy którymi biegła grobla podkreślająca jedną z osi podziału ogrodu na kwatery (przebiegającą ze wschodu na zachód).

W roku 1921 Świerczyńscy żeby odbudować zniszczony podczas działań wojennych majątek rozparcelowali jego część , tak że obszar majątku skurczył się do 73 ha, podczas kiedy w roku 1897 wynosił 101 dziesięcin 381 sążni (około 111 ha).¹⁰

W roku 1926 Świerczyńscy sprzedali majątek Antoniemu Siwkowi.¹¹ W 1927 r. folwark nabył Władysław Rusiecki¹², który przystąpił do częściowej przebudowy założenia. W latach 1934-1936 zbudował nowy murowany dwór na miejscu poprzedniego i otoczył go nasadzeniami ozdobnymi, a w części gospodarczej wzniósł murowaną suszarnię tytoniu (późniejszy magazyn), parnik, oborę, stodołę i drewniany spichrz oraz czworak. Oprócz tego wyremontował 2 istniejące stawy i wykopał 6 dalszych zwiększając powierzchnię stawów do około 4 ha. Prowadzona w nich gospodarka rybna przynosiła spore dochody.¹³

W czasie II wojny światowej w obrębie założenia nie odnotowano większych szkód, a ponieważ majątek miał niewielką powierzchnię Niemcy zostawili tam dotychczasowego właściciela.

Po wojnie majątek został rozparcelowany pomiędzy bezrolnych, a ośrodek - około 20 ha - pozostawiono z myślą o urządzeniu tu szkoły rolniczej. Jednakże do 1947 roku szkoły takiej nie zorganizowano w związku z czym we dworze ulokowano szkołę podstawową, a grunty przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Konstantynów, gdzie kierownikiem był syn dawnego właściciela majątku Stefan Rusiecki.¹⁴

Po roku 1945 następowała powolna degradacja założenia trwająca do lat 80. XX w. Wycięto sad, rozebrano większość zabudowań gospodarczych, a teren sąsiadujący z dworem zarósł samosiewami drzew i krzewów. W 1960 roku szkoła opuściła dwór, który został przejęty przez Zakład Rolny Konstantynów PGR w Roskoszy, który przeznaczył go na mieszkania swoich pracowników. W roku 1974 przeprowadzono remont stawów, a w 1980 wyremontowano dwór, który już wcześniej częściowo ogrodzono siatką. Ogrodzono też część gospodarczą założenia, na której do tego czasu zachowały się 2 stare budynki.¹⁵

Do lat 80. XX w. z kompozycji istniejącej w Jakówkach od XVI do XIX w. przetrwały: droga dojazdowa, lokalizacja części ogrodowej, lokalizacja dworu, lokalizacja części gospodarczej, 2 stawy, niektóre stare drzewa otaczające wnętrze ogrodowe, lipy z altany ogrodowej. Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. zachowały się: prostokątne wnętrze po dawnym sadzie, część starych drzew otaczających to wnętrze, lokalizacja dworu. A spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym zachowały się: dwór wraz z częścią drzew ozdobnych otaczających ten budynek, część stawów rybnych oraz 2 budynki gospodarcze. Rosły tu w tym czasie 32 gatunki drzew i krzewów (w tym w olsach, zaroślach i lasach), a wśród drzew starych przeważały drzewa z II połowy XIX w. i z I połowy wieku XX. Ze względu na znaczną dewastację, przewagę funkcji użytkowych i zasłonięcie olsami od północy, wschodu i północnego-zachodu założenie w Jakówkach nie pełniło w krajobrazie zbyt wielkiej roli. Najlepiej widoczne było od strony południowej, gdzie jednak nie było uczęszczanych dróg, z których można byłoby je podziwiać.¹⁶

EBK

Dwór w Jakówkach - stan współczesny
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Źródła:

¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Konstantynowie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

² Górny Bolesław, Monografia powiatu Biała Podlaska, województwo lubelskie, Biała Podlaska 1939, s. 64

³ Informacje ustne Nitychoruka Wiktora, zam. w Jakówkach

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r., kol. VI, sekcja VI

⁵ Informacje ustne Nitychoruka Wiktora, zam. w Jakówkach

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Konstantynowie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3012, akta parcelacji majątku Jakówki

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3012, akta parcelacji majątku Jakówki

⁹ Mapa Taktyczna WIG, Warszawa 1927, pas 40, słup 38, Skala 1:100000

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 3012

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 3012

¹² Informacje ustne Nitychoruka Wiktora, zam. w Jakówkach

¹³ Górny Bolesław, Monografia powiatu Biała Podlaska, województwo lubelskie, Biała Podlaska 1939, s. 290

¹⁴ Informacje ustne Nitychoruka Wiktora, zam. w Jakówkach

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jak, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jakówkach, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jak, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jakówkach, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, JakówkiKategoria:dworski