Janów Podlaski - Wygoda

Założenie ogrodowe przy Stadninie Koni - regularna kompozycja powstała w 1817 r. na miejscu wcześniejszego folwarku, przekształcona w połowie XIX w. w duchu klasycystycznym, a w okresie międzywojennym XX w. w części wzbogacona o elementy krajobrazowe, z wydzielonym parkiem założonym w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Wygoda

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: na południowy-zachód od Bugu i granicy Polski, na północny-wschód od miasta Janów Podlaski, na rozległym, stosunkowo płaskim terenie, na wschód od rzeki Krzywuli

Państwowa Stadnina Koni powstała na terenie, który już w XV w. należał do biskupów łuckich. W roku 1428 przenoszono biskupstwo z Włodzimierza do Łucka i przy tej okazji Wielki Książę Litewski Witold nadał m.in. wieś Paczków na Podlasiu. Wieś ta za czasów biskupa Jana Łosowskiego została podniesiona na mocy przywileju z roku 1465 do rangi miasta i jednocześnie nadano jej od imienia biskupa nazwę Janów. To nowe miasto zostało stałą, choć nieoficjalną, siedzibą biskupów łuckich. Według ks. Józefa Pruszkowskiego pierwotnie siedziba biskupów oddalona była od miasta. Według ustaleń Janusza Kubiaka, który korzystał z informacji podanych przez ks. Józefa Pruszkowskiego, należący do biskupów łuckich zamek znajdował się na terenie obecnej stadniny koni na Wygodzie i był to niewielki, zapewne drewniany zameczek, który istniał aż do wojen szwedzkich w połowie XVII w. Należy jednak dodać, że późniejsze badania archeologiczne potwierdziły obecność w XVI w. jakiejś siedziby położonej w miejscu późniejszego zamku biskupów łuckich (czyli w miejscu obecnego założenia zamkowego). Ta siedziba, znana z czasów późniejszych, a datowana na II połowę XVII w. mogła powstać już w XVI w. lub w I połowie wieku XVII, jako że jej układ przestrzenny i części funkcjonalne charakterystyczne były dla wielu siedzib powstających na tych terenach i terenach położonych bardziej na północ w tym właśnie okresie. Nie jest zatem wykluczone, że wzorem innych siedzib renesansowych zostały tu rozmierzone dwie siedziby - zamek pełniący funkcje rezydencjonalne oraz położony w pewnej od niego odległości folwark, pełniący funkcje gospodarcze. Na ogół ogrody zamkowe były z względu na szczupłość miejsca niewielkie, za to ogrody folwarczne obszerne, kwaterowe, o kwaterach wypełnionych uprawami użytkowymi, ale też otoczonych alejami lub szpalerami drzew ozdobnych. W wielu przypadkach pierwotny folwark przejmował po zniszczeniu zamku funkcję rezydencji, co nasiliło się po wojnach szwedzkich podczas których wiele zamków usytuowanych w miastach uległo zniszczeniu.

Według ks. Pruszkowskiego tzw. dolny zamek „znajdował się na płn.-wschód od miasta przy starym gościńcu Brzesko - Łosickim niedaleko rzeczki Krzywuli (w tym miejscu gdzie stoi drewniany krzyż) i wokół niego niewielki plac cmentarny, stał kościół św. Stanisława Biskupa, wystawiony przez biskupa łuckiego Stanisława Stawskiego. Tu stała brama wjazdowa i wieża zamku zwanego niższym, którą po dwóch wiekach napady moskiewskie i szwedzkie zburzyły". Być może zatem lokalizacja owego dolnego zamku pokrywa się z miejscem na terenie stadniny w pobliżu którego do dziś stoi drewniany krzyż. Miejsce to góruje nad otoczeniem i nigdy nie zostało zabudowane ani też zajęte pod wybiegi. Obecnie porastają je grupy drzew, a ponadto rosła w tym rejonie w latach 80. XX w. bardzo stara lipa o średnicy pnia 168 cm - najstarsze drzewo założenia.

Na północ od tego miejsca przypuszczalnej lokalizacji „zamku dolnego" znajdował się folwark, również przy trakcie, a obok niego karczma związana z traktem i przeprawą przez Bug, która dała nazwę osadzie (osady karczemna i folwarczna były jeszcze w XIX w. zwane Starą Wygodą).

W roku 1657 Szwedzi zdobyli i spalili zamek biskupi oraz zabrali akta diecezji łuckiej i archidiakonatu brzeskiego. Po tym pożarze na Wygodzie funkcjonowały należący do biskupstwa folwark oraz osada karczemna. O kompozycji folwarku w tym czasie niewiele wiadomo.

Po trzecim rozbiorze Polski Janów znalazł się na terenie zaboru austriackiego, tzw. Nowej Galicji Wschodniej. Po wojnie 1809 r. cały ten obszar przyłączony został do Księstwa Warszawskiego, a następnie po trakcie wiedeńskim znalazł się w granicach Królestwa Polskiego. Rząd Królestwa Polskiego utworzył w roku 1818 dla części byłej diecezji łuckiej, która znalazła się w granicach Królestwa nową diecezję z siedzibą w Janowie Podlaskim. Zanim jednak diecezję tę utworzono, 6 października 1816 r. car Aleksander I podpisał dekret ustanawiający w Królestwie Polskim Rządowe Stado Koni, które ostatecznie zlokalizowano w Janowie Podlaskim w dawnym folwarku. Zadaniem tego stada miało być odnowienie i ulepszenie rasy koni w Królestwie Polskim, bardzo wyniszczonych wojnami napoleońskimi. W związku z tym, że pomieszczenia na Wygodzie nie były gotowe zabrano na jego Stada zamek. Wszystko to spowodowało długotrwałe spory między kurią a rządem, które trwały z przerwami do 1918 r. i zakończyły się zwrotem zabudowań zamkowych i otaczającego je terenu Kościołowi.

Początkowo stado posiadało 50 ogierów i 100 klaczy ofiarowanych przez cara. Natychmiast po ukazaniu się dekretu przystąpiono do budowy stajen. 18 grudnia 1817 r. przyprowadzona została przez J. Ritza pierwsza partia koni: 54 ogierów, 100 klaczy i 33 trzyletnich źrebiąt. Konie umieszczona na zamku, a klacze i źrebięta na terenie folwarku Wygoda.

Rozwijająca się hodowla potrzebowała nowych zabudowań gdyż dawne, prowizoryczne, wzniesione w 1817 r. już nie wystarczały, więc 18 czerwca 1824 r. dyrektor stada Aleksander Potocki złożył memoriał o potrzebie budowy na Wygodzie murowanej stajni na 60 ogierów. W tym czasie pracami budowlanymi na Wygodzie kierował były kapitan R. Zwierzyński. On też był prawdopodobnie autorem pierwotnego planu rozmieszczenia zabudowań - drewnianych, obecnie nieistniejących stajni.

Cały teren Stada został od nowa rozplanowany. Dawny trakt wyprostowano (przy czym przestał on być uczęszczanym traktem komunikacyjnym ze względu na ustalenie granicy Królestwa Polskiego na Bugu), dzięki czemu stał się on osią kompozycyjną założenia, którego teren ogrodzono oraz podzielono na szereg wybiegów. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. ukazuje nam zagospodarowany teren Stada niewiele mniejszy od obecnego terenu założenia. Widoczne są na niej zabudowania w rejonie Starej Wygody (dawnego folwarku), tj. w rejonie obecnej stajni wyścigowej, a także na terenie dawnych wybiegów wschodnich. Granice północno-zachodnia i południowo-wschodnia ówczesnego założenia pokrywały się z granicami, jakie założenie miało w latach 80. XX w.

Do roku 1829 stado janowskie dzierżawiło część gruntów od Rządowej Ekonomii Janowskiej. Dopiero 1 sierpnia tego roku grunty wydzierżawiane i użytkowane przez Stado formalnie przeszły na jego własność.

W czasie Powstania Listopadowego stado janowskie zostało ewakuowane na teren województwa krakowskiego i kaliskiego. Po Powstaniu namiestnik Iwan Fiodorowicz Paskiewicz, wielki miłośnik i znawca koni odniósł się do hodowli w Janowie bardzo przychylnie, dzięki czemu nastąpił rozkwit hodowli będący ewenementem na tle ogólnej polityki carskiej negatywnie ustosunkowanej do wszelkich polskich instytucji. Przyspieszyło to budowę nowych obiektów na Wygodzie.

W roku 1841 zbudowano na Wygodzie „stajnię murowaną, dachówką krytą dla ogierów celnych" (obecnie stajnia zegarowa). W roku 1848 wzniesiono „stajnię ditto na 40 ogierów prowincjonalnych" (obecnie tzw. Stajnia wyścigowa). W tymże roku nabyto zegar za 365 rubli. Autorem projektu obydwu stajni był Henryk Marconi.

W latach 1844-1845 przeprowadzono roboty zabezpieczające Wygodę od wylewów Bugu, polegające na usypaniu wału, który niedługo potem poprawiono gdyż uszkodziła go wielka powódź. Wał ten istnieje do dziś w takiej postaci, jaką przyjął po tych poprawkach.

Jak widać, po 1931 r. nastąpił drugi etap rozwoju kompozycji przestrzennej założenia związany z przychylnym nastawieniem ówczesnych władz do stadniny. Duży teren założenia zaczęto zagospodarowywać planowo, zgodnie z kanonami klasycystycznymi, dążąc do nadania mu pewnej reprezentacyjności i estetycznej formy. Poszerzono i utwardzono drogę dojazdową z miasta, która stała się główną osią założenia i podporządkowano jej szereg osi poprzecznych, podkreślonych geometrycznym układem dróg i wybiegów. Stworzyło to podstawowy szkielet kompozycji istniejącej do dzisiaj. Na osi głównej założenia, przy południowej granicy kompozycji wyznaczonej przez rów z wodą, usytuowano bramę wjazdową, a w centrum założenia wzniesiono na tej osi w 1841 r. stajnię dla ogierów celnych, która w 1848 r. otrzymała zegar. W latach 1844-1845 usypano, jak wspomniano wcześniej, wał zabezpieczający przed wylewami Bugu, stanowiący od tej pory północną i wschodnią granicę kompozycji. Wał ten otoczył półkolem Starą Wygodę, a środkowy fragment tego wału stanowił przedłużenie osi głównej od północy.

Stajnia zegarowa - stan w 1931 r.
Publ. www.bc.wbp.lublin.pl

Zachowane zabudowania Starej Wygody wpłynęły na rozmieszczenie dróg we wschodniej części założenia, stanowiących drugorzędne osie kompozycyjne, w tym dwóch dróg równoległych do wschodniego odcinka wału, łączących Starą Wygodę z dziedzińcem tzw. Wygody Nowej, przy którym wzniesiono w 1848 r. stajnię dla ogierów prowincjonalnych oraz inne drewniane zabudowania, stojące wśród budynków wcześniejszych. Inne drogi - poprzeczne do opisanych - były związane: północna ze Starą Wygodą i wałem, środkowa z dziedzińcem za stajnią zegarową, a południowa łączyła główną oś założenia z Nową Wygodą.

Wszystkie wymienione elementy przedstawia Plan zbiorowy urządzenia ekonomii rządowej Janów z 1850 r. Na planie tym widoczna jest ponadto kompozycja zachodniej części terenu, gdzie duży prostokątny teren, od wschodu półkolisty (prawdopodobnie hipodrom) otoczony jest od północy, zachodu i południa dwoma rzędami prostokątnych i kwadratowych wybiegów. Wschodnia, półkolista część przypuszczalnego hipodromu oddzielona była drogą łączącą bramę wjazdową z zachodnim krańcem wału. Na zachód od tej drogi i na północny-zachód od bramy zaznaczono na mapie dwa symetryczne, ciemne prostokąty, oznaczające być może zabudowania lub sady. Jednak ze względu na brak legendy i przekazów dotyczących zabudowań w tym rejonie nie można ustalić dokładnego znaczenia tych oznaczeń.

W latach 1851-1852 oczynszowano chłopów na gruntach należących do Stadniny. 7 września 1852 r. Ekonomia Janowska została przejęta przez Skarb, a Stadninie pozostawiono 2825 morgów i 36 prętów ziemi (około 1413 ha), z czego 500 morgów stanowiły grunty orne, a resztę łąki i zarośla. Stado janowskie liczyło w tym czasie 484 sztuki.

W latach 50. i 60. XIX w. nieumiejętnie prowadzone stado degenerowało się. Doszło do tego, że w 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych przedstawiła Radzie Administracyjnej Królestwa Polskiego wniosek o likwidację Stada w Janowie. Jedynie interwencja ówczesnego namiestnika Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza spowodowała, że stadniny nie zlikwidowano, a jedynie znacznie obniżono jej etat. Rosjanie przeprowadzili unifikację stadniny z podobnymi instytucjami na terenie Rosji, wprowadzili tu jako urzędowy język rosyjski, a w roku 1867 Janów ostatecznie został podporządkowany Zarządowi Stadnin Państwowych w Petersburgu. W roku 1868 zlikwidowano wydział treningowy i konie wyścigowe.

Okres stagnacji trwał w Janowie aż do jesieni 1881 r., kiedy to posadę dyrektora objął Aleksander Nieroth, znany wówczas sportsmen i hodowca koni rasy angielskiej. Nieroth zastał na Wygodzie zabudowania w bardzo złym stanie. Oprócz stosunkowo nowych stajni (dzisiejszej) czołowej i zegarowej pozostałe były „drewniane, słomą kryte, z małymi okienkami, w kompletnej ruinie". W 1885 r. przystąpił więc do budowy stajni czołowej i matek stadnych. W jej środku znajdował się duży, kryty maneż do stanówki i przeprowadzania ogierów. Miała ona 56 boksów i wzniesiona została według projektu petersburskiego architekta Surowa, a nazwano ją Woroncowską dla upamiętnienia główno-zarządzającego stadninami państwowymi w Rosji Iłłariona Woroncowa-Daszkowa, który wyasygnował kredyty dla potrzeb stadniny. (Obecne stajnie czołowa i Wroncowska pierwotnie stanowiły jeden budynek.) W tym czasie wybudowano kilka drewnianych stajni z murowanymi narożnikami (z których zachowały się dwie, stojące na wschód od stajni zegarowej). Na terenie tzw. Starej Wygody wybudowano w latach 1895-1899 szpital koński w rejonie istniejącej obecnie zabudowy mieszkalnej wzniesionej w latach międzywojennych. Poza tym wzniesiono szereg zabudowań gospodarczych oraz nieco później drewniane tzw. stajnie prywatne. Prawdopodobnie przebudowano też wówczas stajnię Marconiego dla ogierów prowincjonalnych.

Maneż - stan współczesny
Publ. www.commons.wikimedia.org

Oprócz budowy budynków stajennych Nieroth dbał również o pastwiska i łąki, stanowiące bazę hodowlaną stadniny. W latach 1908-1912 została przeprowadzona melioracja łąk stadniny, która była później kontynuowana w okresie międzywojennym w latach 1937-1938.

Dzięki umiejętnie prowadzonej przez Nierotha polityce hodowlanej wzrosła ranga stadniny, która stała się przodującym ośrodkiem hodowli koni rasowych w Królestwie Polskim. Pod rządami tego znakomitego hodowcy stadnina pozostawała do jego śmierci w 1913 r. Za jego czasów mamy do czynienia z kolejną fazą rozwoju kompozycji przestrzennej Wygody. Nie tylko wybudowano wówczas stajnie czołową i matek stadnych u zbiegu osi głównej i drogi wiodącej do Nowej Wygody (obecnych stajni czołowej i Woroncowskiej), zbudowano trzy stajnie murowano-drewniane wzdłuż środkowej drogi poprzecznej (po jej południowej stronie), wzniesiono cztery stajnie prywatne na wschód od stajni zegarowej i na zachód od drogi przecinającej dawny przypuszczalny hipodrom, ale także zbudowano szpital koński na Starej Wygodzie, tor wyścigowy w zachodniej części założenia (prawdopodobnie na terenie hipodromu), dom trenera (później mieszczący dyrekcję stadniny) położony na północny-zachód od bramy i założono park wokół tego budynku.

W parku tym posadzono drzewa i krzewy ozdobne o zróżnicowanym składzie gatunkowym. Pierwotna kompozycja tego parku zatarta została przez późniejsze zniszczenia oraz nowe zabudowania i nasadzenia. Do chwili obecnej pozostały z niej tylko pojedyncze egzemplarze starych drzew. Oprócz tego dokonano nasadzeń wzdłuż dróg, w tym wzdłuż głównej osi. Roślinność założenia uzupełniały rosnące na jego terenie topole, określone w 1939 r. przez Bolesława Górnego jako olbrzymie. (Jedna z tych topól w czasie I wojny światowej wywracając się zniszczyła część stajni Woroncowskiej.) Całość zaś wzbogacały włączone w obręb kompozycji duże połacie łąk i wybiegów, na których pasły się i biegały konie, a których część stanowiła fragmenty naturalnego nadbużańskiego krajobrazu.

W 1898 r. Zygmunt Gloger tak pisał o tym obiekcie: „Ze wzgórz prawego wybrzeża widzisz tam, za płową wstęgą rzeki, rozległe błonia i łąki ocienione tu i ówdzie gajami olszowymi, wśród których pasą się swobodnie tabuny różnomaścistych źrebaków i klaczy ze Stada rządowego w Janowie. Gdyby nie długie szopy na siano, po szerokich błoniach tu i ówdzie rozrzucone, to nie widząc ani pól uprawnych, ani domostw ludzkich, mógłbyś sądzić, że to obraz dziewiczej przyrody z czasów dawnych".

Rozwój stadniny przerwał wybuch I wojny światowej. W roku 1914 ewakuowano stadninę do guberni charkowskiej, a następnie na początku 1915 r., wobec pewnych postępów wojsk rosyjskich w Prusach Wschodnich konie powróciły do Janowa. Wtedy to po raz pierwszy zarząd stadniny został ulokowany nie jak dotychczas w zamku biskupim, lecz na Wygodzie, w budynku mieszczącym dawniej mieszkanie trenera i pokoje gościnne, stojącym na północny-zachód od bramy wjazdowej.

Sierpniowa ofensywa wojsk niemieckich i austriackich spowodowała ponowną ewakuację stadniny do guberni charkowskiej, gdzie w zawierusze rewolucyjnej cale stado przepadło.

W budynkach dawnej stadniny Niemcy urządzili odświeżalnię i szpital koński. 10 maja 1919 r., kiedy to zabudowania na Wygodzie przejmował Zarząd Stadnin Państwowych były one zdewastowane przez okupanta, m.in. lewe skrzydło stajni Worocowskiej było zawalone rzez topolę wywróconą przez huragan, a czwarta stajnia prywatna była rozebrana do połowy. Po przejęciu stadniny władze polskie przystąpiły natychmiast do odbudowy pogłowia zwierząt w oparciu o konie ze stajni prywatnych. Wobec zniszczenia zabudowań na Wygodzie i konieczności przeprowadzenia przynajmniej prowizorycznych remontów konie umieszczono tymczasem w niedalekiej Cieleśnicy, należącej wówczas do Stanisława Rosenvertha. Dopiero w grudniu 1919 r. przeniesiono wszystkie konie na Wygodę.

Proces odbudowy został ponownie przerwany przez działania wojenne 1920 r., które spowodowały ponowną dewastację zabudowań. Zwierzęta ewakuowane na zachodnie tereny Polski nie ucierpiały.

W związku z przekazaniem zamku w Janowie biskupom podlaskim powstała konieczność budowy na Wygodzie mieszkań dla masztalerzy i personelu urzędniczego, które wzniesiono na Starej Wygodzie. Aby zmniejszyć koszt tych inwestycji uruchomiono własny tartak i cegielnię. Teren Starej Wygody, uległ zatem zasadniczej zmianie - po likwidacji szpitala końskiego i innych zabudowań usytuowano (równolegle do drogi wybiegającej od stajni Woroncowskiej w kierunku północno-wschodnim) osiedle domów mieszkalnych. Oprócz budynków murowanych powstały wówczas dwa istniejące do dziś drewniane budynki mieszkalne w stylu nawiązującym do tzw. architektury narodowej.

W omawianym okresie funkcjonowały na Wygodzie dwie niezależne instytucje - Stado Ogierów i Stadnina Końska. Dyrekcja tej pierwszej mieściła się w miejscu obecnego budynku Dyrekcji Państwowej Stadniny Koni, tj. w drewnianym dworku z kolumnami, przed którym znajdował się połączony z główną drogą kolisty podjazd, na którym posadzono dąb. Dyrekcja tej drugiej zajmowała budynek zlokalizowany w miejscu obecnego cielętnika. Pozostałością po zieleni posadzonej przy tym budynku była zachowana grupa świerków. Przy obu budynkach dyrekcyjnych posadzono świerki, przy czym nasadzenia przy pierwszym z nich miały charakter monokultury i zajęły całą północno-zachodnią część parku, a przy drugim ograniczały się do posadzenia szpaleru świerkowego.

Po wybuchu II wojny światowej stado zostało ewakuowane na Wołyń, gdzie znaczna jego część została przejęta przez ZSRR. Po 17 września 1939 r. przez pewien czas teren stadniny pozostawał w rękach wojsk radzieckich, a następnie został przekazany Niemcom. Pierwszym niemieckim dyrektorem został tu major Grimm, a po nim funkcję tę objął podpułkownik Feldgebbel. Niemcy starali się odbudować dawne stado janowskie, które 14 lipca 1944 r. ewakuowali w okolice Drezna. 18 sierpnia 1946 r. stado janowskie wróciło z Niemiec na Wygodę.

W czasie wojny zabudowania stadniny uległy częściowemu zniszczeniu, w tym całkowicie zniszczone zostały dwa budynki dyrekcyjne, część budynków gospodarczych, jedna z drewniano-murowanych stajni wzniesionych przez Nierotha, usytuowana na zachód od stajni zegarowej oraz dawny dom trenera usytuowany na zachód od bramy wjazdowej.

Bezpośrednio po wojnie administracja stadniny urzędowała na piętrze stajni czołowej. W latach 1953-1954 wzniesiono murowany budynek dyrekcyjny w miejscu dawnego drewnianego z kolumienkami. W tym czasie ukształtowano też jajowaty podjazd przed budynkiem dyrekcji na miejscu dawnego - kolistego. Jednocześnie przeprowadzono remonty istniejących stajni, budynków mieszkalnych i gospodarczych. W ramach porządkowania terenu odnowiono drogi (część z nich otrzymała nawierzchnię z trylinki) oraz żywopłoty przy stajni zegarowej, wzdłuż dróg oraz wokół wybiegów, a także uporządkowano tereny wybiegów. W latach 70. XX w. wprowadzono niskie ogrodzenia wybiegów i dróg z rur stalowych (niektóre na słupkach murowanych, a inne na stalowych), a także wyasfaltowano drogę dojazdową i dokonano nowych nasadzeń w otoczeniu podjazdu przed budynkiem dyrekcji oraz przy drogach. W latach 80. wzniesiono na południe od budynku dyrekcji budynek mieszczący hotel i stołówkę.

Po zniszczeniach wojennych wzniesiono też na Wygodzie szereg nowych zabudowań, których większość skupia się w rejonie Nowej Wygody (obory, magazyny, chlewnie, wiaty, szopy itp.) oraz na północny-zachód od stajni zegarowej i stajen prywatnych (budynki inwentarskie, gospodarcze, stodołę, budynek mieszkalny, wiaty). Ponadto w otoczeniu nowego budynku dyrekcyjnego oraz pomiędzy nim a bramą wjazdową wzniesiono wiele innych zabudowań (budynek mieszkalny, budynki gospodarcze, garaż, szopy, wiaty, ubikacje, etc.)

Do lat 80. XX w. oprócz kilku pomnikowych starych drzew raczej nie zachowały żadne elementy kompozycji wcześniejszej niż dziewiętnastowieczna. Najstarszymi drzewami były dwie lipy drobnolistne - wspomniana wcześniej lipa o średnicy pni 168 cm, która rosła przy drodze z trylinki, na wschód od krzyża, na południowy-zachód od drewniano-murowanej stajni oraz lipa o średnicy 145 cm, rosnąca na południowy-zachód od drewniano-murowanej stajni i na wschód od stajni zegarowej. Do drzew osiemnastowiecznych lub z przełomu XVIII i XIX w. należało też zaliczyć 3 dęby szypułkowe o średnicy pni 80-105 cm, rosnące w rzędzie - jeden przy południowej granicy założenia, drugi przy cielętniku, a trzeci przy piwnicy na północ od obór. Z elementów najwcześniejszej dziewiętnastowiecznej kompozycji zachowały się: stajnia zegarowa, stajnia wyścigowa, brama wjazdowa, droga wyznaczająca oś główną kompozycji, wał ziemny, układ dróg wzdłuż innych osi kompozycji oraz część nasadzeń z tego okresu. Rozmieszczenie tych elementów pozostawało jednak pod wpływem usytuowania wcześniej istniejących zabudowań Starej i Nowej Wygody, traktu Brzesko - Łosickiego i zagospodarowanych ziem folwarku. Te zachowane elementy dziewiętnastowieczne stanowią osnowę kompozycji późniejszych, których elementy w części przetrwały do chwili obecnej. Z okresu rządów Nierotha (1881-1913) zachowały się: stajnia czołowa, stajnia Woroncowska, dwie stajnie drewniano-murowane, 4 drewniane stajnie prywatne, część roślinności parku oraz stare aleje osi głównej i pojedyncze drzewa ozdobne. Z okresu międzywojennego do lat 80. XX w. zachowały się osiedle domów mieszkalnych, aleja jesionów pensylwańskich i szpaler kasztanowców, zlokalizowane w rejonie Starej Wygody, a także nasadzenia świerkowe w parku i przy cielętniku oraz różnogatunkowe nasadzenia przy drogach i budynkach. Wszystkie pozostałe elementy założenia pochodziły z czasów po II wojnie światowej. Poza tym, należy zauważyć, że całość założenia pozostawała w tym czasie w swoich dziewiętnastowiecznych granicach i posiadała czytelny osiowy układ kompozycyjny, nadal podporządkowany kanonom klasycystycznym (mimo przekształceń zachodniej części obiektu i przekształceń niektórych odcinków dróg).

Roślinność założenia była bardzo różnorodna, tak pod względem wieku, jak i pod względem składu gatunkowego. W roku 1980 rosło tu 78 gatunków i odmian drzew i krzewów, a sadzone drzewa i krzewy przemieszane były z samosiewami drzew i zaroślami. Oprócz opisanych wcześniej drzew najstarszych o proweniencji osiemnastowiecznej, do cennych starych drzew obiektu należały jesiony i topole rosnące w pasie roślin na wschód od stajni Woroncowskiej, topole rosnące nad rzeką Krzywulą, duże topole rosnące na zachodnich wybiegach, topola w rejonie osiedla przy alei jesionów pensylwańskich oraz topole rosnące przy drodze na południe od murowanej stodoły. Topole te osiągały 60-110 cm średnicy pni. Inne stare drzewa różnych gatunków sadzone za czasów Nierotha rosły przede wszystkim przy drogach (w tym aleja jesionowa przy osi głównej), w parku i w otoczeniu stajni zegarowej oraz w rejonie Nowej Wygody, na wybiegach zachodnich i innych. Z tego okresu pochodzi też znaczna ilość drzew wyrosłych z samosiewów wzdłuż rzeki i przy rowie z wodą stanowiącym południową granicę obiektu. Z lat 20. XX w. pochodziły: świerkowy drzewostan parku, część drzew innych gatunków rosnących w parku, część drzew w alei dojazdowej, świerki na terenie Nowej Wygody oraz aleja jesionów pensylwańskich i szpaler kasztanowców w rejonie Starej Wygody, a także aleja brzozowa rosnąca na wschód od stajni wyścigowej. Starą roślinność uzupełniały drzewa młode sadzone po 1946 r. (aleje wzdłuż utwardzonych dróg, grupy drzew koło stajni zegarowej i koło krzyża, pojedyncze drzewa i krzewy w rejonie podjazdu, przed budynkiem dyrekcyjnym, we wnętrzu stajni zegarowej oraz przy stajniach czołowej i Woroncowskiej). A także drzewa i krzewy wyrosłe z samosiewów tworzących lasy i zarośla zgrupowane przy rzeczce, wale, rowie z wodą wzdłuż południowej części założenia, wokół rowu z wodą przecinającego założenie na północ od stajni prywatnych oraz na terenie parku. Z lat 70. XX w. pochodziły rośliny z pasa oddzielającego środkowy z zachodnich wybiegów od drogi przy stajniach prywatnych oraz szkółka młodych drzew na północ od nich.

Cały obiekt był unikalną kompozycją ukształtowanego w sposób celowy i estetyczny krajobrazu, zajmującą obszar o powierzchni 110 ha - tak ze względu na duży obszar, jak i ze względu na niecodzienny charakter związany z wiodącą funkcją. Niezwykle duże wnętrza wybiegów i łąk, dalekie osie widokowe obramowane budynkami i roślinnością, ale także zwierzęta na wybiegach przysparzały założeniu niezapomnianych walorów. Istotne tu było także otwarcie zachodnich wybiegów w kierunku łąk nadbużańskich, dzięki czemu krajobraz wybiegów i łąk stopiony był w jedną całość.

Istotne były także przyrodnicze funkcje obiektu wpływającego na poprawę stosunków wodnych, poprawę mikroklimatu, stanowiącego ochronę od wiatrów, zabezpieczającego przed erozją oraz tworzącego siedliska dla ptactwa i drobnej zwierzyny.

Wszystko to sprawiało, że opisywane założenie pełniło w krajobrazie ogromną rolę, chociaż z miasta nie było widoczne, gdyż zasłaniał je pas zwartej roślinności ciągnący się wzdłuż południowej granicy kompozycji.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Janów Podlaski - Wygoda - stan współczesny
Publ. www.2016jerycho.pl

Jedno z wnętrz wybiegów z widokiem na zabytkowe, dziewiętnastowieczne budynki - stan współczesny
Publ. www.bastion.website.pl

Źródła:

Bończak-Kucharczyk Ewa. Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia zamkowo-ogrodowego w Janowie Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowe przy Stadninie Koni w Janowie Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: założenie ogrodowe, Janów Podlaski - Wygoda, WygodaKategoria:inne