rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeJancewicze

Park dworski – krajobrazowy, o kompozycji typu kaligraficznego, założony w początkach XX w. w miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Jancewicze

Gmina: Czeremcha

Położenie obiektu: w otwartym terenie, wśród pól i łąk, w odosobnieniu od osad chłopskich, na cyplu morenowym, otoczonym z trzech stron wodami rzeczki Studzienki, strumienia będącego dopływem Pulwy i rzeki Pulwy, przy drodze z Bobrówki i Zubek do Wyczułek i Wysokiego Litewskiego oraz przy drodze z Turowszczyzny, która na zawsze podzieliła założenie na dwie części (gospodarczą – południowo-zachodnią oraz ogrodową – południowo-wschodnią)

 

 Jancewicze plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Jancewiczach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Początki osady w Jancewiczach należy datować na XVI w., kiedy trwała kolonizacja tej części ówczesnego województwa brzesko-litewskiego, położonej do 1795 r. w Wielkim Księstwie Litewskim (później w Rosji w guberni grodzieńskiej, a od 1918 r. w województwie poleskim). Pierwotna siedziba dworska w Jancewiczach powstała w obrębie nadania króla Kazimierza Jagiellończyka dla niejakiego Tura, a w 1499 r. posiadaczami tego obszaru byli wnukowie Tura – Korniłło i Iwaszko Andrejewicze.1 Nie wiemy kiedy usamodzielniły się dobra Jancewicze. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi dopiero z 1656 r.2 i nie jest wykluczone, że pierwotna osada dworska znajdowała się gdzie indziej – w uroczysku Zamczysko, zwanym też Kriepost, gdzie na łąkach nad rzeką Pulwą znajduje się czworoboczna przestrzeń otoczona wałem i fosą, w której narożu widnieje zarosły staw, a kilka starych drzew (mających w latach 80. XX w. do 100 cm średnicy pni) i rozrosłe krzewy znamionują istnienie nieznanego bliżej obiektu. Być może jest to pozostałość dworzyska Tura z XV w.

W 1886 r. majątek Jancewicze należał do kilku spadkobierców Jaczynowskiego. Obejmował wtedy 772 dziesięciny ziemi (850 ha) Później całość dóbr przeszła w ręce jego syna Romualda.3 Romualdowi Jaczynowskiemu (zm. w Mińsku Białoruskim w 1939 r.) kompozycja Jancewicz zawdzięcza swój ostateczny kształt.

Założył on tu park, który zajął trapezowaty teren, wcześniej będący zapewne ogrodem użytkowym. Wokół tego terenu rosły aleje i szpalery, których część pozostawiono, toteż po przebudowie zamykały one wnętrze parku. Wewnątrz parku skomponowano sieć obwodnicowych dróg spacerowych oraz kilka klombów, przy czym kompozycja tych elementów była charakterystyczna dla krajobrazowych założeń typu kaligraficznego – być może wykorzystano tu wzorce przejęte z kronenbergowskich parków w pobliskiej Białowieży. Pośrodku parku wzniesiony został drewniany, obmurowany cegłą dwór, ustawiony frontem do drogi dojazdowej. W elewacji ogrodowej dwór posiadał werandę, na którą wiodły betonowe schody. Przed werandą mieściło się duże trawiasto-kwiatowe wnętrze otoczone grupami krzewów ozdobnych – tawuł, czeremch, tawlin, lilaków, śnieguliczek, trzmielin i leszczyn. Oprócz krzewów posadzono tu pojedynczo i w grupach lipy, wiązy górskie, topole białe i kasztanowce. Od południa zamykały to wnętrze szpalery lipowe. We wschodnim narożu wnętrza ustawiono (w sąsiedztwie grupy krzewów ozdobnych) na murowanym postumencie rzeźbę św. Jana Nepomucena. Inne wnętrza parku, również z nieregularnymi i ciekawymi skupiskami drzew i krzewów ozdobnych, urządzono przed główną i bocznymi elewacjami dworu. Na północ od dworu, na granicy parku, przy drodze ustawiono kubaturową, drewnianą kapliczkę. Całość uzupełniała niewielka sadzawka. Główną drogę dojazdową do dworu obsadzono aleją kasztanowców. Kontynuowała ją droga spacerowa wśród szpalerów lipowych rosnących przy granicach założenia. Wokół szpalerów, po granicach założenia poprowadzono rowami wodę ze strumienia i rzeczki Studzianki. Była to pewna namiastka kanałów parkowych, które biegły także wzdłuż drogi przecinającej założenie. Park graniczył z sadami (położonymi od niego na południowy wschód i ciągnącymi się do rzeczki Pulwy) i z łąką. Inne sady złożono na północny-zachód od parku, przy gościńcu. Po prawej stronie gościńca do Wysokiego Litewskiego, przy dziedzińcu gospodarczym ustawione były stajnie, lodownie, spichlerz i sernik. Inne budynki magazynowe i hodowlane umieszczone były nie przy dworze jancewickim, ale w chutorze Jasieńskie. W Jancewiczach natomiast ulokowano czworaki dla służby folwarcznej, stojące nad Studzianką. Całość założenia ogrodzona była płotem drewnianym i zajmowała obszar o powierzchni około 14 ha, przy czym właściciele nie pozwalali korzystać ludności z drogi przecinającej założenie. W tym stanie kompozycja przetrwała do 1939 r.4

W okresie międzywojennym majątek Romualda Jaczewskiego borykał się z dużymi trudnościami finansowymi i trwała rozsprzedaż gruntów.5

We wrześniu 1939 r. Jancewicze znalazły się w granicach ZSRR. W latach 1939-1941 założenie zdewastowano. W dworze stacjonował wtedy oddział wojsk radzieckich, żołnierze zniszczyli rzeźbę św. Jana Nepomucena, a w kaplicy urządzili najpierw stróżówkę, a później ustęp. Zabudowania gospodarcze zawaliły się, zaś pozbawiony opieki park był trzebiony i wyniszczany. W 1941 r. założenie przejęli Niemcy, którzy z gruntów majątków Jancewicze, Klateczka, Łunna (dziś poza granicami Polski) i Łowiennice stworzyli wielki kompleks agrarny. Później, w lipcu 1944 r. podczas działań wojennych pożar zniszczył zabudowania gospodarcze.6

Po wojnie majątek Jancewicze został w ramach reformy rolnej rozparcelowany, przy czym większość gruntów i ocalałe budynki gospodarcze przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Wólka Nurzecka, które rozebrało i przeniosło do Wólki lodownię i spichlerz, toteż gospodarcza część dawnego założenia przestała istnieć (z zabudowań dworskich pozostał jedynie dwór). Ogród, tereny po sadach i części gospodarczej otrzymał w ramach reformy Antoni Szwejkus (zm. około 1979 r.). Zamieszkał on we dworze, który ostatecznie został przez niego rozebrany w 1973 lub 1974 r., po czym wzniósł dla siebie na terenie parku nową zagrodę. Po śmierci Antoniego Szwejkusa wdowa po nim – Stanisława - ponownie wyszła za mąż za Jerzego Zielińskiego, który pozostawał właścicielem terenu dawnego założenia w latach 80. XX w.7

 

Jancewicze

Widok na park dworski w Jancewiczach od zachodu z drogi dojazdowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1861

 

Jancewicze

Park dworski w Jancewiczach - widok w kierunku północno-wschodnim na jedno z wnętrz ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1862

 

Jancewicze - 3

Park dworski w Jancewiczach - widok od południa na szpalery startch drzew otaczające park - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastaerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1864

Mimo zniszczeń park w Jancewiczach zachował do lat 80. XX w. ślady dawnej kaligraficznej kompozycji. Jego roślinność mimo ubytku gatunków rzadszych, nadal tworzyła układ kompozycyjny o dość znacznej wartości estetycznej. Oprócz krzewów rosły tu grupy starych i młodych drzew, wśród których wyróżniały się rosnące przy granicach parku regularne nasadzenia pochodzące z I i z II połowy XIX w., składające się głównie z kasztanowców, białodrzewów i lip. Najstarszym drzewem obiektu był kasztanowiec posadzony zapewne jeszcze w osiemnastym wieku i będący już u kresu wegetacji. Lipy w szpalerze osiągały rozmiary do 90 cm średnicy pni. Łącznie występowały tu w tym czasie 24 gatunki drzew i krzewów, ale teren parku nadal pełnił ważną rolę w krajobrazie jako piękna grupa starych drzew i krzewów, doskonale widoczna w otwartym terenie.8

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Akty Litovskoj Metriki, wyd. Leontovic F. I., t. II, Moskwa 1896-1897, s. 26-27, nr 479

2 Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, Warszawa 1978, s. 84

3 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 84

4 Informacje ustne mieszkańców wsi Jancewicze; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jancewiczach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 51, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog pakrów i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 106-107

5 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 1114; Monitor Polski, 3 października 1936 r. i z 22 kwietnia 1939 r.; Słowo, z 29 kwietnia 1935 r., s. 21

6 Informacje ustne mieszkańców wsi Jancewicze

7 Informacje ustne mieszkańców wsi Jancewicze

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jancewiczach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 51, Białystok 1988r, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 106-107

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Jancewicze, józef maroszekKategoria:dworski