Janowicze Górka

Park dworski – krajobrazowy, zachowujący elementy regularnego, barokowego układu, powstały około połowy XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Janowicze

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Położenie obiektu: z dala od innych siedzib, na wzgórzu sąsiadującym od południa z bagienną doliną rzeczki Turośnianki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Janowiczach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Swą nazwę miejscowość zawdzięcza Janowi Raczkowi, właścicielowi działu dóbr białostockich - przed 1450 r. znajdowała się ona na ziemiach nadanych jego ojcu Raczce Tabutowiczowi. Przed 1498 r. Jan Raczkowicz został zamordowany przez swojego brata Michnę, w wyniku czego jego dział dóbr ojcowskich wrócił do własności wielkoksiążęcej. 16 marca 1512 r. król Zygmunt I polecił zwrócić Aleksandrowi Chodkiewiczowi jego ojcowiznę, m.in. Wierzch Turośni. W opisie przeprowadzonego rozgraniczenia, które król zatwierdził 3 kwietnia 1525 r. wspomniano Janowicze, które zaliczono do włości Chodkiewiczowskiej.¹ Odtąd stale Janowicze wchodziły w składa dóbr zabłudowskich (zob. Zabłudów), należących do 1599 r. do Chodkiewiczów, a w latach 1600-1832 do Radziwiłłów, stanowiąc jeden z folwarków tych dóbr. Folwark ten w XVII w. wchodził w skład klucza karakulsko-sobolewskiego (zob. Sobolewo) i pełnił funkcje użytkowe. Nadano mu jednak klarowny, barokowy układ przestrzenny, składający się z obszernego dziedzińca otoczonego zabudowaniami, z ogrodu opadającego do rzeki, ze stawów wykopanych nad rzeką i z alei dojazdowej, biegnącej do zabudowań od południowego-wschodu (z Sobolewa) po grobli między stawami i po granicy ogrodu. Orientację w rozplanowaniu i zabudowie folwarku w XVII w. umożliwia „Opisanie budynków folwarku janowickiego z 30 lipca 1686 r.”.²

W II połowie XVII w. i w wieku XVIII folwark był stale zastawiany, w 1674 r. trzymał go w zastawie Aleksander Rayski,³ w 1698 r. zastawiono cały klucz karakulsko-sobolewski Stefanowi Mikołajowi Branickiemu, wojewodzie podlaskiemu⁴. Później być może wykupili Janowicze Radziwiłłowie, jednak nadal były one zastawione. W 1784 r. znajdowały się „w posesji zastawnej IMci Pana Paszkowskiego”.⁵ W 1794 r. jako właścicieli odnotowano ponownie Radziwiłłow.⁶

Park dworski i zbudowania w Janowiczach Górce na "Planie Rewersalnym Folwarku i Wsi Janowicz oraz Lasu w udzielnym
Obrębie Widziki zowiący się w Obwodzie i Powiecie Białostockim sytuowanych..." z 1820 r.
AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 422-26
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2590

Zbliżenie rozplanowania zalżenia dworsko-ogrodowego w Janowiczach Górce
na "Planie Rewersalnym Folwarku i Wsi Janowicz oraz Lasu w udzielnym Obrębie Widziki zowiący się
w Obwodzie i Powiecie Białostockim sytuowanych..." z 1820 r.
AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 422-26
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2590

W 1820 r. Prokuratoria Dóbr Masy Radziwiłłowskiej sprzedała Janowicze Traczewskim,⁷ po których przejęli ten folwark gen. Aleksander Daneyko (ur. w 1786 r., wzm. w latach 1828-1856) i jego żona Aniela ze Smoleńskich⁸.Później Janowicze przeszły na własność Wincentego Łowickiego (ur. w 1802 r., wzm. w latach 1853-1856),⁹ a następnie na Bolesława Rusieckiego, ożenionego 3 lipca 1854 r. ze Stefanią Karpowiczówną (ur. w 1832 r., zm. przed 1869 r.) z Białegostoczku (zob. Białostoczek). W latach 1876-1886 majątek Janowicze wraz z folwarkami Widziki i Zatopolany liczył około 385 ha i był własnością Michała Karpowicza (ur. w 1828 r., zm. w 1893 r.).¹⁰

Po usamodzielnieniu się dóbr siedzibę przekomponowano nadając jej bardziej reprezentacyjny i ozdobny charakter. Wzniesiono murowany dwór w południowo-zachodniej części dziedzińca, równolegle do starej alei dojazdowej. Na dziedzińcu urządzono kolisty podjazd, który otoczono ozdobnymi nasadzeniami. Na zachód od dworu, alei i starego ogrodu założono park krajobrazowy z kolistym lub eliptycznym gazonem w sąsiedztwie dworu oraz z grupami drzew i krzewów otaczającymi wnętrze parkowe zamknięte od północy szpalerami. Niewielką powierzchnię parku rekompensowały widoki, jakie biegły z dworu przez park na pola i dolinę rzeki. Od południa kompozycję parku zamykał jeden z dwóch starych stawów oraz staw nowy, wykopany w jednej linii ze starymi. Za stawami płynęła rzeka otoczona kępami olsz i wierzb.¹¹

Znaczenia nabrała komunikacja Janowicz z Białymstokiem toteż wytknięto nową drogę dojazdową, wiodącą z dziedzińca na północny-wschód, do drogi pocztowej z Białegostoku do Bielska Podlaskiego. Później jednak zamknięto ten dojazd nową (ulokowaną około 100 m od starego dziedzińca) nową częścią gospodarczą. Pomiędzy nią a dziedzińcem założono sad. Funkcje reprezentacyjnej alei dojazdowej przejęła teraz droga prowadząca od północnego-zachodu i obsadzona lipami, a odchodząca od drogi łączącej trakt pocztowy z wsią Janowicze i Juchnowcem. Lipami obsadzono też drogę do Juchnowca, ale tylko od strony północnej, by drzewa nie zasłaniały widoku na dwór i park. Zabudowania skupione wokół dziedzińca i w nowej części gospodarczej ogrodzono parkanem o murowanych fundamentach i słupach. Całość założenia zajęła obszar o powierzchni około 8,5 ha, a na przełomie XIX i XX w. dodano do tego układu wykopany za rzeką duży staw rybny, dobrze widoczny z dworu i parku.¹²

Po śmierci Michała Karpowicza majątek odziedziczyły jego dwie córki – Jadwiga Felicja i Stefania (ur. 11 stycznia 1878 r., zm. 7 stycznia 1974 r.). Podzieliły one ojcowiznę 2 września 1900 r. – Jadwiga Felicja otrzymała siedlisko, w którym po wyjściu za mąż w 1901 r. za Władysława Romualda Czarkowskiego (ur. w 1873 r.) osiadła na stałe. Czarkowscy jedynie dosadzili w Janowiczach drzew i krzewów, nie zmieniając zasadniczo istniejącej wcześniej kompozycji. W 1910 r. wdowa po Michale Karpowiczu – Bronisława z Jasiewiczów (zm. w 1912 r.) i jej córka Stefania Karpowiczówna sprzedały swoją część Janowicz (ponad połowę majątku), nabywając jednocześnie inny majątek liczący około 400 ha – Krzyżewo koło Sokół, gdzie założyły słynną Szkołę Rolniczą. Część Jadwigi Felicji z Karpowiczów Czarkowskiej (liczącą około 200 ha) nabył 8 listopada 1911 r. Andrzej Szyszkowski, a po nim przejął tę część Bogdan Szyszkowski (wzm. w 1928 r.). W 1928 r. własność Bogdana Szyszkowskiego obejmowała 184 ha ziemi.¹³

Po I wojnie światowej Janowicze odziedziczyła córka Czarkowskich – Michałowska, a po niej majętność tę przejął dr Dobrowolski. Nikt z nich tu nie mieszkał, a zarządem dóbr zajmował się Maurycy Kucewicz, który z rozporządzenia właścicieli przygotował Janowicze do parcelacji usuwając drzewa parkowe i rozbierając większość budynków. Parcelacji dokonano w latach 1937-1938, kiedy to rozsprzedano grunty i siedlisko dworskie chłopom. Dwór wraz z terenem o powierzchni około 1 ha zatrzymał sobie Maurycy Kucewicz, który w 1946 r. odsprzedał je Franciszkowi Żyłce. Zrujnowany podczas działań wojennych budynek dworu został do tego czasu częściowo rozebrany.¹⁴

Park dworski w Janowiczach Górce - widok z terenu dawnego ogrodu na aleję dojazdową - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2246

Pard dworski w Janowiczach Górce - widok z terenu dawnego podjazdu na zachowaną część dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2245

Po parcelacji uległy też zniszczeniu resztki kompozycji parku i ogrodów użytkowych, których miejsce zajęły liczne budynki dwóch zagród chłopskich, pola, łąki i pastwiska. O minionej świetności świadczyły w latach 80. XX w. jedynie przebudowana część dworu¹⁵, zdewastowana aleja lipowa, pojedyncze stare drzewa w otoczeniu zabudowań, resztki krzewów w północnej części dawnego parku, fragmenty skarp i przekopane na nowo stawy. Starodrzew, pochodzący z nasadzeń dokonanych w II połowie XIX w. i na początku XX w. składał się w tym czasie z lip, klonów, kasztanowców, wierzb, brzóz i grochodrzewów. Spośród krzewów przetrwała część lilaków, śnieguliczek, jaśminowców i leszczyn. Ogółem występowały tu w tym czasie 23 gatunki drzew i krzewów, lecz większość roślinności stanowiły młode nasadzenia lub samosiewy. Skupiona na szczycie wzgórza stara i młoda roślinność oraz wiodąca na wzgórze aleja powodowały, że obiekt nadal wyróżniał się w krajobrazie, jednak zniszczenie części parku i sadów oraz dewastacja siedliska i drzewostanu, a także nowe zabudowania sprawiały, że estetyczne walory obiektu były niewielkie.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Maroszek Józef, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów w XV – XVII w., Białystok 1994, nr 3-5, s. 45-48; Maroszek Józef, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku [w:] Białostocczyzna, nr 53, 1999, s. 5-30; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 29-30

² CAH w Mińsku, F. 694, op. 2, nr 2639, k. 6

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2104, s. 60, dz. XXVBI, nr 105/2; Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVII w. [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968, t. I, s. 115

⁴ AGAD, Archiwum Roskie, nr 82

⁵ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego  roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie t. I, Białystok 1993, s. 194 i 204

⁶ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2410; Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, opr. Urwanowicz Jerzy, Woltanowski Andrzej [w:] Studia Podlaskie, t. I, Białystok 1990, s. 246

⁷ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 422-26, Plan rewersalny Folwarku i wsi Janowicz oraz lasu w udzielnym obrębie Widziki zowiący się w obwodzie białostockim sytuowanych… w roku 1820 sporządzony…

⁸ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Zabłudowie, Akta ślubów 1785-1824, k. 122; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1928, k. 27 oraz Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1831-1832

⁹ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Spisy parafian i księgi metrykalne

¹⁰ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1, s. 637; Dworakowski Stanisław, Dziedziczka [w:] Kurier Poranny, 11-14 listopada 1993, s. 8

¹¹ Topograficeskaja karta Grodnenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000

¹² Bończak-kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Janowiczach Górce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 52, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 107-108

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5422, i 8862; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 128

¹⁴ Informacje ustne Korytkowskiej Czesławy, zam. w Janowiczach Górce oraz Żyłko Franciszka, zam. w Janowiczach Górce

¹⁵ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr M/60/5312-2 i M/60/5313/1-2

¹⁵ Bończak-kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Janowiczach Górce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 52, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 108-109

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Janowicze Górka, józef maroszekKategoria:dworski