Jaryłówka

Ogród dworski – tarasowy, kwaterowy, ze śladami późniejszych przekształceń, powstały w XVII lub w XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Jaryłówka

Gmina: Gródek

Położenie obiektu: w ciekawym widokowo terenie, na opadającym ku zachodowi, południu i wchodowi do doliny strumienia skłonie wzgórza, z którego pierwotnie, poprzez dość głęboki jar widać było ulokowaną na sąsiednim wzgórzu po przeciwnej stronie strumienia drugą siedzibę dworską w Jaryłówce

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Jaryłówce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Omawiany obiekt to jedna z dwóch dawnych siedzib dworskich w Jaryłówce.¹ Jaryłówka powstała w końcu XV w. lub na początku wieku XVI w toku nadań tych ziem dla bojarów, a jej nazwa wywodzi się od pierwszego właściciela – Jaryły. Była wzmiankowana w 1558 r.² i w 1686 r.³ W 1690 r. istniały tam już dwa dwory – pierwszy Józefa Wybranowskiego, a drugi Samuela Wrońskiego i Jana Dmiszewicza.⁴ Wzmianka z 1753 r. wymienia pannę Ludwikę Wrońską z Jaryłówki, która wyszła za mąż za Stanisława Poczobuta, landwójta kryńskiego. W 1755 r. odnotowano też śmierć Konstancji Linkiewiczówny z Jaryłówki.⁵ Trudno obecnie powiedzieć, czy byli oni właścicielami, czy tylko rządcami lub dzierżawcami tego majątku. W 1775, 1782 i 1784 r. w Jaryłówce nadal notowane są dwa dwory: Antoniego Dmisiewicza (ur. w 1730 r., zm. w 1779 r.) i Kazimierza Wojtkiewicza, przy czym ten pierwszy był prawdopodobnie właścicielem zachowanej do XX w. siedziby.⁶ W 1780 r. zmarła jego żona Zofia, a dobra zapewne odziedziczyła ich córka, po mężu Kamieńska, bowiem w 1794 r. notowany jest jedynie dwór Kamieńskich w Jaryłówce.⁷ Druga własność uległa widać do tego czasu rozdrobnieniu i nabrała charakteru „okolicy szlacheckiej”. Kamiński wzmiankowany w 1794 r. w Jaryłówce to bez wątpienia Józef Kamiński, mostowniczy powiatu grodzieńskiego, zmarły w Jaryłówce w 1809 r.⁸

Kompozycja ogrodu, która ukształtowana została w bliżej nieznanym czasie w XVII lub w XVIII w., zajmowała prostokątny teren, kształtem zbliżony do kwadratu, którego południową, nieregularną granicę wyznaczał strumień – dopływ Świsłoczy. Granicą północną przebiegała droga z Łużan do Chomentowców, a zachodnią droga do sąsiedniego dworu (później do wsi). Ogród został pierwotnie skomponowany w układzie kwaterowym, przy czym kwaterę środkową, wydzieloną dwoma tarasami, zajmowała część mieszkalna, a kwaterę wschodnią część gospodarcza. Główne dojazdy do dziedzińca biegły od północy wzdłuż dwóch podziałów kwater. Granice ogrodu wysadzono drzewami ozdobnymi. Początkowo rosły tam prawdopodobnie lipy, które w XIX w. wymieniono na topole białe i czarne oraz wierzby. Wnętrza kwater były zapewne zajęte przez uprawy użytkowe.⁹

W XIX w. Jaryłówka nadal była własnością Kamieńskich. W 1809 r. jej właścicielem był Józef Kamiński, a później Kamińscy wzmiankowani byli w 1846 r. W 1848 r. Marianna Kamińska z Jaryłówki (córka Zygmunta Kamińskiego, właściciela Jaryłówki w 1856 r.?) zawarła związek małżeński z medykiem Józefem Kirnowskim. W latach 80. XIX w. majątek ten należał do Józefa Kamińskiego,¹⁰ a na początku XX w. do Antoniego Kamińskiego (zm. w 1933 r.). W 1928 r. stanowił już własność Tymoteusza Trofimiaka,¹¹ w którego władaniu pozostawał do 1939 r.¹²

W wieku XIX w Jaryłówce stanowiącej centrum średnio zamożnych dóbr szlacheckich, nie dokonywano generalnych przekształceń kompozycji siedziby. Utrzymywał się tam istniejący układ kwater, których granice podkreślano nowymi nasadzeniami topól, wierzb, kasztanowców, czeremch i leszczyn. We wnętrzach nadal przeważały uprawy użytkowe. Nie uległa też zmianie lokalizacja zabudowań, chociaż same budynki musiały być wymieniane.

Po I wojnie światowej na tarasie położonym w centrum założenia (tj. w rejonie dawnego dworu) wzniesiono nowe budynki: dwór, oficynę, budynek gospodarczy i piwnicę. Pomiędzy nimi urządzono podjazd, a wokół posadzono grupy krzewów ozdobnych. Podjęto też nieśmiałe próby wprowadzenia swobodnych nasadzeń ozdobnych do wnętrz ogrodów, w których jednak posadzono jednocześnie drzewa owocowe. Został też wtedy założony nowy sad na wschód od zabudowań gospodarczych. Na szczycie wzgórza górującego nad ogrodami urządzono punkt widokowy – prowadziła do niego z podjazdu droga obsadzona lilakami. W tej fazie rozwoju cala kompozycja zajmowała obszar o powierzchni około 8,5 ha.

W 1939 r. właściciel majątku i jego żona oraz synowie zostali zamordowani przez dwóch mieszkańców pobliskiej wsi Chomętowce. Dwór w Jaryłówce opustoszał więc na jakiś czas, ale później został zajęty przez władze radzieckie. W 1941 r, przejęli go Niemcy, a w 1944 r. ponownie Rosjanie. Od 1944 do 1947 r. pozostawał w granicach Związku Radzieckiego i funkcjonowała w nim strażnica wojsk ochrony pogranicza. W tym czasie obiekt uległ wielkiej dewastacji, m.in. w obrębie założenia wzniesiono bunkier, urządzono strzelnicę, przeprowadzono ogrodzenie z drutu kolczastego na betonowych słupach, rozebrano budynki gospodarcze i wycięto wiele drzew. Po wytyczeniu nowej granicy Państwa wzdłuż Świsłoczy Jaryłówka w 1947 r. ponownie znalazła się w granicach państwa polskiego. Grunty majątku wraz z siedzibą dworską przejął wtedy Państwowy Fundusz Ziemi, a po nim Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna „Łużany” z siedzibą w Bobrownikach. Spółdzielnia umieściła we dworze dwie rodziny rolników, które użytkowały teren założenia jeszcze w latach 80. XX w. W latach 50. XX w. został zlikwidowany sad założony w okresie międzywojennym. Zaniedbane i nieremontowane budynki dworu i oficyny zostały w latach 80. opuszczone przez mieszkańców, którzy w obrębie założenia wznieśli nowe zabudowania. Dwór został rozebrany w roku 1985.

Widok ogrólny na ogród dworski w Jaryłówce od zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2182

Zdewastowany ogród, który w latach 80. XX w. wykorzystywany był jako pastewnik lub warzywnik, zachował do tego czasu ślady podziałów kwaterowych i tarasowego ukształtowania terenu. W centrum założenia widniały też pozostałości dworu i budynki otaczające podjazd (oficyna i budynek gospodarczy). Starodrzew skupiał się przy granicach ogrodu i w jego części centralnej. Przeważały w nim dziewiętnastowieczne nasadzenia topól białych i czarnych o średnicy pni 100-120 cm oraz nasadzenia wierzb, lip, klonów i jesionów z I i II połowy XIX w. Wśród lip wyróżniała się jedna o średnicy pnia 100 cm. Oprócz tego na terenie obiektu rosły drzewa różnych gatunków sadzone w I połowie XX w. i przetrwała część krzewów (lilaków i leszczyn) posadzonych w okresie międzywojennym. Zachował się także fragment sadu otaczającego dwór. Młoda roślinność składała się głównie z samosiewów tworzących zagajniki lub zarośla urozmaicające ubogi skład gatunkowy starego drzewostanu. Łącznie występowały tu w tym czasie 24 gatunki drzew i krzewów.

Ogród dworski w Jaryłówce - widok od północnego-zachodu na stare topole rosnące przy granicy ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2184

Teren ogrodu, który pierwotnie umiejętnie osadzono w krajobrazie, nadal był dobrze widoczny. Zwracała uwagę malowniczość wzgórza i starego drzewostanu z wyróżniającymi się okazałymi topolami. Z wnętrz ogrodu rozciągały się dalekie widoki na okoliczne pola, dolinę Świsłoczy i wieś, jednak położenie w mało uczęszczanym, przygranicznym terenie skazywało obiekt na zapomnienie i nie stwarzało perspektywy renowacji dawnej kompozycji.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 76

² Piscovaja kniga Grodenskoj ekonomii, Wilno 1881-1882, t. I

³ Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Dokumenty kościoła w Klimówce, Rejestr spraw i różnych dokumentów na majętności funduszowe nazywane: Klimówka, Ciecierówka, Jaryłówka… 1771; Giżycki Jan Marek (Wołyniak), Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, cz. 1, Kraków 1917, s. 111; Barącz Sadok, Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce. Kartka z dziejów kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim, t. II, Kraków 1898, s. 299

⁴ AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 38v-40; AGAD, Metryka Litewska. Rejestry Podymnego… Województwo trockie 1690 r., s. 108

⁵ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978, s. 245, 274, 284, 303, 403-404; Skrouba Witold, Dzieje parafii Krynki, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku

⁶ Akademia Nauk w Kijowie, nr 6007, k. 68; Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 r. Dekanat grodzieński, opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 75

⁷ Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, s. 242

⁸ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978, s. 284

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jaryłówce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 53, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 109-110

¹⁰ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 20

¹¹ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 112

¹² CAH w Wilnie, F. 1182, op. 1, nr 4, k. 29v

¹³ Informacje ustne mieszkańców wsi Jaryłówka; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jaryłówce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 53, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 109-110

Inne źródła:

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 29v

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Jaryłówka, józef maroszekKategoria:dworski