Jurki

Ogród dworski - regularna barokowa kompozycja kwaterowa, częściowo przebudowana w latach 60. XX w.

Dawna nazwa: Jurki

Gmina: Kąkolewnica

Położenie obiektu: na północny-zachód od wsi Jurki, na terenie łagodnie opadającym w kierunku strumienia stanowiącego południowo-wschodnią granicę założenia.

Wieś Jurki powstała w okresie kolonizacji tych ziem w początku XV w. i pierwotnie stanowiła zapewne część dość dużej królewszczyzny Kąkolewnica. Jednakże już w okresie staropolskim, zapewne w wyniku nadania królewskiego nastąpiło wyłączenie Jurek ze starostwa Kąkolewnickiego i przejście ich w ręce prywatne. Niewykluczone, że zostały one włączone do dóbr Kurów w dawnym powiecie łukowskim, o czym zdaje się świadczyć następujący zapis: „... dziesięcinę wytyczną co rok z pól dworskich alternative do kościołów w Ulanie i Łukowie oddawać się winno i zł 15 dziesięciny kościołowi w Trzebieszowie z mocy erekcji przy dobrach Kurów założonej".¹

Odłączenie Jurek od dóbr Kąkolewnickich spowodowało konieczność utworzenia siedziby rządcy czy też właściciela i z tego okresu pochodzi zapewne regularna, kwaterowa kompozycja siedziby połączonej drogą ze wsią Jurki, a składającej się z sześciu kwater oddzielonych od siebie dogami (przy których mogły rosnąć aleje lub szpalery). Od południa granicę kompozycji wyznaczał niewielki strumień. Poszczególne kwatery zajęte były zapewne wzorem innych podobnych siedzib przez zabudowania, ogrody i uprawy polowe. Dwór stać mógł w jednej ze środkowych kwater. Całość zaś uzupełniał staw na strumieniu, zlokalizowany na jednej z osi podziału kwaterowego, ale już poza obrębem kwater.

Ze względu na brak źródeł historycznych nic bliższego o tej pierwotnej kompozycji nie wiadomo. Pierwszym znanym z nazwiska właścicielem Jurek był Michał Chromiński, który został zlicytowany w 1802 r.² Dobra te nabyła wówczas z sumę 24 000 zł Józefa z Chromińskich Majewska. Nowa właścicielka przystąpiła do unowocześniania gospodarki, co przejawiło się prowadzeniem prac melioracyjnych.³

Zapewne w tym okresie nadano założeniu ostateczny kształt, który w ogólnym zarysie przetrwał do lat 80. XX w. Składało się ono głównie z sadów otoczonych szpalerami drzew i przeciętych aleją dojazdową, na osi której, w centrum kompozycji mieścił się prostokątny dziedziniec otoczony zabudowaniami gospodarczymi. Przy tym dziedzińcu, frontem na północny-zachód, prawie na osi alei dojazdowej stał dwór obrócony elewacją główną do tej alei. Na północny-zachód od dworu i dziedzińca od alei dojazdowej odchodziły dwie drogi skośne, symetryczne do siebie, obsadzone lipami i wiązami. Szpalery drzew dzieliły sady na kilka mniejszych kwater. Od południowego-wschodu  granicę kompozycji wyznaczał niewielki strumień, na którym wykopano staw. Północno-zachodnią granicą założenia biegła droga do wsi Jurki. Jak widać całość miała charakter przede wszystkim użytkowy, a kompozycja zachowywała pierwotny kwaterowy układ nieco tylko zmodyfikowany poprzez przecięcie jednej ze środkowych kwater aleją dojazdową poprowadzoną na osi dworu i podkreślającą główną oś kompozycji oraz przez przeprowadzenie dwóch skośnych dróg (zapewne z zamiarem nadania obiektowi charakteru wieloosiowego).

W roku 1858 dobra Jurki zostały podzielone pomiędzy Majewskich i Wizmuntów, jednak nie spowodowało to istotniejszych zmian w rozplanowaniu przestrzennym założenia. W roku 1863 właściciela majątku - Wizmuntowie wznieśli murowaną kaplicę na gruntach dworskich, tuż przy skrzyżowaniu głównych dróg założenia.⁴ Prawdopodobnie w tym samym okresie wznieśli też drewniany dwór, którego wschodnia część istniała jeszcze w latach 80. XX w. po rozbiórce pozostałej części w roku 1975⁵, a także murowane zabudowania gospodarcze. Nowy dwór wzniesiono na północny-wschód od starego (jeszcze istniejącego), ale w jednej z nim linii. Powierzchnia całej kompozycji wynosiła w tym czasie około 11 ha.

Według danych statystycznych z roku 1872, Jurki były w tym czasie niewielkim majątkiem o ogólnej powierzchni 283 morgów (około 142 ha), był tu jeden dom mieszkalny (zapewne dwór) i mieszkało tu wówczas 5 osób (zapewne tylko rodzina właścicieli).⁶ Niewielki folwark korzystał z pracy najemnej włościan wsi Jurki oraz sześciu rodzin stałych pracowników zamieszkujących w drewnianym sześcioraku usytuowanym przy drodze do wsi.

Jeszcze w 1890 r. Franciszek Wizmunt, właściciel Jurek leguje pewną sumę na odprawienie mszy w kościele kąkolewnickim, lecz już kilka lat później, na przełomie XIX i XX w. dobra te stały się własnością Pawła Oknińskiego.⁷

Po I wojnie światowej, która nie spowodowała w założeniu większych zniszczeń, dobra objął syn Pawła - Jan Okniński. W okresie międzywojennym także nie nastąpiły specjalne zmiany w obrębie założenia.

Po II wojnie światowej majątek rozparcelowano pozostawiając Janowi Oknińskiemu jedynie 20 ha gruntów, które jednak ostatecznie mu odebrano w roku 1950, motywując to przepisem dekretu z 1944 r. o reformie rolnej nakazującym właścicielowi rozparcelowanie majątku i opuszczenie granic województwa, w którym majątek ten jest położony. Odebraną resztówkę dóbr Jurki o powierzchni 20 ha przeznaczono na wzorcowe gospodarstwo - Ośrodek Kultury Rolnej. Ośrodek ten w ciągu kilku lat doprowadził do kompletnej ruiny zabudowania podworskie i część sadów. Zaniedbane pola zaczęły zarastać, a cała gospodarka stała się pośmiewiskiem dla indywidualnych rolników z okolicznych wsi, dla których miała wszak stanowić przykład postępowego socjalistycznego rolnictwa.⁸ W rezultacie ośrodek około 1955 r. zlikwidowano, a to, co po nim zostało przekazano Gminnej Spółdzielni, z ramienia której dzierżawił te grunty Jan Janczewski. Kolejnym użytkownikiem została w 1958 r. Spółdzielnia Produkcyjna, jednak w 1962 r. resztówkę w Jurkach przekazano Piotrowi Kwasowiczowi ze wsi Łuzki w zamian za jego gospodarstwo, które zostało zalane wodami zbiornika zbudowanego w związku z budową kanału Wieprz - Krzna.

Nowy właściciel rozpoczął w latach 60. XX w. nowe inwestycje, które doprowadziły do zniszczenia dawnego rozplanowania podwórza dworskiego, gdzie rozebrane zostały wszystkie stojące tam budynki dworskie by po roku 1962 wznieść tam nowe. W 1875 r. rozebrano część dworu. Na jej miejscu powstał następnie nowy budynek mieszkalny. Poza tym część terenu dawnych sadów zajęły nowe zagrody chłopskie, część wnętrz po dawnych sadach zajęły pola uprawne, a przy drodze do wsi wzniesiono sklep. Zniszczenia i przekształcenia doprowadziły do tego, że powierzchnia, na której przetrwały elementy dawnej kompozycji skurczyła się do około 4 ha.

Do lat 80 XX w. z kompozycji założenia istniejącej przed wiekiem XIX zachowały się ślady świadczące o pierwotnym podziale terenu założenia na 6 kwater (w postaci części dróg i kontynuacji szpalerowych nasadzeń przez późniejsze samosiewy i podrosty), a także elementy powstałe podczas barokowej przebudowy obiektu, mające na celu nadanie kompozycji osiowego charakteru - aleja dojazdowa (choć drzewa w niej były przeważnie młodsze) i dwie skośne drogi. Z początku XIX w. zachowały się pojedyncze egzemplarze drzew rosnących w szpalerach otaczających kwatery sadów. Z II połowy XIX w. zachowały się: niewielka kaplica wzniesiona w 1863 r. u zbiegu trzech promienistych alei, piwnica i część dworu oraz część drzew sadzonych w szpalerach i w alejach.⁹

W roku 1985 rosły na terenie założenia 22 gatunki drzew i krzewów. Zachowała się tu pewna ilość drzew starych, które grupowały się przy drogach jezdnych, przy ogrodzeniach i przy granicach zachowanej południowo-zachodniej kwatery sadu. Najstarszym drzewem założenia był wiąz szypułkowy o średnicy pnia 125 cm, rosnący na południe od kaplicy, pochodzący z XVIII w. lub z początku wieku XIX. i mający charakter pomnikowy. Kolejnymi pod względem wieku drzewami, pochodzącymi zapewne z początku XIX w. były: lipa o średnicy pnia 95 cm, rosnąca przy drodze biegnącej z podwórza na południowy-wschód po granicy sadu oraz jesion o średnicy pnia 100 cm, rosnący w alei na południowy-wschód od kaplicy. Z I połowy XIX w. pochodziła część lip i wiązów o średnicach pni 75-85 cm oraz wierzby o średnicy pni 85-120 cm. Z II połowy XIX w. zachowała się część drzew różnych gatunków (w tym szpalery lipowe przy granicach sadu) o średnicach pni 50-75 cm. Z I połowy XX w. przetrwały drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-55 cm. Poza tym na terenie założenia rosły w sadach stare i młode drzewa owocowe, samosiewy przemieszane ze starymi drzewami w alejach, a w sąsiedztwie zabudowań nieliczne krzewy ozdobne.¹⁰

Obiekt, choć znacznie zniszczony i przekształcony zwracał uwagę w widokach od południa i południowego-zachodu jako wyróżniająca się grupa starych drzew (szpalerów i alei), ale niestety od tej strony nie przebiegały żadne drogi, które pozwalałyby go oglądać. Od strony wschodniej zasłaniały go nowe zagrody chłopskie, a z pozostałych nie prezentował się zbyt atrakcyjnie. Tak więc, chociaż przetrwała tam pewna liczba interesujących starych drzew, rola obiektu w krajobrazie nie była zbyt wielka.¹¹

EBK

Źródła:

¹ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurki

² AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurki

³ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurki

⁴ Historia parafii rzymsko-katolickiej w Kąkolewnicy, maszynopis przechowywany na plebanii w Kąkolewnicy

⁵ Informacje ustne Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkach

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 633, hasło Jurki

⁷ Informacje ustne Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkach

⁸ Informacje ustne Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkach

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurkach, Biała Podlaski 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurkach, Biała Podlaski 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurkach, Biała Podlaski 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 455, plan majątku Kąkolewnica z 1864 r. - plansza zbiorcza (plan ten ukazuje zarys granic majątku Jurki, stanowiącego enklawę wewnątrz gruntów majoratu)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, JurkiKategoria:dworski