rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKłębów

 

Ogród folwarczny - kwaterowy, powstały zapewne w I połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Kłębów, Józefów

Gmina: Ulan Majorat

Położenie obiektu: w otwartym, płaskim terenie, na południowy-zachód od drogi do Łukowa, a na północny-zachód od niewielkiego strumienia, nieopodal Dminina (na południe od niego), stanowiącego pierwotnie centrum dóbr

 

Pierwotnie Kłębów wchodził w skład dóbr Dminin.1 Jednak z uwagi na niewielką odległość od centrum dóbr miał zapewne charakter przede wszystkim użytkowy, chociaż nie oznacza to, iż nie mogła tam powstać klarowna kwaterowa kompozycja siedziby folwarcznej, jakich wiele powstawało na tych terenach w XVI i w XVII w. Na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. folwark kłębowski ma bowiem kształt zbliżony do kwadratu. Z dworem w Dmininie położonym na wschodnim krańcu wsi łączyła go droga, której kształt zdaje się świadczyć, że została ona uregulowana, a ponieważ nie było tam zalesienia ani zabudowań można przypuszczać, że istniało niegdyś powiązanie widokowe między dworem w Dmininie i folwarkiem w Kłębowie.2

W latach 80. XIX w. dobra Dminińskie stanowiły własność Zenobii Skarżyńskiej. W tym czasie w Kłębowie uprawy rolne i ogrody zajmowały 226 morgów (około 113 ha), łąki morgów 15 (około 7,5 ha), pastwiska morgów 3 (około 1,5 ha), stawów 1 (około 0,5 ha), zarośli, nieużytków i placów morgów 8 (około 4 ha), budynków drewnianych było tam 6, a także funkcjonował 1 wiatrak.3

Sądząc na podstawie śladów terenowych ówczesna kompozycja założenia składała się zapewne z 4 kwater przedzielonych drogą dojazdową, obsadzonych dookoła szpalerami drzew lub krzewów, a położonych na południowy-zachód od drogi do Łukowa. Prawdopodobnie dwie z tych kwater zajęte były przez zabudowania, a dwie przez ogrody. Poza tym do założenia należał staw o powierzchni około 0,5 ha, pierwotnie położony zapewne nad strumieniem płynącym na południowy-wschód od folwarku.4 Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 4 ha. Taki układ przestrzenny wskazywać może na wcześniejszą niż dziewiętnastowieczna metrykę założenia, jako że kwadratowe kompozycje o czterech kwaterach charakterystyczne były raczej dla XVI i XVII w., niż dla siedzib z I połowy wieku XIX.

Na początku XX w. dobra Dminińskie nabył Władysław Niewęgłowski.5 Rozpoczął on parcelację dóbr sprzedając z folwarku Kłębów około 130 ha ziemi okolicznym rolnikom, a ośrodek o powierzchni około 110 ha wraz z siedliskiem folwarcznym sprzedał Józefowi Gajdzie. Od imienia tego ostatniego utworzono drugi człon nazwy miejscowości Kłębów-Józefów.6

Nowi właściciele - Gajdowie gospodarzyli w sposób właściwy dla dużych gospodarstw chłopskich, dostosowując kompozycję założenia do nowych potrzeb. Tuż przed II wojną światową nastąpił podział gruntów folwarku pomiędzy troje dzieci Józefa Gajdy, co w późniejszym czasie uchroniło majątek od parcelacji. Dla kompozycji założenia podział ten przyniósł jednak skutki negatywne, gdyż na jego terenie powstały trzy niezależne gospodarstwa chłopskie, natomiast zniszczeniu uległy stare budynki, część nasadzeń i ogrodów. Doprowadziło to do tego, że część starej kompozycji przestrzennej uległa całkowitemu zniszczeniu. Zachowana została główna oś kompozycyjna (wyznaczona przez główną drogę dojazdową) lecz nowe zabudowania zagród chłopskich powstałe po jej obu stronach zniekształciły wcześniejszą kompozycję kwater.

W roku 1984 właścicielami terenu założenia byli Edward Gajda, Tadeusz Burdach i Stanisław Banowski.7

Zważywszy, że dokładny czas powstania kwaterowej kompozycji siedziby kłębowskiej nie jest znany, trudno powiedzieć, jakie elementy wcześniejszego niż dziwiętnastowieczny układu przestrzennego przetrwały do lat 80. XX w. Można jednak z dużym prawdopodobieństwem założyć, że nie zmieniła się lokalizacja założenia i sąsiedztwo z traktem, łukowskim. Za to strumień i staw nie zachowały się. Z kompozycji istniejącej w I połowie XIX w. pozostał natomiast układ dróg dojazdowych, prawdopodobnie nienaruszona została część granic założenia i zachowało się kilka drzew z alei przy drodze dojazdowej. Spośród elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. przetrwały szpalery lipowe i inne rosnące przy granicy północno-wschodniej kwatery, szpaler starych drzew przy drodze dojazdowej, niewielka liczba starych drzew w innych częściach założenia oraz zasada zasadzania sadem wnętrza północno-wschodniej kwatery, która jako jedyna przetrwała w dawnych granicach.8

W roku 1984 na terenie założenia występowało 21 gatunków drzew i krzewów. Drzewa stare grupowały się w szpalerach wokół sadu, przy drodze dojazdowej oraz przy zagrodach. Najstarszymi drzewami założenia były dwie lipy o średnicy pni 80 i 82 cm, rosnące w szpalerze przy drodze dojazdowej, a posadzone w I połowie XIX w. Większość zachowanych starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Były to drzewa różnych gatunków i w różnym stanie zdrowotnym o średnicach pni 50-75 cm. Można też było spotkać grupy drzew sadzone w okresie międzywojennym - o średnicach pni 40-50 cm, a w przypadku topól do 65 cm. Drzewa młode albo występowały w szpalerach obok drzew starych, albo rosły w sąsiedztwie dróg. Oprócz tego, przy granicach sadu w północno-zachodniej części założenia rosły szpalery młodych grabów. W sąsiedztwie założenia rosły też przy drodze do Łukowa młode lipy.9

Oprócz drzew ozdobnych rosło na terenie założenia sporo drzew owocowych w sadach oraz nieco krzewów w sąsiedztwie budynków mieszkalnych, a pod szpalerami lipowymi występowały zarośla.

Ze względu na położenie w otwartym terenie i w sąsiedztwie drogi do Łukowa obiekt był doskonale widoczny z zewnątrz. Wyróżniał się w krajobrazie zwartymi szpalerami starych drzew ozdobnych i grupami drzew owocowych i ta właśnie roślinność była jego największą zaletą. Poza tym pełnił bowiem funkcje wybitnie użytkowe i nie posiadał szczególnych walorów zabytkowych ani kompozycyjnych.10

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1882, s. 42; Informacje ustne Burdacha Tadeusza, zam. w Kłębowie

2 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r., kol. VI, sekcja VII

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1882, s. 42

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Kłębowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

5 Informacje ustne Gajdy Edwarda, zam. w Kłębowie

6 Informacje ustne Gajdy Edwarda, zam. w Kłębowie

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Kłębowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Kłębowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Kłębowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Kłębowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, KłębówKategoria:folwarczny