Kąkolewnica

Ogród dworski - barokowy, powstały około połowy XVIII w. w wyniku przekształcenia układu folwarku powstałego w wieku XVI, sprzężony kompozycyjnie z kościołem

Dawna nazwa: Konkolownica, Kąkolownica

Gmina: Kąkolewnica

Położenie obiektu: na płaskim terenie w centrum miejscowości Kąkolewnica, u zbiegu lokalnych dróg, na północ od kościoła

Kąkolewnica to bardzo stara wieś królewska leżąca na pograniczu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.¹ Jednak o jej najdawniejszej historii nie posiadamy zbyt wielu wiadomości. Rejestr poborowy z roku 1531 wymienia w Kąkolewnicy jedynie dziedzicznego wójta płacącego z jednego łanu.² Natomiast rejestr poborowy ziemi łukowskiej z roku 1552 wymienia w Kąkolewnicy 48 kmieci, jednakże nadal nie podaje informacji, czy w Kąkolewnicy istniał w tym czasie folwark.³ Dopiero w rejestrze oborowym z 1580 r. znajdujemy więcej danych o Kąkolewnicy. „Kąkolewnica. Miłosz, wójt Kąkolewski od 11 ½ włók osiadłych krom dziesięciny fl. 5 gr 22 ½, a półwłóczek spustoszał, od 20 zagród na rolach fl. 4, od kół walnych fl. 1 gr. 18. JMość Pan starosta ze strony dziesięciny fl. 5 gr 22 ½, a pięć zagród spustoszały, summa fl. 17 gr 3".⁴

Jak wynika z powyższego rejestru w Kąkolewnicy istniały w końcu XVI w. dwa folwarki - wójtowski i starościński. Jednak o ich położeniu nic bliższego nie wiadomo. Podobnie jak w innych dobrach, tak i w Kąkolewnicy nastąpiło na przełomie XVI i XVII w. wykupienie wójtostwa i znaczne z tej przyczyny poszerzenie folwarku starościńskiego. Lustracja z 1660 r. wymienia bowiem w Kąkolewnicy jedynie własność starościńską. Ówczesne starostwo niegrodowe kąkolewnickie obejmowało wieś Kąkolewnicę z folwarkiem i Wybraniectwem oraz wsie Ruskowola, Lipniaki, Brzozowica, Dębowierzchy i Trzebieszów z folwarkiem.⁵ Jak widać na terenie starostwa znajdowały się wówczas dwa folwarki - w Kąkolewnicy i w Trzebieszowie.

W folwarku Kąkolewnickim zastosowano prawdopodobnie rozplanowanie typowe dla tego rodzaju założeń o przeważającym charakterze utylitarnym. Centrum układu stanowił tu dziedziniec otoczony dworem i budynkami gospodarczymi, zaś zieleń wokół dworu była zapewne bardzo skromna, a ogrody - jeśli były - pełniły funkcje wybitnie użytkowe (rosły w nich warzywa, nieliczne drzewa owocowe, czasem zboże, ewentualnie mogły też występować nasadzenia przy granicach założenia), chociaż nie jest wykluczone, że jakieś zręby późniejszej, osiemnastowiecznej, kwaterowej kompozycji powstały już w XVI lub w XVII w.

Z rozwojem kompozycji Kąkolewnicy mamy do czynienia w II połowie XVIII w., kiedy to starostą kąkolewnickim był Filip Nereusz Szaniawski, mający liczne powiązania z dworem królewskim i posiadający okazały pałac w Warszawie.⁶ W roku 1771 Szaniawski opłacał ze starostwa kąkolewnickiego 3915 złotych polskich i 23 grosze kwatery i hiberny złotych polskich 145 groszy 28.⁷

Szaniawski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę przebudowę Kąkolewnicy w duchu barokowym. W roku 1767 wzniesiono tu z fundacji Szaniawskich kościół, który pierwotnie był filią parafii w Trzebieszowie.⁸ Wraz z budową kościoła przekomponowany został system drożny w ten sposób, że z placu przed kościołem promieniście rozchodziły się drogi na Międzyrzec, Radzyń, Żakowolę. Ruskowolę (obecnie Polskowola), Główne i Grabowiec. Wszystkie te drogi, poza z dawna istniejącym traktem Międzyrzec - Radzyń, zostały wyprostowane i tworzyły teraz długie proste osie wybiegające sprzed kościoła.⁹ Kościół pełnił w tej kompozycji funkcję dominanty wysokościowej, widocznej z daleka.

Założenie dworsko-ogrodowe usytuowane było na północ od kościoła i związanych z nim obiektów, a kościół, pełniący pierwotnie funkcję kaplicy dworskiej, był z nim powiązany widokowo. Chociaż nie znamy żadnych planów obiektu z XVIII w., to jednak na podstawie zachowanych w terenie śladów ówczesnej kompozycji możemy przypuszczać, że układ przestrzenny założenia wprowadzony za czasów Szaniawskich niewiele się różnił od tego, jaki przedstawiono na planie majoratu z roku 1846.¹⁰

Głównym elementem ozdobnym założenia był trójkątny ogród kwaterowy leżący w rozwidleniu dróg, z których południowa biegła przed kościół i dalej do karczmy. Natomiast północna biegła od strony północnej obok dworu, przed którym znajdował się kolisty podjazd. Ogród kwaterowy położony na południe od dworu podzielony został alejami na szereg wnętrz. Jedna z tych alei biegła sprzed południowo-wschodniej (krótszej) elewacji dworu przed kościół. Na północ od dworu znajdowała się część gospodarcza, gdzie stały budynki gospodarcze usytuowane wokół dwóch prostokątnych, niemal kwadratowych dziedzińców. Na dziedzińcu południowym znajdowała się prostokątna sadzawka, a inna, o nieregularnym północnym brzegu, usytuowana była na wschód od części gospodarczej. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 12,5 ha.

Pomiędzy kościołem i zabudowaniami plebanii a karczmą znajdował się obszerny trójkątny plac, tzw. Poświętne, stanowiący grunty plebańskie. Teren ten tworzył niezbędny dystans umożliwiający oglądanie z właściwej odległości bryły kościoła oraz masywu zieleni siedziby dworskiej, na którego tle rysowała się bryła świątyni.

Po trzecim rozbiorze Polski dawne starostwo kąkolewnickie włączono do Austrii i przejął je skarb austriacki. Po kampanii 1809 r. tereny te włączono do Księstwa Warszawskiego, a następnie po 1815 r. do Królestwa Polskiego. W nowych warunkach politycznych Kąkolewnica stanowiła tzw. dobra narodowe. Później, w ramach represji po Powstaniu Listopadowym dobra kąkolewnickie nadano w 1835 r. generałowi Teodorowi Paniutynowi,¹¹ który prawdopodobnie ze względu na reprezentacyjność tych dóbr obrał je sobie za siedzibę. Po Teodorze Paniutynie Kąkolewnicę odziedziczył jego syn Stefan Paniutyn.¹²

Niezbyt znane są losy kompozycji po roku 1840. Zapewne zanikała zwarta symetria dziedzińców gospodarczych i likwidacji uległa kwaterowa kompozycja ogrodu., a w końcu XIX w. wzniesiono kompleks nowych zabudowań gospodarczych. Znaczenia nabrał za to teren leżący na wschód od dziedzińca przy dworze, a na północ od ogrodu kwaterowego. Tam wzniesiono drewnianą rządcówkę i tam założono na miejscu dawnych sadów lub warzywników nowy ogród. Funkcjonowały więc obok siebie dwa ogrody - stary (trójkątny) i nowy o obecnie nieznanej kompozycji. Prawdopodobnie oba pełniły funkcje użytkowe, mając jednocześnie pewne elementy ozdobne. Oddzielała je od siebie stara droga biegnąca wzdłuż północnej granicy ogrodu kwaterowego.

Przeprowadzone w latach 60. XIX w. uwłaszczenie chłopów spowodowało zmianę sposobu zagospodarowania okolic założenia. Nowe działy chłopskie i siedliska wsi Kąkolewnica Południowa i Kąkolewnica Północna lokowano bowiem w bezpośrednim sąsiedztwie założenia.

Kolejną właścicielką dóbr została córka Stefana Paniutyna - Nadieżda Stepanowna Pawłowa, która otrzymała je w spadku po ojcu w roku 1891. W końcu XIX w. dobra majorackie stanowiły pokaźną włość o ogólnej powierzchni około 4040 morgów (około 2020 ha), z czego folwark Kąkolewnica miał 1401 morgów (około 700,5 ha), folwark Ruska Wola (dziś Polskowola) miał 153 morgi (około 76,5 ha), Żakowa Wola (Żakowola) 32 morgi (około 16 ha), a lasu było 2454 morgów (około 1227 ha). W dobrach tych funkcjonowały też młyn i folusz.¹³

Nadieżda Pawłowa przekazała dobra synowi - Mikołajowi Wasiliewiczowi Pawłowowi¹⁴, który władał Kąkolewnicą do 1915 r., kiedy to ewakuował się do Rosji wraz z wycofującymi się na wschód wojskami carskimi. Założenie kąkolewnickie zostało później zniszczone przez wycofujących się jako ostatni Kozaków. Spalony został wówczas m.in. dwór.¹⁵ Prawdopodobnie właśnie wówczas dokonano poważnych zniszczeń ozdobnej zieleni założenia.

Opuszczone dobra kąkolewnickie jako nadane w ramach bezprawnych represji popowstaniowych zostały ponownie przejęte przez państwo polskie.¹⁶ Po zakończeniu działań wojennych majątek był wydzierżawiany różnym osobom. Ostatnim jego dzierżawcą był Stanisław Leski.¹⁷

W roku 1936 rozparcelowano znaczną część dawnych gruntów majątkowych, a także wydzielono obszerną działkę pod budowę szkoły powszechnej usytuowaną na wschód od założenia.¹⁸

W okresie międzywojennym założenie nie zdołało się podźwignąć ze zniszczeń I wojny światowej. Dzierżawcy majątku mieszkali w dawnej rządcówce i nawet nie próbowano odtworzyć ozdobnej kompozycji w jej pierwotnym kształcie. Częściowa parcelacja sprawiła zaś, że zabudowa chłopska zaczęła powstawać w bezpośrednim sąsiedztwie założenia.

Podczas II wojny światowej administrowany przez Leskiego majątek pozostawał pod zarządem niemieckim.¹⁹ W budynku szkolnym mieścił się posterunek policji niemieckiej, który kontrolował ruch na szosie Międzyrzec - Radzyń Podlaski.²⁰

W roku 1944 dokonano całkowitej parcelacji folwarku pozostawiając jedynie niewielką resztówkę obejmującą siedlisko dworskie i jego najbliższe otoczenie. Jako pierwszy użytkownik objął ją Gminny Ośrodek Maszynowy. Po nim na początku lat 50. istniała tu Spółdzielnia Produkcyjna. Po 1956 r. dawną rządcówkę przejął Wydział Zdrowia Powiatowej Rady Narodowej w Radzyniu, który ulokował tu izbę porodową. Natomiast dawną część gospodarczą podzielono pomiędzy Okręgowe Przedsiębiorstwo Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi w Lublinie oraz Lecznicę Zwierząt. W latach 60. rozebrano murowany spichrz z 1881 r., a z uzyskanego z rozbiórki materiału wzniesiono budynek mieszkalny dla służby weterynaryjnej. W tym czasie została przez Przedsiębiorstwo Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi wyremontowana stajnia dworska, którą zamieniono na owczarnię. W latach 70. zmieniono sposób użytkowania rządcówki. Zlikwidowana została izba porodowa, a jej miejsce zajęła przychodnia dla dzieci. Jednolity wcześniej teren założenia został pocięty licznymi ogrodzeniami i wzniesiono nowe budynki mieszkalne nie licząc się z dawnym układem przestrzennym.²¹

Parcelacja z 1944 r. rozpoczęła proces gwałtownego przekształcania założenia i dostosowywania go do potrzeb kilku nowych użytkowników. Na podzielonym między nich terenie powstało wiele nowych zabudowań, ogrodzeń, nasadzeń i dróg. Obronną ręką wyszło z tych zmian jedynie otoczenie rządcówki, któremu dodano ozdobnych nasadzeń. W innych częściach dawna kompozycja uległa wydatnemu przekształceniu lub zanikła. Całkowicie zniszczono układ przestrzenny zachodniej części założenia (teren dawnych dziedzińców) oraz teren dawnych sadów we wschodniej części obiektu. Całkowicie przekształcono trójkątny teren po dawnym ogrodzie kwaterowym.²²

Trudno dziś stwierdzić, czy do lat 80. XX w. przetrwały jakieś elementy kompozycji siedziby kąkolewnickiej z XVI lub XVII wieku. Oprócz fragmentów drogi Międzyrzec - Radzyń być może do takich należą niektóre inne drogi dojazdowe lub sadzawki. Z barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVIII w. zachowały się do tego czasu: kościół, fragmenty promienistego układu dróg (drogi do Polskowoli, do Międzyrzecza, droga biegnąca w kierunku północnym, droga prowadząca na wschód) oraz dwie sadzawki. Nie zachowały się żadne zabudowania, ani dziedziniec, ani też kompozycja kwaterowego ogrodu, która została tak zniszczona, że nie sposób dziś o niej zbyt wiele powiedzieć (z zachowanego planu znamy tylko schemat podziału tego ogrodu na kwatery, a w terenie można było odczytać przebieg granic tego ogrodu). Z roślinności tego okresu przetrwało tylko jedno drzewo - wiąz o średnicy pnia 90 cm rosnący w sąsiedztwie miejsca usytuowania barokowego dworu.²³

Z elementów wprowadzonych w różnych latach XIX w. (po roku 1840) i na początku wieku XX zachowały się do lat 80. wieku XX: rządcówka, budynek dawnej stajni (później obora) i nieliczne drzewa z końca XIX lub z początku XX w. Spośród zachowanych elementów powstałych w okresie międzywojennym wymienić należy budynek szkoły (której budowę rozpoczęto w 1936 r.) i większość nasadzeń ozdobnych, które nadały otoczeniu rządcówki charakter niewielkiego parku. Zachował się także fragment sadu we wschodniej części założenia.

Na skutek zniszczeń i przekształceń kompozycja założenia w latach 80. XX w. była zlepkiem kilku elementów barokowych, nielicznych elementów z II połowy XIX w. i elementów z okresu międzywojennego oraz najliczniejszych elementów powojennych.²⁴

Roślinność założenia była w tym czasie dość bogata pod względem gatunkowym, bo rosły tu 52 gatunki i odmiany drzew i krzewów. Jednak ten zróżnicowany skład gatunkowy należało zawdzięczać nie starym nasadzeniom lecz przyozdabianiu obiektów powstałych w latach najnowszych (ZOZ-u, Lecznicy Zwierząt, nowych budynków mieszkalnych). Oprócz wspomnianego wcześniej wiązu, do najstarszych drzew obiektu należały egzemplarze z końca XIX w. i z początki wieku XX osiągające 60-70 cm średnicy pni. Do tej grupy wiekowej należały: szpaler lipowy rosnący dawniej wzdłuż wschodniej granicy założenia, a znajdujący się teraz na terenie szkolnym między boiskami, lipa rosnąca w części parkowej, o dwóch pniach, każdy o średnicy 70 cm oraz dwie brzozy rosnące w części parkowej, o średnicach pni 60 i 70 cm. Jak widać drzew z tego okresu było bardzo mało. Większość starej roślinności pochodziła z okresu międzywojennego XX w. Dość liczne drzewa sadzone przed 1939 r., oraz w latach 50. i 60. XX w. grupowały się w części parkowej i wokół kościoła. Były to drzewa różnych gatunków i najczęściej osiągały 40-60 cm średnicy pni. Z wyjątkiem niektórych topól osiągających do 70 cm średnicy pni. Oprócz starych, jak wspomniano wcześniej, rosła na terenie obiektu duża liczba drzew i krzewów młodych, a także stare i młode sady (których było jednak znacznie mniej niż wcześniej). Liczne były też żywopłoty rosnące oraz drogach w części parkowej oraz na terenie szkoły i przedszkola. W różnych częściach założenia można też było spotkać kwietniki.²⁵

Roślinność ta i kilka zachowanych starych budynków sprawiały, że mimo zniszczenia dawnej kompozycji ogrodowej i przekształceń obiektu założenie nadal pełniło istotną funkcję w krajobrazie miejscowości, której rozplanowanie było niegdyś ściśle związane z kościołem, promienistym układem dróg i dworem. W późniejszych czasach układ dwóch powiązanych ze sobą centrów kompozycji - dworu i kościoła - wzbogacony został o cmentarz i szkołę podstawową. Powstał w ten sposób w centrum miejscowości układ kilku powiązanych ze sobą kompozycji zieleni z wyraźną dominantą wysokościową w postaci kościoła. Teren założenia dworskiego był największym w okolicy i widocznym z daleka skupiskiem zieleni. Chociaż po zniszczeniu części założenia funkcje obiektu w krajobrazie wyraźnie zmalały, to jednak nadal były istotne, nie tylko ze względu na roślinność, ale też dlatego, że nadal istniały cztery podstawowe i ważne dla kompozycji całej miejscowości komponenty (kościół, park, cmentarz i szkoła).²⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Kąkolewnica wymieniana jest przy najwcześniejszych delimitacjach pomiędzy Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 20; Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII w. [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. II, Międzyrzec Podlaski 1970, s. 63

² Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, t. III, Warszawa 1886, s. 385

³ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, t. III, Warszawa 1886, s. 385

⁴ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, t. III, Warszawa 1886, s. 420

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 940

⁶ Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1984, Kąkolewnica, kościół parafialny, historia parafii

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 940

⁸ Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1984, Kąkolewnica, kościół parafialny, historia parafii

⁹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

¹⁰ AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 456, Plan majoratu Kąkolewnica, 1846, skala 1:5000

¹¹ Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Kąkolewnica; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 940

¹² AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Kąkolewnica

¹³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 940

¹⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Kąkolewnica

¹⁵ Informacje ustne Michalczuka Bronisława, zam. w Kąkolewnicy oraz Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkowie (wg. niego pałac w Kąkolewnicy spłonął około 1924 r.)

¹⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Kąkolewnica

¹⁷ Informacje ustne Michalczuka Bronisława, zam. w Kąkolewnicy

¹⁸ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Kąkolewnica, plan parcelacyjny gruntów maj. Kąkolewnica, 1936

¹⁹ Informacje ustne Michalczyka Bronisława, zam. w Kąkolewnicy

²⁰ Garbowski Henryk, Z rajdu na ziemie Międzyrzecza Podlaskiego [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. II, Międzyrzec Podlaski 1970, s. 165

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis

²⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kąkolewnicy, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KąkolewnicaKategoria:dworski