Kajetanka

Park dworski - nieregularny, powstały w latach 80. XIX w. jako część większej kompozycji dworsko-ogrodowej utworzonej w wyniku przebudowy utylitarnego folwarku założonego zapewne w latach 50. XIX w.

Dawna nazwa: Kajetanka

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: na płaskim terenie łagodnie opadającym ku północnemu-zachodowi, na północ od starego traktu z Błonia do Janowa a na zachód od wsi Kajetanka

Kajetanka powstała stosunkowo późno. Brak jej jeszcze na mapach z II połowy XVIII w., a na mapach z I połowy XIX w. zaznaczono jedynie wieś o tej nazwie.¹ Zapewne dopiero w latach 40. XIX w. powstał w Kajetance folwark należący do dóbr Michałki,² którego zadaniem było zwiększenie produkcji zbóż i którego założenie wiązało się z wycięciem okolicznych lasów. Około połowy XIX w. było to niewielkie założenie zajmujące czworokątny teren położony na północ od drogi biegnącej z Błonia przez wieś Kajetankę do Janowa.³ Pochodzący z tego okresu plan folwarku generalizuje rozplanowanie wewnętrzne założenia ukazując jedynie jego kształt zewnętrzny. Możemy się jednak domyślać, że folwark w Kajetance miał w tym okresie głównie znaczenie gospodarcze, a istniejące przy nim nasadzenia drzew ozdobnych oraz układ przestrzenny tych nasadzeń podporządkowane były funkcjom użytkowym toteż drzewa sadzono przede wszystkim przy drogach, ogrodzeniach i granicach założenia.

Aż do połowy XX w. dobra Michałki były własnością państwową. Po 1863 r. dobra te zostały podarowane Aleksandrze Jazykow (siostrze rosyjskiego generała Grzegorza Poleszko) jako rekompensata za straty poniesione w wyniku uwłaszczenia włościan w dobrach Kornica i Korczówka.⁴ Mąż nowej właścicieli - generał Jazykow przeprowadził w latach 80. i 90. XIX w. zakrojoną na szeroką skalę przebudowę i rozbudową założenia w Michałkach.⁵ Być może prace te poprzedziła sprzedaż folwarku w Kajetance, której dokonano w 1872 r., a uzyskane ze tej sprzedaży środki przeznaczono na rozbudowę siedziby w Michałkach.⁶ Kajetankę nabył wówczas Bolesław Zaremba, mieszkający na stałe w Warszawie,⁷ który już na początku lat 80. XIX w. sprzedał ją Józefowi Bujalskiemu - w tym czasie obszar folwarku wynosił około 244 morgi (około 122 ha).⁸

Czasy Józefa Bujalskiego były szczytowym okresem rozwoju kompozycji Kajetanki, przebudowanej i rozbudowanej w latach 80. i 90. XIX w. Założenie, które zaczęło teraz pełnić funkcje rezydencjonalne, zajęło teren o kształcie wydłużonego prostokąta (przedzielonego wzdłuż osi podłużnej drogą) podzielony na kilka części funkcjonalnych. Część wschodnią zajmowały budynki gospodarcze. Część środkową niewielki park otaczający dwór i podjazd, a część zachodnią zajmowały sady przedzielone drogą biegnącą z zachodu na wchód i dalej przez park (na północ od podjazdu) do części gospodarczej. Przedłużeniem tej drogi była droga łącząca część gospodarczą z drogą przebiegając na wschód od założenia. Dwór stał frontem na północ w południowej części parku, kolisty podjazd umieszczono na północ od dworu i prowadziła do niego od północy droga dojazdowa ze wsi Ostrów. Inna droga dojazdowa prowadziła do założenia od południa, od traktu z Błonia do Janowa. Droga ta przecinała teren założenia oddzielając park od sadów. Całość uzupełniała prostokątna, obsadzona dookoła wierzbami sadzawka, położona w północno-zachodnim narożniku założenia, na granicy północnego sadu. Park miał kompozycję swobodną. Pośrodku podjazdu urządzono tam gazon, na którym rosły też kwiaty, a na południe od dworu posadzono grupy jaśminowców i lilaków otaczających nastrojowe wnętrze. Część gospodarcza założenia oddzielona została od ozdobnej pasem wysokiej zieleni, przy czym zieleń ta tak została rozmieszczona, że tworzyła i szpalery i skupiny rozdzielające też poszczególne budynki i tworzące niewielkie wnętrza.⁹ Schemat kompozycji założenia w końcu XIX w. przedstawia szkic nr 1. Po rozbudowie całość kompozycji zajęła teren o powierzchni około 4,5 ha.

Schemat rozplanowania założenia dworsko-ogrodowego w Kajetance w końcu XIX w. - próba rekonstrukcji

Tuż przed I wojną światową Józef Bujalski sprzedał większość majątku Bankowi Włościańskiemu, który zamierzał Kajetankę rozparcelować. Wytyczono już nawet parcele, jednak wybuch I wojny światowej przerwał akcję parcelacyjną i majątek był podczas okupacji niemieckiej administrowany przez Zarząd Okręgowy Dóbr Państwowych w Siedlcach.¹⁰ W 1915 r. podczas przesuwania się frontu niemiecko-rosyjskiego teren założenia został prawie doszczętnie zniszczony - spłonęły zabudowania i wyrąbano część drzew.¹¹ Po I wojnie światowej większość gruntów majątku rozparcelowano. Pozostała jednie niewielka resztówka licząca około 32 ha, obejmująca też teren założenia.¹² Na tym obszarze gospodarowała synowa Józefa Bujalskiego - Stefania Bujalska.

W okresie międzywojennym odbudowano dwór i wzniesiono w części gospodarczej nowe budynki gospodarcze (dwie stodoły i oborę), dostosowane wielkością do zmniejszonego areału gospodarstwa. Podział terenu na części funkcjonalne nie uległ zmianom, podobnie jak kompozycja części parkowej, a wschodnią część założenia nadal zajmowały sady i staw. Cały teren został natomiast ogrodzony drewnianym parkanem i obsadzony wzdłuż granic leszczyną.¹³

W czasie II wojny światowej położona na uboczu Kajetanka nie uległa większym zniszczeniom. Po wojnie nadal gospodarowała tu Stefania Bujalska, która sprzedała okolicznym rolnikom około 10 ha gruntów, toteż posiadany przez nią areał zmniejszył się do 22 ha. W 1949 r. Stefania Bujalska w bliżej nieznanych okolicznościach została zamordowana, a pozostałe po niej grunty i zabudowania przejęte zostały najpierw przez Spółdzielnię Produkcyjną, a następnie przez Kółko Rolnicze w Kajetance. W latach 50. XX w. zabudowania gospodarcze zostały rozebrane przez okoliczną ludność.

W końcu lat 70. XX w. grunty pozostałe po dawnym założeniu wydzierżawiono okolicznym rolnikom, a w początku lat 80. zostały im one sprzedane. Teren założenia zakupił Leonard Hryczuk, który prowadził tam wypas owiec. Teren założenia został ponadto podzielony różnymi szpetnymi ogrodzeniami.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji Kajetanki przetrwały: 3 stare drzewa pochodzące z I połowy XIX w., fundamenty dworu z II połowy XIX w., fundamenty niektórych zabudowań gospodarczych (lub ich ślady), ślady drogi przecinającej wzdłuż całe założenie, ślady drogi prowadzącej do podjazdu od północy, część nasadzeń ogrodu ozdobnego, część starych drzew rosnących niegdyś przy zabudowaniach gospodarczych oraz sadzawka w północno-wschodnim narożniku dawnego założenia. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. zachowała się część nasadzeń we wschodniej części parku.¹⁴

Roślinność założenia skupiała się w tym czasie na niewielkim terenie dawnego parku i dawnej części gospodarczej (służących jako pastewnik). Składała się z 21 gatunków drzew i krzewów, a najstarszymi drzewami obiektu były 3 drzewa pochodzące z I połowy XIX w.: kasztanowiec biały o średnicy pnia 110 cm, lipa drobnolistna o średnicy pnia 80 cm oraz klon pospolity o średnicy pnia 80 cm. Pozostałe stare drzewa obiektu albo pochodziły z końca XIX w. lub z początku wieku XX i osiągały 50-70 cm średnicy pni, albo zostały posadzone w okresie międzywojennym XX w. i osiągały 40-50 cm średnicy pni. Na terenie parku rosły też młode samosiewy drzew oraz grupy krzewów ozdobnych i owocowych.

Ze względu na niewielką powierzchnię, zniszczenie części kompozycji oraz osłonięcie zachowanych fragmentów od strony ważniejszych dróg przez zabudowę wiejską, obiekt nie pełnił w krajobrazie istotniejszych funkcji. Zachowana roślinność obiektu była dobrze widoczna tylko od północy i wschodu, skąd rzadko była oglądana.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Mappa szczegulna województwa podlaskiego Karola de Perthees, 1795; Biblioteka Zielińskich w Płocku, Mapa hrabstwa bialskiego, 1786 (fotokopia w zbiorach Uniwersytetu w Białymstoku); AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ AP w Lublinie, Plany wyłączone z włościańskich, nr 26. Plan folwarku Kajetanka 1865 (1851); Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 83, Dobra Derło

⁷ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 83, Dobra Derło

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III. Warszawa 1882, s. 670

⁹ Informacje ustne Czubko Józefa, zam. w Kajetance; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof; Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kajetance, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ AP ublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2311, operat parcelacyjny majątku Kajetanka

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2311, operat parcelacyjny majątku Kajetanka

¹² Informacje ustne Czubko Józefa, zam. w Kajetance

¹³ Informacje ustne Czubko Józefa, zam. w Kajetance oraz Czubko Janiny, zam. w Kajetance

¹⁴ Informacje ustne Czubko Józefa, zam. w Kajetance; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof; Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kajetance, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Informacje ustne Czubko Józefa, zam. w Kajetance; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof; Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kajetance, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KajetankaKategoria:dworski