Kalejczyce

Ogród dworski – ozdobno-użytkowy, kwaterowy, powstały przed 1579 r., w II połowie XVII w. i ponownie w II połowie XVIII w. przekształcony w duchu barokowym, a około połowy XIX w. przebudowany

Dawna nazwa: Kalejczyce

Gmina: Boćki

Położenie obiektu: w oddali od innych siedzib, wśród pól, nad niewielkim strumieniem, na terenie łagodnie opadającym w kierunku wschodnim

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kalejczycach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark w Kalejczycach założono w połowie XVI w. jako jeden z folwarków dóbr boćkowskich (zob. Boćki), należących do Pawła Sapiehy (zm. w 1579 r.). Przed 1579 r. mierniczy Stanisław Rodowicz dokonał w tych dobrach pomiary włócznej, w czasie której rozmierzony został również folwark Kalejczyce, usytuowany w centrum pól folwarcznych. Powstała wtedy renesansowa kompozycja składająca się z kwadratowego ogrodu, zabudowań położonych na zachód od ogrodu i stawów zamykających cały układ od południa, a być może także od zachodu. Ogród, służący głównie uprawom użytkowym, musiał być, wzorem innych ogrodów tego okresu, otoczony alejami lub szpalerami i przecięty krzyżującymi się pośrodku drogami. Do folwarku prowadziły drogi: od zachodu z pobliskiego Bystrego i od wschodu (wzdłuż północnej granicy ogrodu) z Dubna.¹

Po śmierci Pawła Sapiehy w 1579 r. dobra boćkowskie odziedziczył jego syn Bohdan Sapieha (zm. w 1599 r.). Następnie uległy one podziałowi, przy czym Dubno łącznie z folwarkiem kalejczyckim przypadło Mikołajowi Sapieże (ur. około 1558 r., zm. w 1638 r.), żonatemu z Zofią z Bukowna. Po jego śmierci przeszły one na własność jego syna Tomasza Sapiehy (ur. w 1598 r., zm. w 1646 r.).²

Przed 1646 r. Kalejczyce zostały zastawione Maksymilianowi Orłowi, w rękach którego pozostawały podczas przejmowania dóbr przez wdowę po Tomaszu Sapieże Zuzannę Chreptowiczównę. Ta ostatnia zezwoliła na wykup Kalejczyc z rąk Orła Jerzemu i Mariannie Irzykowiczom, którym już wcześniej wydzierżawiła Dubno. Ponieważ Zuzanna Sapieha zmarła bezpotomnie przed wygaśnięciem terminu dzierżawy mającej trwać do 1649 r., Irzykowicze przekazali Dubno Annie Sapieżance, bratanicy Tomasza, żonie najpierw Franciszka Jana Leśniowolskiego, starosty brańskiego, a następnie Feliksa Zygmunta Parysa, który władał tymi dobrami od śmierci Anny Sapieżanki w 1681 r. do swojej śmierci w 1695 r. W 1700 r. dokonany został dział dóbr między Parysami – Janem i Józefem, w którego wyniku właścicielem Kalejczyc został Jan Parys, podczaszy ziemi bielskiej, który pozostawał ich właścicielem do 1752 r.³

W II połowie XVII w. kompozycja folwarku została przekształcona w duchu barokowym. Wzniesiono na granicy dziedzińca gospodarczego i ogrodu nowy dwór usytuowany na osi jednej z dróg ogrodowych. Przekształcono stawy i doprowadzono nową – główną odtąd – drogę dojazdową od południa. Biegła ona z pobliskich Sasin i pomiędzy stawami wkraczała na teren folwarku prowadząc przed dwór. Z dziedzińca wyprowadzono natomiast aleję w kierunku północnym. Ogród podzielony był na kwatery drogami, szpalerami lub alejami. Pośrodku dziedzińca, przy drodze z Bystrego znajdowała się sadzawka, a na zachód od zabudowań położony był staw, obsadzony dookoła topolami. Być może sąsiadował a nim wtedy drugi, położony po przeciwnej stronie drogi z majątku Bystre.⁴

W II połowie XVIII w. folwark Kalejczyce stał się samodzielnym centrum dóbr należących do rodziny Bobrownickich (podczas gdy Dubno w 1743 r. przyłączone zostało ponownie do dóbr Boćkowskich). Władali Kalejczycami kolejno: od 1752 r. Augustyn Bobrownicki, łowczy mielnicki (od 1775 r. podstoli mielnicki, od 1781 r. podczaszy mielnicki, od 1791 r. stolnik mielnicki), a następnie Bobrownicka (wzm. w 1812 r.), zapewne wdowa po Ignacym.⁵

Wiek XVIII przynieść musiał kolejne przeobrażenia założenia dokonywane w duchu barokowym, o których jednak nic bliższego nie wiemy. Zapewne ogród nabrał wtedy bardziej ozdobnego niż wcześniej charakteru.⁶

Przed 1835 r. majątek uległ znacznemu rozdrobnieniu (należał wówczas do 10 właścicieli), a w latach 1835-1947 został ponownie skupiony przez Dominikę Sykstę z domu Kurowicką i Wawrzyńca Dobrogowskich. Od Dominiki Dobrogowskiej zakupił Kalejczyce w 1847 r. Teofil Zaleski (syn Michała), który mieszkał tu do śmierci w 1879 r. i dokonał odbudowy mocno zniszczonej kompozycji.⁷

Został wtedy wzniesiony nowy dwór w ogrodzie na północ od dawnej osi. Przed frontem dworu wydzielono żywopłotami prostokątne wnętrze, w którym umieszczono podjazd. Z pozostałych stron posadzono przy dworze grupy drzew i krzewów ozdobnych. Zlikwidowano wewnętrzne podziały ogrodu, a jego wnętrza wypełniono sadem. Pozostawiono natomiast szpalery drzew rosnące przy granicach ogrodu oraz drogi ogrodowe biegnące w alejach lip i jesionów wokół stawów ogrodowych. Od dworu na południe biegła przez sad i między stawami prosta droga spacerowa wiodąca do stojącego za stawami budynku (z którego do lat 80. XX w. pozostały tylko piwnice). Nowe budynki gospodarcze zajęły północną część dawnego dziedzińca, przylegającą do stawu otoczonego starymi wówczas topolami. Pomiędzy stawem a częścią gospodarczą poprowadzono aleję topolową. Południową część dawnego dziedzińca zajęły czworaki usytuowane nieopodal sadzawki i alei dojazdowej oraz sad, ciągnący się też dalej na południe, do stawów zamykających kompozycję od południa. Uzupełniono też nasadzenia alei dojazdowej nowymi topolami.⁸

Po śmierci Teofila Zaleskiego Kalejczyce przejęła jego córka Kazimiera Bobrownicka, posiadająca je jeszcze w 1911 r.⁹ W 1912 r. należały one już do Kamili Bosiackiej, która zapożyczyła się w tym roku pod zastaw majątku u Konstantego Łowickiego z Niewodnicy Nargilewskiej (zob. Niewodnica Nargilewska). Dług widocznie nie został spłacony, gdyż w okresie międzywojennym Kalejczyce stanowiły już własność Łowickich. Przypuszczalnie Bosiacka ewakuowała się w 1915 r. do Rosji, a opuszczona siedziba kalejczycka uległa dewastacji w czasie I wojny światowej. Łowiccy podjęli próby jej odbudowy, jednak na skutek trudności finansowych prace te nie nabrały rozmachu. Przed 1939 r. przeprowadzono m.in. remont stawów i wzniesiono przy północnej granicy założenia murowany spichlerz.¹⁰

Do 1930 roku właścicielem majątku był Michał Łowicki, a później przejęła go wdowa po Michale Maria oraz dzieci, a wśród nich Elżbieta Łowicka.¹¹

W 1939 r. Łowiccy zmuszeni zostali do opuszczenia dóbr, a w 1940 r. zostały one rozparcelowane przez władze radzieckie. W 1944 r. ponownie dokonano parcelacji dzieląc siedlisko dworskie pomiędzy chłopów, którzy rozebrali wszystkie zabudowania z wyjątkiem spichlerza. Wkrótce wytrzebiony też został stary drzewostan, z którego pozostawiono jedynie pojedyncze stare drzewa. Większość terenu założenia zamieniono na pastwiska.

Do lat 80. XX w. przetrwały jedynie szczątki dawnej kompozycji ogrodowej: nieliczne stare drzewa ozdobne i owocowe, szpaler lilaków przy nieistniejącym dworze, rozrośnięte i zdziczałe grupy krzewów, samosiewy młodych drzew skupione przy dawnych granicach ogrodu (zapewne odtwarzające przebieg dawnych szpalerów), a także trzy zarośnięte szuwarami stawy, ślady dróg spacerowych wokół stawów ogrodowych, porośnięte zaroślami wgłębienie po czwartym stawie i trzy drogi dojazdowe.

Ogród dworski w Kalejczycach - widok od południowego-wschodu na spichlerz i teren dziedzińca gospodarczego
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2167

W tym czasie rosło na terenie obiektu 27 gatunków drzew i krzewów, jednak stare drzewa były bardzo nieliczne, a większość z nich pochodziła dopiero sprzed 1939 r. Wyróżniło się tylko 9 starych topól czarnych i lipa o średnicy pnia 90 cm posadzona w I połowie XIX w. Przetrwało też 7 topól dziewiętnastowiecznych z dawnej alei biegnącej po granicy części gospodarczej oraz dwie pochodzące z nasadzeń osiemnastowiecznych – jedna o średnicy pnia 155 cm rosła w sąsiedztwie południowych stawów, a druga o średnicy pnia 188 cm rosła przy wgłębieniu po stawie zachodnim.

Pozostałości ogrodów były doskonale widoczne z daleka ze wszystkich stron. Kilka starych drzew i skupiona w dawnym ogrodzie młoda roślinność rysowała się w krajobrazie jako dość zwarta grupa, jednak dewastacja wydatnie zredukowała walory tego obiektu i jego funkcje w krajobrazie.¹²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalejczycach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 61, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 122

² Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890, s. 52, s. 142-145 i 322-330; Maurer Roman, Urzędnicy kancelaryjni królów polskich 1434 po 1506 r., Brody 1881, s. 43; Pruszkowski J., Kodeń Sapiehów, jego kościoły i starożytny obraz Matki Boskiej Gwadelupskiej (de Guadelupa), z dawnych i współczesnych źródeł napisał P. J. K. Podlasiak, Kraków 1898, s. 16; Maurer Roman, Urzędnicy kancelaryjni królów polskich 1434 po 1506 r., Brody 1881, s. 43; Boniecki Adam, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, t. I, Warszawa 1883

³ AGAD, Archiwum Roskie, nr 297; Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. 1, opr. Wasilewski T., Warszawa 1978, s. 612; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petresburg 1890-1894, s. 331, dok. XIV i XVI

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalejczycach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 61, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 123

⁵ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2674

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 70

⁷ CAH w Grodnie, F. 1, op. 12, nr 741, k. 116-117v

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalejczycach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 61, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 123

⁹ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 94

¹⁰ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10001, 12756, 12906

¹¹ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 116

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalejczycach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 61, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 123-124

Inne źródła:

CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 144

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 75

Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, wyd. Duda F., Kutrzeba S., Kraków 1915

Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 171

Gloger Zygmunt, Dolinami rzek, opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa 1903, s. 174

Pawluk Wojciech, Położenie chłopów w dobrach boćkowskich w II połowie XVIII wieku [w:] Rocznik Białostocki, Białystok 1962, R. 3, s. 10

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kalejczyce, józef maroszekKategoria:dworski