Klimczyce

Ogród dworski - regularny, powstały zapewne w XVII w., w II połowie XIX w. przebudowany w duchu romantycznym

Dawna nazwa: Klimczyce

Gmina: Sarnaki

Położenie obiektu: na dość płaskim terenie, na południe od Bugu i na północny-zachód od wsi Klimczyce, po południowo-zachodniej stronie drogi do tej wsi, będącej jednocześnie drogą z Mężenina do Sarnak, w otoczeniu pól i lasów

Najdawniejsza wzmianka o Klimczycach pochodzi z roku 1486, kiedy to Kazimierz Jagiellończyk nadał dwa sioła Klimczyce i Lipno w powiecie drohickim niejakiemu Pietraszkowi, pasznikowi królewskiemu, Nadanie to zostało potwierdzone w roku 1525 przez króla Zygmunta I. W latach 80. XVI w. Klimczyce wchodziły w skład włości lisowskiej, należącej do Kosińskich. Włość ta, rozproszona po obu stronach Bugu, liczyła sobie 16 wsi. Grupa klimczycka składała się z trzech wsi - Lipna, Klimczyc i Sarnak. W roku 1576 „szlachetny pan Jan Kosiński pisarz ziemski drohicki dał z Klimczyc, z włóki jednej osiadłej, ogrodn. czterech bezrol. Po gr 4".

Rozproszenie wsi należących do włości lisowskiej Kosińskich narzucało konieczność tworzenia lokalnych ośrodków administrowania tymi dobrami. Jednym z nich stały się Klimczyce, gdzie prawdopodobnie znajdował się dwór. W XVI i XVII w. w Klimczycach znajdował się też tzw. brzeg, czyli zbożowy port rzeczny. Jeszcze w roku 1877 istniała tu przystań, w której wówczas wywieziono 101 tys. pudów zboża. Aż do I wojny światowej nad Bugiem znajdował się murowany spichrz zbożowy wzniesiony zapewne w końcu XVIII w.

Można przypuszczać, że podobnie jak pobliskie Sarnaki, Klimczyce w XVII wieku przeszły w ręce Butlerów, a następnie w XVIII w. - Podczaskich. W roku 1712 Klimczyce wraz z Lipnem liczyły 52 włóki szlacheckie.

Do naszych czasów nie zachowały się przekazy historyczne, które dotyczyłyby położenia dworu lub wyglądu założenia w Klimczycach w XVI i XVII wieku. Jednak na podstawie zachowanej roślinności sądzić można, że siedziba Podczaskich znajdowała się w miejscu obecnego założenia co najmniej od XVIII wieku, jednakże znany z przekazów ikonograficznych wygląd zewnętrzny tzw. oficyny kuchennej wskazuje na to, że stanowiła on pozostałość siedemnastowiecznego murowanego dworu. Zatem wokół tego dworu istniała w Klimczycach w wieku XVII regularna, barokowa kompozycja. Dwór zwrócony był elewacją główną na północny-wschód w kierunku drogi z Mężenina do Sarnak biegnącej równolegle do Bugu. Na południowy zachód od dworu znajdowały się ogrody składające się z co najmniej czterech kwater. Niestety, nic bliższego o wyglądzie założenia w tym czasie nie wiadomo. Zostało ono zniszczone podczas wojen napoleońskich, bowiem w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę Klimczyce uległy zniszczeniu w związku z przeprawą w ich pobliżu wojsk francuskich przez Bug.

Zachowane do lat 80. XX w. elementy dawnej kompozycji pochodziły z następnego etapu rozwoju założenia przypadającego około połowy XIX w., kiedy to właścicielką dóbr była Józefa Podczaska. W skład powstałej w tym czasie kompozycji wchodziły: stara, zapewne jeszcze siedemnastowiecza część murowanego dworu, park, podjazd przed dworem, nowo wzniesiona murowana oficyna (tzw. kasztel), sad i część gospodarcza. Obszerny kolisty podjazd przed dworem umieszczono we wnętrzu parkowym, a przekształcając teren dawnych ogrodów starano się nadać im krajobrazowy charakter. Zresztą zniszczone i zaniedbane dawne ogrody, zarośnięte przez liczne podrosty i samosiewy, pozwalały na pewne zatarcie regularnej kompozycji oraz stworzenie atmosfery dzikiego parku leśnego. Mimo tych usiłowań większość dróg zachowała wcześniejszy, regularny przebieg. Pozostawiono też w parku staw położony na południowy-zachód od dworu, jedynie go pogłębiając i oczyszczając. W północnej części parku ustawiono w 1852 r. figurę Matki Boskiej z piaskowca. Swobodę kompozycji podkreślać miała odsunięta na wschód od dworu i ustawiona na granicy parku romantyczna oficyna dworska (kasztel), do której wiodła droga od dworu. Na południe od oficyny i na zachód od parku znajdował się obszerny sad. Część gospodarcza mieściła się na wschód od oficyny, przy drodze dojazdowej.

Dwór był powiązany widokowo z doliną Bugu. Z rzeką łączyła go także obsadzona aleją droga wybiegająca z podjazdu. Zabudowania dworskie były od strony rzeki doskonale widoczne, o czym świadczy m.in. notatka Zygmunta Glogera z 1898 r.

W roku 1883 dobra Klimczyce należały do Bronisława Podczaskiego. Składały się one wówczas z folwarków Klimczyce, Rozwadów, Sarnaki, Grzybów, Chlebczyn i awulsu Buszka. Cały obszar tych dóbr wynosił 4709 morgów (około 2355 ha). Folwark Klimczyce liczył wówczas 1016 morgów (około 508 ha), z czego 468 morgów gruntów ornych i ogrodów, 5 morgów łąk, 55 morgów pastwisk, 388 morgów lasów oraz 100 morgów nieużytków i placów. Na terenie folwarku stały 23 budynki, z czego 8 murowanych. Jak w 1898 r. pisał Zygmunt Gloger, Klimczyce należały do gospodarstw o największym procencie budynków murowanych. „Jak położenie Nepel i Mielnika; należy do najpiękniejszych nad Bugiem, tak niezawodnie Klimczyce są najlepiej zamurowanym folwarkiem". Powierzchnia założenia dworsko-ogrodowego wynosiła w tym czasie około 9,5 ha.

Przed I wojną światową Podczaski przystąpił do rozsprzedaży swych dóbr. Folwark Klimczyce nabył wówczas doktor Stanisław Nasiłowski z Ruszczyc. Planował on przekształcić dwór w pensjonat i w tym celu nabył w Bacikach Średnich dawny myśliwski dwór drewniany, który przeniósł do Klimczyc z zamiarem urządzenia w nim szpitala. Niestety zmarł wkrótce nie zdążywszy zrealizować swych planów. Jego dzieło kontynuował jego brat Michał, który jednak założył tam pensjonat wypoczynkowy czynny tylko w miesiącach letnich. Pensjonat ten funkcjonował do 1939 r.

Z działalnością Stanisława i Michała Nasiłowskich wiąże się kolejny etap rozwoju założenia. W związku z ustawieniem nowego, przeniesionego z Bacik dworu na zachód od starego dworu (frontem do podjazdu), podjazd został przekształcony, gdyż jego oś przesunięto na środek nowego dworu. Ponadto wytyczono nową drogę spacerową w parku. Przecinała ona park na osi nowego budynku. Wnętrze parkowe sąsiadujące z dworem wyposażono w kwietniki i posadzono w nim krzewy ozdobne. Na zachód od nowego dworu, nad stawem, wzniesiono nową, drewnianą oficynę, również przeznaczoną na potrzeby zakładu leczniczego. W parku dokonano nowych nasadzeń, m.in. posadzono dwie gęste grupy drzew ozdobnych po obu stronach podjazdu i przy drodze dojazdowej.

Dwór i ogród dworski w Klimczycach - lata międzywojenne XX w.
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Klimczyce - widok na park i tzw. kasztel - lata międzywojenne XX w.
Publ. www.ciekawepodlasie.p

Po wybuchu II wojny światowej jako pierwsze wkroczyły do Klimczyc wojska radzieckie, które zniszczyły zachowaną część siedemnastowiecznego dworu i zabudowania dworskie oraz wywiozły ich wyposażenie. Następnie do Klimczyc wkroczyli Niemcy, którzy zniszczyli murowaną oficynę kuchenną. Park w czasie wojny znacznie zdewastowano i wycięto w nim co większe drzewa.

Po wojnie majątek rozparcelowano, a teren założenia znalazł się w rękach Stanisława Nasiłowskiego, syna Michała oraz Janiny i Adama Krykowskich.

W roku 1949 rozebrany został drewniany dwór przeniesiony z Bacik, a drewno uzyskane z rozbiórki posłużyło do budowy chałup w okolicznych wsiach. W roku 1980 właściciele założenia mieszkali w dwóch oficynach - murowanej (tzw. kasztelu) i drewnianej. Właścicielem części założenia pozostawał Stanisław Nasiłowski, a pozostałej części Helena Sulej, córka Krykowskich.

Teren parku pozostawał w okresie powojennym bez właściwej opieki, czego skutkiem było jego zarastanie lasami i zaroślami. Dawny Podjazd zamieniono na sad, natomiast większość starego sadu dworskiego wycięto i przeznaczono na pastwisko. Część dróg parkowych zanikła, inne zaś wykorzystywano jako drogi jezdne i gospodarcze, więc zostały one znacznie zniszczone. Na miejscu dawnych zabudowań gospodarczych wzniesiono nowe budynki. Kolejne budynki gospodarcze zlokalizowano przy stawie, w pobliżu drewnianej oficyny oraz w parku. Zniszczono powiązanie założenia z rzeką wycinając część alei przy drodze wiodącej nad Bug od podjazdu oraz zakładając przy tej drodze duże sady otoczone siatką. Ustawiono również wiele ogrodzeń (z siatki i płotów drewnianych) w otoczeniu kasztelu, w dawnej części gospodarczej i wzdłuż granicy między parkiem a dawnym sadem.

Do lat 80. XX w. z kompozycji założenia istniejącej w Klimczycach w XVII i XVIII w. pozostały jedynie stare lipy o średnicy pni 100-160 cm rozrzucone w różnych punktach założenia. Poza tym znane jest miejsce lokalizacji dawnego dworu, który jako oficyna kuchenna istniał do 1939 r. Przypuszczalnie zachowany w parku staw także pochodził z XVII lub XVIII w. Z kompozycji powstałej około połowy XIX w. zachowały się do tego czasu: spora ilość starych drzew rosnących w lesie i pojedynczo, wnętrze po dawnym podjeździe (wypełnione w tym czasie sadem), fragmenty dróg spacerowych w parku, kasztel, figura matki Boskiej i fragmenty alei prowadzącej nad Bug. Spośród elementów wprowadzonych w wieku XX - przed 1914 r. i w okresie międzywojennym - zachowały się: drewniana oficyna dworska, dwie leśne grupy starych drzew (przy szosie i w otoczeniu podjazdu), pewna liczba starych drzew w lasach, wnętrzach parkowych i w otoczeniu zabudowań oraz droga spacerowa na osi drewnianego dworu.

Roślinność założenia stanowiły w latach 80. XX w. głównie młode i stare lasy, z których las rosnący w północnej części założenia stanowił monokulturę posadzonych na początku XX w. klonów, która w okresie powojennym poprzerastała młodymi drzewami innych gatunków i krzewami. Las zajmujący środkową i południowo-wschodnią część założenia pochodził z dawnego parku, który zdziczał oraz zarósł samosiewami drzew i krzewów. Odznaczał się znaczną przewagą grabów oraz nietypowym dla naturalnych zbiorowisk leśnych składem gatunkowym roślinności. Las rosnący na wschód od terenu dawnego podjazdu również wziął początek od dawnych nasadzeń parkowych z początku XX w. Rosły tu m.in. stare lipy i klony z domieszkami samosiewów brzóz, grabów, dębów i osik.

Wśród lasów i we wnętrzach zachowało się sporo starych drzew. Do najcenniejszych i najstarszych należały lipy o średnicach pni 100-160 cm (w tym 3 o charakterze pomnikowym). Inne cenne dziewiętnastowieczne drzewa obiektu - lipy, klony i sosna - osiągały 70-90 cm średnicy pni. Z końca XIX w. i z początku XX pochodziła część lip, 2 świerki nad stawem, część klonów i niektóre graby - osiągające 50-70 cm średnicy pni. Pozostałe stare drzewa o średnicach pni 40-50 cm pochodziły z nasadzeń dwudziestowiecznych dokonywanych do 1930 r. Oprócz tego roślinność założenia uzupełniały młode drzewa w otoczeniu stawów i zabudowań (przede wszystkim wyrosłe z samosiewów) oraz zarośla. Łącznie rosło tu w 1980 roku 38 gatunków i odmian drzew i krzewów.

Ze względu na leśny w większości charakter oraz otoczenie sadami i lasami, założenie nie odgrywało już w krajobrazie większej roli. Uwagę przyciągała tam głównie zachowana oficyna dworska (tzw. kasztel) - piętrowa, murowana z cegły i kamienia, tynkowana, w stylu gotyku romantycznego, zbudowana na planie prostokąta, posiadająca dwie czworoboczne wieżyczki po bokach oraz parterowe pomieszczenia pierwotnej oranżerii przylegające od strony zachodniej. Jej dach pulpitowy osłonięty jest od zachodu ścianką attykową z grzebieniem sterczynowym, kryjącym kominy. Wieżyczki posiadają spłaszczone daszki namiotowe. Niestety w pobliżu tego budynku usytuowano nowe zabudowania gospodarcze i posadzono młody sadek.

Obecnie budynek ten, jak też drewniana oficyna dworska zostały wyremontowane, a tereny bezpośrednio do nich przylegające uporządkowane.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Fragment ogrodu dworskiego w Klimczycach - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Klimczyce - tzw. kasztel - stan wspólczesny
Publ. www.polinow.pl

Zarośnięty lasem ogród dworski w Klimczycach z wyróżniającymi się starymi drzewami - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Źródła:

Źródła dziejowe, Polska XVI wieku, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 10 oraz cz. 2, Warszawa 1909, s. 131, 155, 178

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 147 oraz t. X, Warszawa 1889, s. 317-318

Gloger Zygmunt, Z biegiem Bugu [w:] Tygodnik Polski, 1898, nr 8, s. 152

Gloger Zygmunt, Dolinami rzek, Warszawa 1903, s. 182

Szmurło Stanisław, Akwarela wykonana w 1936 r. przedstawiająca dawną oficynę kuchenną (fragment dawnego siedemnastowiecznego dworu), w zbiorach Franciszka Wróbla, zam. w Mężeninie

Informacje ustne Sulej Heleny, zam. w Klimczycach

Informacje ustne Krykowskiej Janiny, zam. w Klimczycach

Informacje ustne Wróbla Franciszka, zam. w Mężeninie

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Klimczycach, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KlimczyceKategoria:dworski