Klukowicze

Ogród dworski – barokowy, obszerny, ozdobno-użytkowy, powstały w I połowie XVII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, znacznie rozbudowany w wieku XVIII i w II połowie wieku XIX, z udziałem elementów nieregularnych (dominujących w części parkowej), wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w.

Dawna nazwa: Klukowicze

Gmina: Nurzec Stacja

Położenie obiektu: w oddaleniu od położonej bardziej na południe wsi, na terenie łagodnie opadającym w kierunku północnym do rzeczki Pulwy stanowiącej naturalną granicę założenia

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Klukowicze powstały w II połowie XV w. jako jeden z folwarków wchodzących w skład rozległych dóbr ziemskich, które Kazimierz Jagiellończyk nadał bojarowi Turowi. W 1499 r. wnukowie Tura (po jego córce) Korniło i Iwaszko Andrzejkowicze uzyskali potwierdzenie prawa własności nadanych dziadowi ziem.¹ W XVI w. doszło do podziału włości i Klukowicze stały się centrum odrębnych dóbr ziemskich, W 1567 r. ich właścicielem był Awram Bukraba. Od nazw posiadanych siedzib Bukrabowie przyjęli nazwiska Klukowieckich lub Nurzeckich.²

Zapewne w latach 20. XVII w. Klukowicze przeszły w ręce Kochlewskich. Posiadał je Piotr Kochlewski, sędzia ziemski bielski, aktywny działacz polityczny i kalwiński (zm. w 1646 r.). Pierwotna skromna siedziba klukowicka, chociaż nie stanowiła centrum dóbr została przez zamożny ród Kochlewskich rozbudowana i nadano jej regularny, barokowy układ. Ogrody sąsiadujące z dworem zajmowały północno-wschodnią część założenia i ograniczone były od zachodu drogą wiodącą do wsi, zaś od północy ograniczała je rzeka. Przy drodze do wsi, na południe od dworu, mieściły się zabudowania gospodarcze. Główne, związane z dworem, prostokątne wnętrze ogrodowe otoczone zostało z trzech stron drogami i alejami lipowymi. Oś dworu podkreślała osobna aleja przecinająca ogród.³

Po śmierci Piotra Kochlewskiego w 1647 r. doszło do podziału dóbr klukowicko-nurzeckich i Klukowicze stały się centrum samodzielnego majątku. Po 1647 r. posiadała je jedna z córek Piotra Kochlewskiego.⁴ W 1690 r. wzmiankowana jest „pani Narraienska”,⁵ ale brak bliższych danych o właścicielach majętności. 21 stycznia 1737 r. wzmiankowana była jako właścicielka Klukowicz Teofila Kowalewska, podstolina bracławska.⁶ Niewykluczone, że w II połowie XVII w. dobra klukowickie przez pewien czas należały do Sapiehów z Minkowic.

Na kanwie regularnego układu siedziby klukowickiej rozwinęła się w II połowie XVII w. i w wieku XVIII kompozycja dużo obszerniejsza, która objęła znaczne tereny położone na zachód od drogi do wsi. Rozwój założenia przerywały jednak częste wojny i zmiany przynależności terytorialnej, przynoszące okresy dewastacji kompozycji, co jednak z drugiej strony ułatwiało wprowadzanie przekształceń i przystosowywanie siedziby do nowych potrzeb. Końcowym efektem kolejnych przekształceń było powstanie zwartego, regularnego układu ogrodów z częścią ozdobną położoną na wschód od drogi ze wsi, z rozległą częścią gospodarczą zlokalizowaną po zachodniej stronie tej drogi, z obszernymi sadami sąsiadującymi z zabudowaniami gospodarczymi oraz ze stawami zamykającymi całą kompozycję od zachodu. Część ozdobną ograniczała od wschodu aleja grabowa (być może wcześniej strzyżona), zaś od południa inna droga obsadzona aleją, biegnąca równolegle do rzeki i dalej po na zachód po granicy części gospodarczej. Główna oś kompozycji przebiegała ze wschodu na zachód i podkreślona była wybiegającą na dwór drogą, przecinającą teren stawów i sady oraz aleją lipową, a później grabową, przecinającą teren ogrodu ozdobnego.⁷

W okresie rozbiorów Polski Klukowicze znalazły się na terenie zaboru rosyjskiego. Po powstaniu 1863 r. zostały prawdopodobnie skonfiskowane, a następnie nadane majorowi Edwardowi Minkelde (wzm. w 1876 r.), który dokonał renowacji podupadłej wówczas siedziby. Prace rozpoczął od wzniesienia nowego drewnianego dworu w zachodniej części założenia, na południe od głównej osi kompozycji. Nowa lokalizacja dworu zapoczątkowała stopniową utylizację wschodniej, dotychczas ozdobnej części ogrodów, oraz zamianę położonych tam wnętrz ogrodowych na sady, a także lokalizację czworaków przy drodze do wsi. Na osi nowego dworu, równolegle do głównej osi kompozycji założenia posadzony został szpaler świerkowy. Dokonano też nowych nasadzeń ozdobnych w innych częściach założenia i uzupełniono drzewostan istniejących już alei i szpalerów. Na początku XX . powstał także na zachód od dworu kompleks nowych, kamiennych zabudowań gospodarczych. Zbudowano tam w 1903 r. maślarnię, w 1908 r. spichlerz, a w 1908 r. oborę. Oprócz nich istniały też drewniana stodoła, drewniana koniusznia, murowana stajnia i 3 dwurodzinne drewniane „czworaki”.⁸

Wzniesiony po 1876 r. dwór spalił się już przed 1910 r. Budowniczym kolejnego dworu był nowy właściciel – dotychczasowy zarządca majątku – Krzysztof Jakimowicz Atup, który odkupił Klukowicze od Edwarda Minkelde w 1910 r.⁹

Drewniany dwór Atupa, budynek na planie litery „L”, z dwoma ganeczkami i podcieniami wspartymi na trzech kolumnach, oraz z boniowanymi narożnikami, wzniesiony został przed 1914 r. na północ od części gospodarczej i od głównej osi kompozycji. Ustawiono go frontem na południe, a teren dawnych sadów położony na północ od dworu przekomponowano urządzając tam niewielki park ograniczony od północy rzeką. Trawiaste wnętrza parkowe, otoczone swobodnymi grupami drzew i krzewów ozdobnych, przecięte było kilkoma drogami spacerowymi. Od wschodu zamykała ten park różnogatunkowa aleja rosnąca przy drodze do wsi, a od zachodu zamykał park szpaler zasadzony na granicy sadu. W tym samym czasie powiększono obszar założenia o nowe sady położone na południe od dotychczasowych ogrodów, po obu stronach drogi do wsi. Po 1925 r. wykopano w sąsiedztwie rzeki nowe stawy, położone na północ od starych. Podstawowy układ dróg i alei, podkreślający regularny układ wcześniej kompozycji, nie uległ zmianie. Po tych zmianach całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 41,6 ha.¹⁰

Po wywiezieniu Krzysztofa Atupa wraz z żoną i dziećmi w głąb Rosji w 1939 r. siedziba dworska w Klukowiczach uległa znacznej dewastacji. Do 1941 r. majątkiem zarządzał Komitet Fornalski. W latach 1941-1944 Klukowicze podlegały zarządowi niemieckiemu. Po wojnie część gruntów majątku rozparcelowano, a pozostałą część i siedlisko dworskie przekazano Gminnej Spółdzielni w Klukowiczach, która gospodarowała tam do 1968 r.¹¹ Następnie przejęła założenie Rolnicza Spółdzielnia „Przyjaźń” w Klukowiczach, pozostająca użytkownikiem założenia jeszcze w latach 80. XX w.¹²

Kompozycja obiektu, mocno zniszczona w latach 1939-1941, została później wydatnie przekształcona przez kolejnych użytkowników, którzy wznieśli tu wiele budynków, ogrodzeń i silosów, a także przeprowadzili kilka nowych dróg. Pozostawione bez opieki ogrody nadal niszczały, park zarósł samosiewami, wiele drzew z alei i szpalerów wycięto, wiele też uschło na skutek złej gospodarki gnojowicą zalewającą tereny ogrodowe. Zlikwidowano także duże połacie sadów.

Ogród dworski w Klukowiczach - widok od południowego-zachodu na front dworu wzniesionego przed 1914 r.
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1858

Mimo wielkiej dewastacji i znacznych przekształceń, w latach 80. XX w. nadal czytelny był jeszcze podział założenia na części funkcjonalne. Istniała bowiem większość regularnych dróg biegnących po granicach poszczególnych części. Stał dwór sprzed 1914 r. (zrujnowany) i przetrwały 4 kamienne budynki z części gospodarczej (spichlerz, dwie obory i przebudowana maślarnia). Zachował się zarośnięty, lecz stosunkowo łatwy do renowacji teren parku. Przetrwała część nasadzeń szpalerowych i alei, część stawów i część sadów, zasadzonych po wojnie nowymi drzewami. Zwarte stare aleje zamykające z trzech stron jedno z wnętrz starego ogrodu ozdobnego, położonego na wschód od drogi ze wsi, pozwalały na odtworzenie podstawowego schematu kompozycyjnego tej części założenia. Tam też oraz w sąsiedztwie stawów i w sąsiedztwie osi głównej rosły najstarsze drzewa założenia – stare lipy, klony, kasztanowce i białodrzewy o średnicy pni 80-106 cm, sadzone w I połowie XIX w. lub wcześniej (niestety wtedy już w większości chore lub usychające). Liczny starodrzew obiektu o zróżnicowanym składzie gatunkowym pochodził w większości z II połowy XIX w. lub z początku wieku XX. Uzupełniały go nasadzenia parkowe i alejowe okresu międzywojennego oraz liczne nasadzenia młode, a także zarośla i samosiewy drzew.

Ogród dworski w Klukowiczach - widok od zachodu na wnętrze pierwotnego ogrodu ozdobnego
otoczone szpalerami i alejami starych drzew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1852

Ogród dworski w Klukowiczach - widok od zachodu na jeden ze stawów, część gospodarczą i ogród - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1853

Roślinność ta, składająca się wówczas z 29 gatunków drzew i krzewów, tworzyła wraz z sadami zwarty i cenny kompleks o istotnych walorach krajobrazowych. Masyw starych zadrzewień był ze wszystkich stron doskonale widoczny pośród otaczających go łąk i pól. Wywierał też wyraźny wpływ na regulację stosunków wodnych i mikroklimat otoczenia. Walory widokowe obiektu umniejszała jednak postępująca dewastacja ogrodów i nowa zabudowa, szczelnie osłaniająca położony w centrum kompozycji dwór.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommissieju, t. XIII, Wilno 1865-1914, s. 50; Russkaja Istoriceskaja biblioteka, Petrograd 1915, t. XXXIII, s. 446, 1190, 1197, 1202; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 92-94; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. II, Warszawa 1908-1910, s. 10-11; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne, Wrocław 1977, s. 14-15; AGAD, Metryka Litewska 191 A, s. 115; Akty Litovskoj metryki, t. II, wyd. Leontovic F. J., Warszawa 1896, s. 26-27, nr 479

² Ruskaja Istoriczeskaja biblioteka, t. XXXIII, Petersburg 1915, s. 446, 1190, 1197 i 1202

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 67, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 127

⁴ Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. V, Lipsk 1879-1908, s. 143; Akty izdavajemyje Vilenkoj Archeograficzeskoju Komissijej, t. XII, Wilno 1865-1914, s. 450; Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. III, Warszawa 1983, t. III, s. 198-581; Trawicka Zofia, Kochlewski Piotr h. Prawdzic [w:] Polski słownik Biograficzny, t. XIII, Wrocław 1967, s. 216-217

⁵ AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXIII, t. VI, , p. 1, s. 73

⁶ CAH w Mińsku, F. 1705, op. 1, nr 53, k. 29

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 67, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 128

⁸ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 146; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 2, s. 87; Informacje ustne Bubela Szymona, zam. w Klukowiczach, byłego lokaja Krzysztofa Atupa; Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 67, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 128

⁹ AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Brześciu, k. 8-12; AP Białystok, Starostwo Powiatowe Brzeskie; AP Białystok, Urząd Wojewódzki Poleski, k. 2-2v; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 114

¹⁰ Informacje ustne Bubela Szymona, zam. w Klukowiczach, byłego lokaja Krzysztofa Atupa; Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 67, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 128

¹¹ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 39

¹² Informacje ustne Bubela Szymona, zam. w Klukowiczach

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja założenia dworsko-ogrodowego w Klukowiczach, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i pgrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 67, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 128 i 129

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Klukowicze, józef maroszekKategoria:dworski