Kolano

Ogród dworski - powstały w II połowie XIX w. na miejscu osiemnastowiecznego folwarku o regularnym układzie przestrzennym

Dawna nazwa: Kolano

Gmina: Jabłoń

Położenie obiektu: na płaskim terenie, w obrębie wsi Kolano, przy skrzyżowaniu dróg wiejskich, w sąsiedztwie kościoła

Wieś Kolano leży na terenie, który w XVI w. został nadany Połubińskim.¹ Ośrodkiem tych dóbr był Jabłoń leżący niedaleko Kolana. Można przypuszczać, że w istniejącej wówczas wsi Kolano znajdował się niewielki folwark o znaczeniu gospodarczym. W wyniku późniejszych działów rodzinnych dobra Jabłoń znalazły się w końcu XVI w. w rękach Dębińskich, a następnie Stanisława Naruszewicza.² W następnych stuleciach nastąpiły dalsze podziały własnościowe, na skutek których w XVIII w. Jabłoń przeszedł w ręce Firlejów, natomiast Kolano i Rudzieniec w ręce Łubieńskich.³

Powstanie w Kolanie siedziby dworskiej i związanej z nim kompozycji ogrodowej należy prawdopodobnie datować na wiek XVIII. Na mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. zaznaczony jest folwark w Kolanie, jak również widoczne są zabudowania gospodarcze, cegielnia i owczarnia.⁴ Całość zajmowała prostokątny teren położony w miejscu obecnego założenia, przy drodze do wsi, przy czym kompozycja terenu była stosunkowo prosta i oparta na regularnym schemacie.

W roku 1827 były w Kolanie 64 domy i mieszkało tu 354 osób.⁵

Około połowy XIX w., po ślubie Amelii z Jezierskich i Seweryna Łubieńskiego dokonano przebudowy założenia na obiekt rezydencjonalny odpowiadający ambicjom właścicieli rozległych dóbr, składających się z folwarków Kolano, Sewerynówka, Puchowa Góra, attynencji Piaski oraz wsi Kolano i Paszenki. Obszar ogólny tych dóbr wynosił w 1883 roku 2887 morgów (około 1443 ha), z czego na folwark Kolano przypadało 623 morgów gruntów ornych i ogrodów, 23 morgów łąk, 351 morgów pastwisk, 374 lasów, 32 nieużytków i placów - razem 1403 morgów (około 702 ha). Jedynym murowanym budynkiem był tu wówczas dwór, a pozostałe 26 budynków wniesiono z drewna.⁶

Przeprowadzona około połowy XIX w. przebudowa założenia, kontynuowana w latach następnych, objęła: budowę dworu (pałacyku) w romantycznym stylu neogotyku angielskiego, założenie parku przy dworze oraz budowę murowanej, prywatnej kaplicy wzniesionej w 1860 r. staraniem hrabiny Amelii Łubieńskiej.⁷

Park miał obszar niewielki, toteż nasadzenia drzew skupiały się tam przy obrzeżach pozostawiając wnętrza wokół dworu i kaplicy. Skomponowano go w duchu krajobrazowym, jednak szczupłość miejsca nadała mu na poły naturalistyczny charakter. Od skrzyżowania dróg w Jabłoniu i Gęsi biegła przez park droga prowadząca na podjazd przed dworem. Nasadzenia parkowe składały się w większości z krajowych gatunków drzew i krzewów wzbogaconych o pojedyncze egzemplarze drzew obcych.

Na południowy-wschód od parku założono sady, a pomiędzy sadami i parkiem stały w jednej linii dwie oficyny i stajnia cugowa. Na północny-zachód od parku, po przeciwnej stronie drogi do wsi znajdowały się czworaki. Część gospodarcza założenia położona była na północ od parku, a znajdowały się tam ustawione w czworobok dwie obory, stajnia, spichrz i warsztat stelmacha. Pośrodku podwórza gospodarczego stała studnia.⁸

Tak ukształtowane założenie, zajmujące obszar o powierzchni około 17 ha, przetrwało do 1914 r. Wcześniej jednak, na przełomie XIX i XX w. Kolano nabył od Jadwigi Łubieńskiej Leon Lipczyński.

Z roku 1910 pochodzi następujący opis Kolana umieszczony w czasopiśmie „Wieś Ilustrowana". „Najpierw uderzyła mnie obok pałacyku położona poważna kaplica. Ona to kiedyś zamknięta, przetrwała smutne dni Podlasie. Dziś od sześciu lat otworzona krzepi dusze włościan... Majątek Kolano, niegdyś znana siedziba hrabiów Łubieńskich został nabyty z rąk hrabiny Jadwigi Łubieńskiej przez pana Leona L. [Lipczyńskiego], który przekonawszy się, że majątek nie daje żadnego dochodu powiększył inwentarze żywe w dwójnasób, ulepszył sztucznymi nawozami glebę i wystawił gorzelnię parową, zaś budowle z drewna, będące w ruinie rozebrał i postawił nowe, zastępując drewno pisakiem, gdyż większość budowli budowana jest z mieszaniny piasku i wapna. Z kolei wyruszyliśmy w pole, obszar duży, 90 włók, w tym łąk dwukośnych 600 morg i około 100 morg pięknych zagajników. Wł. Lipczyński sprzedaje Kolano z powodu interesów rodzinnych ma bowiem drugi majątek w lubelskim, a zbytnia odległość utrudnia dozór".⁹

Do wybuchu wojny Leon Lipczyński nie znalazł nabywców. Był jednak nadal zdecydowany sprzedać te dobra, czego wyrazem było m.in. przekazanie w roku 1919 kaplicy dworskiej wraz z otaczającym terenem mieszkańcom wsi, co umożliwiło utworzenie tu w tym roku parafii. Nowa parafia została wyposażona przez właściciela dóbr w grunty, a także nadał on jej plac w pobliżu czworaków, na którym stanęła plebania oraz nieużytki w pobliżu dawnej cegielni, gdzie zlokalizowano cmentarz parafialny.¹⁰

W 1923 r. Leon Lipczyński sprzedał Kolano za sumę 124 milionów marek swojemu synowi Władysławowi. Od roku 1925 Władysław Lipczyński prowadził parcelację majątku, która objęła całość użytków rolnych. Spod parcelacji wyłączono jedynie teren siedliska, które przeznaczono na szkołę powszechną ulokowaną we dworze.¹¹ Odpowiednio do potrzeb szkoły we wnętrzach parkowych umieszczono następnie boiska, ogródek szkolny i budynek gospodarczy przy tym ogródku.

W latach 1930-1933 parafia w Kolanie rozbudowała kościół - do dawnej kaplicy dostawiono wówczas obszerną nawę, co sprawiło, że dawna kaplica zaczęła teraz pełnić funkcję prezbiterium. W tym samym czasie rozplanowany został cmentarz, który połączono z kościołem drogą poprowadzoną na osi dawnej drogi do cegielni. W czasie prac budowlanych na terenie kościoła oddzielono działkę kościelną od parku szkolnego murowanym ogrodzeniem.

Kompozycja rozparcelowanych terenów już przed II wojną światową uległa w dużej mierze zanikowi na skutek rozbiórki zabudowań folwarcznych, likwidacji zwartego kompleksu sadów, przebudowy gorzelni na budynek mieszkalny i podziału terenu ogrodzeniami.¹²

Okres II wojny światowej nie spowodował w Kolanie większych zmian. Po wojnie teren parku był w dalszym ciągu wykorzystywany przez szkołę podstawową. Zmodernizowano boiska, wzniesiono dwie szopy i 2 budynki gospodarcze, częściowo ogrodzono park siatką oraz dosadzono w nim drzew i krzewów. W tym czasie wymieniona też została część ogrodzenia cmentarza kościelnego oraz wzniesiono wiele nowych zabudowań w nieistniejących już częściach dawnej kompozycji jak sady, teren po dawnych czworakach i południowa część parku (za kościołem), a na terenie dawnej części gospodarczej zasadzono sad. Około 1964 r. rozpoczęto budowę nowej szkoły na terenie po dawnych czworakach, którą otwarto w 1967 r. Po tym roku dwór stał opuszczony (taki stan miał miejsce również w latach 80. XX w).¹³

Z układu przestrzennego istniejącego w Kolanie wcześniej niż w II połowie XIX w. nie zachowały się żadne elementy, może z wyjątkiem dróg jezdnych, które mogły przetrwał od czasu utworzenia folwarku.

Z kompozycji założonej w Kolanie około połowy XIX w. zachowały się do lat 80. XX w.: dwór, prezbiterium kościoła (dawna kaplica), piwnica i część drzewostanu ówczesnego parku. Już po parcelacji majątku dokonanej w 1925 r. część założenia uległa zniszczeniu (czworaki, zabudowania gospodarcze, część sadów), a park przekształcono dla potrzeb szkoły umieszczając w nim boiska i ogródek szkolny. W latach 1930-1933 kompozycja założenia uległa częściowemu przekształceniu w związku z budową kościoła i wydzieleniem z parku cmentarza kościelnego. Z tego okresu zachowały się: kościół, dzwonnica przy kościele oraz cmentarz parafialny położony na północny-zachód od parku. Ponadto z okresu międzywojennego zachowała się część starych drzew.¹⁴

Roślinność obiektu składała się w roku 1982 z 39 gatunków drzew i krzewów. Większość zachowanych drzew starych rosła przy dworze oraz wokół cmentarza. Najstarsze rosnące tam drzewa pochodziły z II połowy XIX w. i były to: modrzew o średnicy pnia 115 cm, sosna wejmutka o średnicy pnia 97 cm, klony pospolite o średnicach pni 70-100 cm oraz lipy i jesiony o średnicy pni 60-95 cm. Pozostałe zachowane do tego czasu stare drzewa założenia posadzono na przełomie XIX i XX w. i w następnych latach wieku XX, do roku 1939. Roślinność obiektu uzupełniały drzewa owocowe zgrupowane w sadach, oraz niewielkie ilości młodych drzew i krzewów ozdobnych.

Zachowana część dawnego założenia zajmowała obszar o powierzchni około 2 ha wciśnięty między zagrody i sady chłopskie oraz inne zabudowania (szkołę, remizę, plebanię), toteż nie pełniła już w krajobrazie wsi szczególnej roli. Zwracały tam jedynie uwagę bryła kościoła otoczona starymi drzewami oraz oryginalna architektura dworu. Zaniedbany park, częściowo zamieniony w sad i warzywnik, nie wyglądał szczególnie estetycznie.¹⁵

Obecnie w odrestaurowanym dworze mieści się Dom Pomocy Społecznej.

EBK

Dwór w Kolanie - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVII wieku, Wrocław 1951, s. 51-55

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVII wieku, Wrocław 1951, s. 51-55

³ Łaski Józef, Jabłoń, Tygodnik Ilustrowany, t. XXXIV, 1876, nr 30, Warszawa, 22 lipca 1876, s. 49-50

⁴ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 257-258

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 257-258

⁷ Historia kościoła parafialnego w Kolanie, w posiadaniu parafii w Kolanie

⁸ Informacje ustne Abramiuka Czesława, zam. w Kolanie

⁹ Ze wsi przez K.L., Wieś Ilustrowana, t. VI, Warszawa 1911, s. 36-37

¹⁰ Historia kościoła parafialnego w Kolanie, w posiadaniu parafii w Kolanie

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3512, akta parcelacji majątku Kolano; Informacje ustne Abramiuka Czesława, zam. w Kolanie

¹² Informacje ustne Abramiuka Czesława, zam. w Kolanie

¹³ Bończak-kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolanie, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolanie, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Bończak-kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolanie, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna Polski, skala 1:100000, WIG 1927, pas 42, słup 36

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KolanoKategoria:dworski