Korhynie

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu istniejącej od XVI w. siedziby dworskiej, po 1918 r. rozbudowany

Dawna nazwa: Korhynie

Gmina: Jarczów

Położenie obiektu: na płaskim terenie, niegdyś wśród pól, dziś pośrodku wsi w otoczeniu zagród chłopskich, pierwotnie po zachodniej stronie drogi do Wólki Korhyńskiej, a później po obu stronach tej drogi, na południe od drogi Jarczów - Przeorsk

Wieś Korhynie, którą po raz pierwszy odnotowano w źródłach w 1388 r., wchodziła w XVI wieku w skład większych dóbr, których ośrodkiem był pobliski Jarczów. W świetle rejestru poborowego z 1531 r. wieś ta należała do parafii rzymskokatolickiej w Uhniowie. Korhynie miały wtedy 2 i ½ łana ziemi i znajdowała się tu też cerkiew, w której w czasie sporządzania rejestru nie odbywały się nabożeństwa z powodu braku duchownego. W 1578 r. jako dziedzic Korhyń wymieniony został Jarczewski, a do wsi należało 5 łanów ziemi i pracowało tu 5 ogrodników rolnych oraz 1 komornik. Rejestr wymienia także popa, co świadczy o wznowieniu nabożeństw w cerkwi.¹

Jak z tego wynika, prawdopodobnie już w XVI wieku znajdował się w Korhyniach folwark należący do dóbr Jarczew, którego lokalizacja mogła pokrywać się z lokalizacją późniejszego założenia dworsko-ogrodowego. Nie znaleziono jednak przekazów historycznych dotyczących wyglądu tego folwarku.

Stulecia XVII i XVIII zapewne nie były specjalnie korzystne dla Korhyń, co wiązało się zarówno z wojnami, jak i z ogólną sytuacją gospodarczą. Folwark jednak istniał nadal i został później uwidoczniony na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1838 r. Jak wynika z tej mapy folwark ten pełnił do tego czasu wyłącznie funkcje gospodarcze. Widoczne są tam bowiem zabudowania otaczające rozległy, prostokątny dziedziniec gospodarczy, pełniący zapewne funkcje majdanu, do którego przylegało kilka różnej wielkości ogrodów użytkowych zlokalizowanych na obrzeżach siedziby. Kształt uwidocznionych na mapie ogrodów nie wskazuje na istnienie tam jakiejś większej kompozycji o charakterze ozdobnym, choć oczywiście w którymś z ogrodów mogły rosnąć kwiaty i zioła, a w innych drzewa i krzewy owocowe. Do folwarku wjeżdżało się od strony wschodniej, z drogi do Wólki Korhyńskiej.²

Stan przedstawiony na mapie z 1839 r. niewiele się zapewne różnił od istniejącego wcześniej (co najmniej od połowy XVIII w.), a być może nie uległ zasadniczym zmianom od czasów lokacji, chociaż same zabudowania musiały ulegać wymianie.

W II połowie XIX w. do folwarku należało 454 morgów ziemi (około 227 ha), a we wsi, oprócz włościan, zamieszkiwało pięciu tkaczy i jeden kowal.³ Mogło to oznaczać, że Korhynie pełniły też funkcje usługowe w stosunku do ośrodka dóbr w Jarczowie.

W końcu XIX w. dokonano w obrębie folwarku istotnych przekształceń, a zmiany układu przestrzennego uwidocznione zostały na rosyjskiej mapie sztabowej sprzed 1914 r.⁴ Wskazuje ona, że usunięto część zabudowań stojących wokół majdanu i wybudowano nową część gospodarczą folwarku po wschodniej stronie drogi do Wólki Korhyńskiej. Droga ta na odcinku od folwarku do Wólki została obsadzona alejowo. W części gospodarczej wybudowano wówczas stodołę, wozownię, stajnię, kuźnię, oborę, wozownię gospodarczą i jeszcze jeden budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu.⁵ Na północny-wschód od założenia, przy drodze do Jarczowa wybudowano też kilka czworaków. Wówczas, zapewne około 1909 r., został też zbudowany istniejący do dziś drewniany dwór ulokowany na wschód od majdanu, przy którym zaczęto zakładać ogród ozdobny, którego przedłużeniem było trawiaste wnętrze majdanu. Dwór zwrócony był elewacją ogrodową w kierunku dawnego majdanu gospodarczego, który po przeniesieniu zabudowań gospodarczych został zagospodarowany jako rozległa przestrzeń trawiasta otwarta w kierunku północno-zachodnim (tj. w kierunku Przeorska). Dawna droga prowadząca na majdan od północy biegła teraz na podjazd przed dworem. Do dworu wiodła też od wschodu, od drogi do Wólki, krótka aleja. Zapewne już w końcu XIX w. rozpoczęto komponowanie ozdobnej części założenia, położonej między dworem a drogą Przeorsk - Jarczów, wykorzystując do tego celu część terenu zwolnionego przez zabudowania gospodarcze. Dokonano też nowych nasadzeń przy granicach założenia, a drogę do Wólki obsadzono aleją wierzbową. Wokół dawnego majdanu przetrwało jednak do I wojny światowej kilka budynków gospodarczych powiązanych z drogą obiegającą majdan. Na zachód od trawiastego wnętrza dawnego majdanu mieścił się jeden ze starych ogrodów warzywnych. Inny ogród użytkowy położony był na południe od dworu.

W 1917 r. folwark Korhynie o powierzchni 386 morgów i 74 pręty (około 193 ha) oddzielono od dóbr Jarczów i sprzedano w dziesięciu niepodzielnych częściach Stanisławowi Kamilowi Kowerskiemu, Tadeuszowi Rojewskiemu, Wojciechowi Hilaremu i Stanisławowi Józefowi Roztworowskim, Kornelowi Ligowskiemu (s. Aleksego), Wojciechowi Pronowskiemu, Stanisławowi Śliwińskiemu oraz Janowi Stanisławowi Steckiemu. Wkrótce po zawarciu transakcji umarł 25 stycznia 1918 r. Kornel Ligowski, a jego część, w skład której wchodziło również siedlisko dworskie, odziedziczyły jego dzieci: Helena Jadwiga z Ligowskich Pronowska, Zofia Teodora z Ligowskich Kuźmicka, Jadwiga Janina Ligowska, Antonina Feliksa Ligowska, Anna Julia Robertyna Ligowska i Wacław Jan Antoni Ligowski. W dniu 23 lipca 1918 r. całość ziem wchodzących w skład majątku Korhynie, poza działem Jana Stanisława Steckiego, skupił Kazimierz Tomasz Ligowski.⁶ W tym czasie folwark Korhynie nadal liczył 386 morgów i 74 pręty ziemi (około 193 ha).⁷

Kazimierz Ligowski był znanym działaczem społecznym, przez wiele lat był burmistrzem Tomaszowa Lubelskiego, zorganizował gimnazjum i bursę szkolną. Z jego inicjatywy zbudowano też szkołę powszechną w Jarczowie. Poza tym napisał i wydał broszurę Parę uwag o sztucznie powaśnionych warstwach społecznych na wsi. Dziś w Tomaszowie Lubelskim znajduje się ulica jego imienia.⁸ Zajęty był więc przede wszystkim działalnością społeczną i urzędniczą i nie miał zbyt wiele czasu na zajmowanie się gospodarką folwarku. Dlatego 22 marca 1922 r. pojął decyzję o parcelacji większości majątku, co objęło 164,3 ha ziemi. Właścicielowi pozostało około 20 ha ziemi, łącznie z siedliskiem dworskim. Parcelację zakończono w 1936 r.⁹

Po 1918 r. założono dość duży sad usytuowany na południe od zabudowań gospodarczych. Jeden z dawnych ogrodów użytkowych (położony na południe od dworu) został znacznie powiększony, a inne stare ogrody, z wyjątkiem jednego, leżącego na zachód od dawnego majdanu, zlikwidowano. Kontynuując prace nad utworzeniem niewielkiego parku wprowadzono w części ozdobnej wiele nowych nasadzeń, w tym na zachód od dworu posadzono ciennik grabowy. Uzupełniono także nasadzenia drzew, krzewów i kwiatów w bezpośrednim sąsiedztwie dworu. Po tych zmianach całość kompozycji zajęła teren o powierzchni około 8 ha.

Korhynie na odrysie szkicu z 1923 r.

Oryg. AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 7450

Kazimierz Ligowski zmarł przed wybuchem II wojny światowej.

Podczas II wojny światowej majątek administrowany był przez Niemców. W czasie wojny i w okresie późniejszej parcelacji założenie zostało znacznie zdewastowane. Po zakończeniu działań II wojny światowej resztki majątku rozparcelowano, a w budynku dworu umieszczono szkołę. Pozostałe zabudowania rozebrano. Zniszczono wszystkie części użytkowe założenia. Pozostała część parku użytkowana przez szkołę i mieszkańców wsi, ale i tę wydatnie zniszczono wycinając niemal wszystkie starsze drzewa. Szkoła wzniosła też na swoim terenie 2 nowe budynki, a część parku przeznaczyła pod uprawy. Szkoła mieściła się w dworze do 1975 r., a od tego czasu wykorzystywano ją na mieszkanie dla nauczyciela.¹⁰ W latach 50. wzniesiono na południe od dworskiego sadu kompleks nowych budynków gospodarczych Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Jarczowie, a teren wokół nich ogrodzono siatką, przy której później w latach 80. XX w. posadzono rzędy topól. Innych nowych nasadzeń, ale niezbyt licznych, dokonała na swoim terenie i w jego sąsiedztwie szkoła. W zachodniej części założenia wybudowany został basen przeciwpożarowy. Tak więc z dawnej kompozycji zachował się tylko fragment (zajmujący około 2 ha) i to bardzo zaniedbany, przekształcony oraz nadal ulegający dewastacji.¹¹

Do lat 80. XX w. z kompozycji przestrzennej folwarku funkcjonującego w Korhyniach od XVI do II połowy XIX w. przetrwało położone w centrum wsi obszerne wnętrze otoczone drogami i zajęte w większości przez pastwisko. Przetrwały też 2 drzewa posadzone w I połowie XIX w. lub w końcu wieku XVIII. Z kompozycji powstałej w końcu XIX w. i utrzymującej się do okresu międzywojennego wieku XX zachowały się: dwór, wnętrze po majdanie, kilka starych drzew i ślad drogi prowadzącej do majdanu. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym przetrwała tylko niewielka część nasadzeń parkowych.¹²

W roku 1987 roślinność obiektu była bardzo uboga i składała się z 28 gatunków drzew i krzewów, jednak większość z nich stanowiły młode nasadzenia. Pozostałości dawnego parku zajmowały niewielką przestrzeń i drzewa stare były tam bardzo nieliczne. Dwa najstarsze, pomnikowe drzewa pochodziły z I połowy XIX w. lub z końca wieku XVIII. Były to lipa szerokolistna o średnicy pnia 128 cm, rosnąca w zachodniej części terenu szkolnego oraz jesion wyniosły o średnicy pnia 104 cm, rosnący przy drodze do Wólki na południowy-wschód od dworu. Zachowało się też 8 starych wierzb sadzonych w II połowie XIX w., mających średnice pni od 90 do 143 cm i będących w bardzo różnym stanie zdrowotnym. Poza tym, rosło tu 8 jesionów wyniosłych o średnicach pni 52-75 cm, rosnących przy drodze do Wólki, a pochodzących z końca XIX w. lub z początku wieku XX (zdrowych). Pozostałe stare drzewa obiektu posadzone zostały w okresie międzywojennym lub w latach powojennych XX w. Wśród nich na uwagę zasługiwał stary żywotnik o średnicy pnia 35 cm (w nienajlepszym stanie), rosnący na północ od dworu. Młode drzewa i krzewy rosły na terenie szkolnym, na północ od niego, przy drodze do Wólki a przy ogrodzeniu budynków RSP. Większość tych drzew została posadzona przez szkołę w sąsiedztwie dworu. Przy drogach i ogrodzeniach spotkać było można krzewy wyrosłe z samosiewów. Poza tym rosły tu drzewa i krzewy owocowe w sadach i ogrodach chłopskich oraz poza nimi zachowało się kilka starych drzew owocowych z dawnych nasadzeń dworskich.¹³

Dwór w Korhyniach - stan współczesny
www.polskiezabytki.pl

Ze względu na zniszczenie obiektu trudno dziś ocenić jego dawne funkcje w krajobrazie. Zwłaszcza, że nie leżał on w miejscu zbyt eksponowanym widokowo, a użytkowy charakter folwarku przez długi czas nie sprzyjał rozwojowi kompozycji ozdobnych. Niezbyt znaczne początkowo funkcje siedziby folwarcznej w krajobrazie wzrosły po rozbudowie założenia i powstaniu ogrodu ozdobnego (później parku), jednak zniszczenia dokonywane od 1939 r. zredukowały rolę obiektu w krajobrazie niemal do zera. W latach 80. XX w. resztki drzewostanu parkowego widoczne były tylko z drogi do Jarczowa i z dróg bezpośrednio sąsiadujących z obiektem, ale z tymi nielicznymi starymi drzewami konkurowały nasadzenia zagród i ogrodów chłopskich.¹⁴

EBK

Widok z parku na dwór w Korhyniach - stan współczesny

www.belzec.belz.pl

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1902, s. 207 i 244; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 122

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1883, s. 392

³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁴ Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne, Rosyjska mapa sztabowa, przed 1914 r., skala 1:84000

⁵ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 7450, Plan założenia w Korhyniach, około 1923 r., skala 1:5000

⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Korhynie

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 7450

⁸ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 24

⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 3590, 7450 i 7451

¹⁰ Informacje ustne Krawczyk Ludmiły

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Korhyniach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Korhyniach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Korhyniach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Korhyniach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KorhynieKategoria:dworski