Koroszczyn

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w., zachowujący niektóre regularne elementy wcześniejszej barokowej kompozycji istniejącej tu w XVII i XVIII wieku (w miejscu szesnastowiecznej siedziby), rozbudowany na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: Koroszczyn

Gmina: Terespol

Położenie obiektu: na niewielkim wzniesieniu, na zachód od rzeki Czepelki, na południowy-wschód od wsi, przy drodze do wsi

Koroszczyn nadany został w roku 1500 Mikołajowi Jundziłłowi. W roku 1516 Trojan Dremlik, wojski brzeski, wraz z braćmi sprzedali Koroszczyn łącznie z innymi dobrami Hrehoremu Ościkowi, krajczemu litewskiemu.¹ Od Hrehorego Ościka nabył go w 1525 r. Lew Bohowitynowicz, który w tej okolicy posiadał rozległe dobra. Następnie Koroszczyn był jednym z folwarków w dobrach Bohowitynowiczów, toteż przypuszczać można, że miał charakter wyłącznie utylitarny.

Córka Bogdana Lwowicza Maryna wyszła za mąż za księcia Iwana Szujskiego wnosząc my w posagu oprócz innych folwarków także Koroszczyn.² W roku 1610 Jan Szujski ufundował w Koroszczynie cerkiew usytuowaną zapewne na miejscu późniejszego cmentarza, na południowy-zachód od folwarku.³

Aż do końca XVIII w. Koroszczyn należał do książąt Szujskich⁴ i nadal był to jeden z folwarków należacych do tego rodu. Folwark ten położony był na południowy-zachód od wsi Koroszczyn, w miejscu obecnego założenia dworskiego, przy drodze do Kobylan i Terespola. Brak przekazów źródłowych uniemożliwia dziś bliższe poznanie kompozycji tego folwarku.

Na przełomie XVIII i XIX wieku od Szujskich odkupił Koroszczyn niejaki Łopuski, którego córka wychodząc za mąż za bankiera krakowskiego Boncka wniosła mu ten folwark w posagu. W roku 1836 Bonck odsprzedał Koroszczyn Franciszkowi Jerzemu Kuczyńskiemu. Kuczyńscy posiadali ten majątek aż do 1944 roku.⁵ Z tą rodziną, a konkretnie z Franciszkiem Jerzym Kuczyńskim, należy łączyć nadanie założeniu reprezentacyjnego charakteru.

Około połowy XIX w. wzniesiono istniejący do dziś murowany dwór, który otoczono ogrodem. Jak pisze Stanisław Jadczak, dwór ten został zaprojektowany przez Henryka Marconiego, którego w 1822 r. sprowadził do Polski gen. Ludwik Pac (dla którego Marconi projektował pałac w Dowspudzie). Później Marconi m.in. wybudował dwór w Koroszczynie. Z opisu w „Dzienniku Politechnicznym" z roku 1860 wynika, że był to dwór większych rozmiarów (plasujący się między dworem a pałacem), w stylu włoskiego odrodzenia czytelnym najbardziej w głównym froncie.⁶

Od drogi do wsi wjeżdżało się przed ten dwór dwiema półkolistymi drogami, które tworzyły rodzaj podjazdu. W latach 70. XIX wieku przy jednej z nich, na północ od dworu, wzniesiono murowaną oficynę (istniejącą do dziś). Nowy ogród zachował fragmenty dawniejszych regularnych szpalerów, które wkomponowano w swobodną kompozycję wnętrz i klombów.⁷

N północny-zachód od parku stały zabudowania gospodarcze, takie jak browar, drewniany czworak, obora, oraz znajdowała się tu część sadów otoczona od południowego-zachodu i północnego-zachodu szpalerami. Przy drodze do wsi posadzono aleję kasztanowcową. Na południowy-wschód od parku, po drugiej stronie drogi do wsi znajdowały się kolejne zabudowania gospodarcze - szklarnia, stodoła i stajnia, a teren otaczający te budynki, graniczący z rowami z wodą i aleją kasztanowców prowadzącą do łąk, zajmowały warzywniki i sady. Wspomniana aleja prowadząca do łąk wyznaczała południowo-wschodnią granicę założenia. Aleja ta biegła dalej i skręcała bardziej na południe, gdzie wybiegała poza park i była obsadzona kasztanowcami.⁸

W roku 1883 dobra Koroszczyn składały się z folwarków Koroszczyn i Samowicze o ogólnej powierzchni 1626 morgów (około 813 ha), z czego folwark Koroszczyn liczył gruntów ornych morgów 738, łąk morgów 163, pastwisk morgów 10, nieużytków, dróg i granic morgów 39, ogrodów morgów 10, lasów morgów 527, budynków murowanych 4 „z gustownym piętrowym pałacem wystawionym przed kilkunastu laty i ładnym ogrodem", budynków drewnianych 23, „płodozmian dziewięciopolowy na części gruntów, gospodarstwo wzorowe".⁹

W końcu XIX w. i na początku XX wieku majętność uprzemysławiano. Uruchomiono wówczas cegielnię, kiszarnię ogórków oraz rozbudowano browar. Kompozycja parku i ogólny układ pozostałych części założenia nie przechodziły większych zmian aż do I wojny światowej, z wyjątkiem dokonywania nasadzeń uzupełniających. W tym czasie całość kompozycji zajmowała obszar około 25,5 ha.

W okresie wojen lat 1914-1920 Koroszczyn został w niewielkim stopniu zniszczony. Z tego okresu pochodzą 3 mogiły zlokalizowane w parku, w których pochowano żołnierzy polskich poległych w roku 1920.¹⁰

Po wojnie właściciele majątku borykali się przez wiele lat z trudnościami gospodarczymi. Prowadzona w latach 30. XX w. melioracja podmokłych gruntów pochłaniała bowiem znaczne sumy. Chcąc podnieść rentowność folwarku założono wtedy duży sad, położony na południowy-wschód od alei prowadzącej do łąk, a na północny-wschód od drogi do Kobylan.

W latach 30. obszar gruntów Koroszczyna znacznie się skurczył na skutek prowadzonej przez państwo akcji przymusowego wykupu gruntów pod budowane wówczas lotnisko w Małaszewiczach (dziś teren stacji przeładunkowej). Uzyskane ze sprzedaży gruntów i z produkcji sadowniczej fundusze ostatni właściciel Koroszczyna - Leon Kuczyński - przeznaczał na intensyfikację i poprawę gospodarki rolnej. Niewielki stosunkowo obszar majątku (252 ha) przeznaczył pod uprawę zbóż nasiennych, a w obszernych warzywnikach produkowano kapustę, ogórki i inne warzywa. Jako jeden z pierwszych na tym terenie Leon Kuczyński stosował na szeroką skalę nawozy sztuczne, a dla ich przechowywania wybudował w nowym sadzie dwie obszerne, drewniane szopy. Wobec trudności ekonomicznych względy estetyczne odsunięte zostały na dalszy plan, toteż park nie tylko został zaniedbany, ale przed dworem wzniesiono tam drewniany magazyn zbożowy. Ponadto przebudowano na czworak dawny browar.

Dwór i ogrod w Koroszczynie w 1934 r.
Publ. www.bialapodlaska.myoptimus.com

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. park i pałac zdewastowały wojska radzieckie. W czasie okupacji niemieckiej Leon Kuczyński zaangażował się w działalność konspiracyjną i razem ze Stanisławem Różyczką Rosenwerthem z Cieleśnicy finansował działalność tajnego szkolnictwa i Armii Krajowej na tym terenie. Za tę działalność Niemcy osadzili go w Oświęcimiu, gdzie zginął. Majątek został wówczas przez Niemców upaństwowiony.¹¹ W czasie działań wojennych 1944 roku uległy zniszczeniu: część zabudowy gospodarczej, południowo-zachodnia część parku oraz część drzew w alejach.

Po wojnie majątku nie parcelowano lecz ulokowano w nim Państwowe Gospodarstwo Rolne, które wyremontowało dwór i uporządkowało teren wokół dworu otaczając go asfaltowymi drogami i placami. W parku pozostawiono stare drzewa. W innych częściach założenia wzniesiono dużą liczbę zabudowań gospodarczych i mieszkalnych (w tym całą osadę mieszkalną). Do tych zabudowań doprowadzono nowe drogi ziemne i betonowe. Wokół zabudowań, podwórzy, sadów, ogródków warzywnych i parku ustawiono też dużo ogrodzeń z siatki. Część dawnych sadów usunięto, a ich miejsce zajęły pastwiska, pola uprawne i zabudowania. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. założono przed dworem kwietniki z róż oraz posadzono sporo drzew i krzewów ozdobnych, a także żywopłoty. Kompozycje te mocno kontrastowały z zaniedbanymi obrzeżami parku, gdzie pod starymi drzewami pleniły się bujne pokrzywy, konkurujące z nowo posadzonymi drzewami. Obsadzono za to szpalerami w latach 50. i 60. obrzeża dawnych dużych sadów założonych w okresie międzywojennym. Generalnie nowa zabudowa nie naruszała zasadniczych cech dawnego układu, wiele nowych zabudowań wzniesiono na miejscu starych i zachowano przebieg istniejących wcześniej dróg jezdnych. Jedynie w północnej części założenia zabudowania nowych zagród chłopskich zajęły część terenu dawnego sadu i dawnego warzywnika.¹²

Do lat 80. XX w. z rozplanowania folwarku założonego w XVI w. przetrwała zapewne jedynie droga dojazdowa, przy której położony jest dzisiejszy park. Z barokowej kompozycji istniejącej tu w XVII i w XVIII wieku (i rozwijanej w I połowie wieku XIX) przetrwały pewne geometryczne elementy, wciągnięte później w kompozycję krajobrazowego parku (fragmenty alei i szpalerów). Z wieloczęściowej kompozycji założonej przez Kuczyńskich w II połowie XIX w. zachowały się do tego czasu: dwór (przebudowany po 1945 r.), oficyna, północno-wschodnia część parku (w tym stare drzewa), stare drzewa szpalerów otaczających ogrody użytkowe, część drzew z dawnych alei kasztanowcowych oraz umiejscowienie części gospodarczej, a także dawny browar przebudowany później na budynek mieszkalny, cielętnik i piwnica lodownia. Spośród elementów wprowadzonych na przełomie XIX i XX wieku zachowała się część nasadzeń, natomiast z elementów okresu międzywojennego przetrwała w zmienionej formie część sadów oraz zachował się przebieg rowów z wodą wykopanych w sąsiedztwie założenia podczas przeprowadzonej wówczas melioracji.¹³

W roku 1981 rosły na terenie założenia 54 gatunki drzew i krzewów. W związku z tym, że zachowana część parku miała niewielki obszar około 2 ha, a pozostałe części były praktycznie pozbawione starych drzew, to ilość starych drzew założenia nie była zbyt duża. Nie było tu drzew o charakterze pomnikowym, za to występowało kilka gatunków rzadkich na tych terenach. Do najstarszych drzew należały rosnące na terenie parku lipa i kasztanowiec o średnicach pni po 90 cm, sadzone na początku XIX w. Większość pozostałych starych drzew obiektu posadzono w różnych latach XIX w., po roku 1836, przy czym większość z nich około połowy XIX stulecia. Oprócz nich rosła tu także pewna ilość drzew z okresu międzywojennego. Z okresu powojennego pochodziła część szpalerów i alei oraz część różnogatunkowych drzew parku (nasadzenia te m.in. bardzo wzbogaciły skład gatunkowy roślinności założenia). Na tle innych założeń Koroszczyn wyróżniał się pozytywnie małą ilością zarośli.¹⁴

Za czasów świetności założenia jego rola w krajobrazie polegała na umiejętnej organizacji dużych przestrzeni za pomocą dróg, alei, sadów, szpalerów i kompozycji parku. Aleje przy drogach dojazdowych prowadziły wzrok ku centralnym miejscom całej kompozycji, jakim były dwór z parkiem, usytuowane na niewielkim wzniesieniu. Oprócz tego dwór powiązany był z krajobrazem osią widokową biegnącą przez park (będącą jednocześnie główną osią kompozycyjną parku). W latach 80. XX w., po zniszczeniu połowy parku, przerzedzeniu dawnych alei i szpalerów, wycięciu części sadu i wzniesieniu wielu nowych zabudowań, dawna kompozycja widokowa uległa zatarciu, a zachowana część parku była zasłonięta i z daleka mało widoczna. Ponadto wnętrza dawnych sadów i dawnej części gospodarczej zostały skutecznie zasłonięte przez ogrodzenia, gęste krzewy i żywopłoty.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór i park dworski w Koroszczynie - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 82

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 64

³ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 65

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, warszawa 1883, s. 421 (hasło Koroszczyn)

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, warszawa 1883, s. 421 (hasło Koroszczyn); Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 82

⁶ Jadczak Stanisław, Gmina Terespol. Monografia. Lublin-Terespol: 1999

⁷ Analiza terenowa wskazuje, że w parku rośnie niewielka ilość drzew z początku XIX wieku

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koroszczynie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, warszawa 1883, s. 421 (hasło Koroszczyn)

¹⁰ Informacje ustne Marczuka Władysława, zam. w Koroszczynie

¹¹ Informacje ustne Pawluczuk Marii, zam. w Koroszczynie

¹² Informacje ustne Marczuka Władysława, zam. w Koroszczynie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koroszczynie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koroszczynie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koroszczynie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koroszczynie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KoroszczynKategoria:dworski