rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKosobudy

Ogród przy leśniczówce - eklektyczny, ozdobno-użytkowy, powstały w końcu XIX w. na miejscu założonej po 1765 r. regularnej kompozycji dworsko-ogrodowej, częściowo zniszczony po 1939 r., a po 1946 r. odrestaurowany

Dawna nazwa: Kosopa, Kosobudy, Kossobudy

Gmina: Zwierzyniec

Położenie obiektu: na płaskim terenie, wśród różnogatunkowych lasów, na południowy-zachód od wsi Kosobudy, przy asfaltowej drodze z tej wsi do Zwierzyńca (po jej północno-zachodniej stronie)

 

Pierwsze wzmianki o Kosobudach pochodzą z roku 1388, kiedy to Władysław Jagiełło podarował Dymitrowi z Goraja, marszałkowi koronnemu, dobra powiatu szczebrzeszyńskiego. Wśród wsi należących do tej włości znajdowały się też Kosubudy (Kosopa). Kosobudy wzmiankowano też w 1398 r. w związku z przekazaniem przez Dymitra z Goraja włości szczebrzeszyńskiej bratankom. Po Gorajskich włość szczebrzeszyńska przeszła w 1480 r. we władanie Tarnowskich, a około 1515-1516 r. przypadła w spadku Kmitom. Około 1557 r. dobra te, posiadane przez Barbarę z Felsztyna Piotrową Kmitową prawem dożywocia, przeszły na własność Łukasza, Andrzeja i Stanisława hrabiów z Górki. Po śmierci Stanisława Górki przejęli je Czarnkowscy, a po nich w 1593 r. prawo własności przeszło na Jana Zamoyskiego.1 Później Kosobudy wchodziły w skład Ordynacji Zamoyskiej do 1945 r.

Mieszkańcy wsi Kosobudy płacili w XVI wieku czynsz od 13 łanów, ponadto zobowiązani byli do składania dani owczej oraz posług puszczańskich. Około 1580 r. wsią zarządzał wójt wieprzecki. Początkowo w Kosobudach nie zakładano folwarku, zwłaszcza że wieś kilkakrotnie się wyludniała w czasach powstania Chmielnickiego i wojen szwedzkich. Folwark istniał natomiast w pobliskiej Wólce Wieprzeckiej. Według inwentarza dóbr z 1624 r. w Kosobudach istniała cerkiew (nową zbudowano w 1848 r.), natomiast do połowy XVIII w. nie wspomina się o budynkach dworskich ani folwarcznych. Na przełomie XVII i XVIII w. partykularz w Kosobudach z kilkoma chłopami trzymali w dzierżawie państwo Pięknowscy, a później Kusowiczowie. W latach 30. XVIII wieku dzierżawcą był porucznik grenadierów konnych (Zamoyskich) Bunt.2

Dopiero w 1765 r. rozpoczęto w Kosobudach budowę dworu i zabudowań gospodarczych, a w 1767 r. wybudowano także karczmę.3 W tym czasie powstał prawdopodobnie przy nowym dworze regularny ogród kwaterowy o funkcjach użytkowo-ozdobnych, w którym poszczególne kwatery podzielone były drogami i alejami lub szpalerami. Przy granicach kwater i przy drodze biegnącej z podwórza na zachód rosły głównie lipy, rzadziej wiązy, a we wnętrzach kwater sadzono przede wszystkim warzywa i drzewa owocowe. W II połowie XIX w. posadzono też aleję lipową przy drodze prowadzącej do dworu oraz lipy przy innych drogach i nowe lipy przy granicach kwater. Kwaterowy schemat założenia w Kosobudach utrzymany był w tradycjach siedemnastowiecznych, a nawet szesnastowiecznych i świadczył jak się wydaje o tym, że w założeniach o przewadze funkcji użytkowych tradycyjny kwaterowy układ stosowano bardzo długo, zarówno ze względu na jego przydatność do tych funkcji, jak i z powodu utrzymywania się gustów przenoszących piękno kompozycji regularnych nad swobodnymi.

Później Kosobudy nie były typowym folwarkiem. W końcu XIX w. kamienny dwór w Kosobudach stał się siedzibą nadleśnictwa, a przed nim urządzono niewielki ogród ozdobny o kształcie prostokąta, który zajmował jedną ze starych kwater ogrodowych. Pozostałe kwatery dawnego ogrodu nadal pełniły funkcje użytkowe. Przy granicach kwater i drogach dosadzono tylko drzew i krzewów ozdobnych. Dalszych podobnych nasadzeń dokonywano na początku XX w. i w okresie międzywojennym. Po przeciwnej stronie budynku starego dworu mieściło się podwórze gospodarcze. Na zachód od tego budynku położny był sad. Podwórze gospodarcze stykało się od północy z lasem, od zachodu z sadem, a od wschodu graniczyło z drogą leśną. Do dworu prowadziła od południowego-wschodu aleja lipowa przecinająca kwatery ogrodu, a z podwórza biegła na zachód droga wysadzana lipami.

W okresie międzywojennym wokół podwórza stały: drewniana stajnia, stodoła oraz pompa mechaniczna. Przy granicach ogrodu rosły szpalery starych i młodych drzew, głównie lip oraz krzewów, a ozdobne wnętrze ogrodowe miało eklektyczną kompozycję regularnych nasadzeń krzewów i żywopłotów, połączonych ze swobodnymi grupami drzew i sztywnymi szpalerami przy granicach. W skład kompozycji wchodziła także wzniesiona w po przeciwnej stronie do wsi tzw. sekretarzówka. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 5 ha.

W 1934 r. część gruntów administrowanych przez leśnictwo Kosobudy została rozparcelowana na pokrycie zaległych podatków Ordynacji, m.in. sprzedano Państwowemu Bankowi Rolnemu obręby Lipsko i Wieprzec.4

W czasie II wojny światowej budynki leśnictwa w Kosobudach zostały spalone. Z dawnego dworu pozostały tylko wypalone mury o rzucie 9,3 x 6,3 m, wysokie na 1,3 m. Ocalała natomiast położona po przeciwnej stronie drogi tzw. sekretarzówka z przyległa częścią gospodarczą. Zniszczono też część nasadzeń ozdobnych i owocowych.5

Do 1974 r. teren założenia administrowany był przez Nadleśnictwo Kosobudy, które odbudowało murowany budynek dawnego dworu (później nadleśnictwa), zbudowało w miejscu stajni nowy garaż i odbudowało w starym miejscu stodołę. Obok garażu wzniosło też nowy magazyn i stację paliw. Ponadto z boku alei lipowej, rosnącej przy drodze do wsi wybudowało duży, piętrowy magazyn, a teren założenia ogrodziło i odrestaurowało park. Założenie, choć częściowo przekształcone przez nowe inwestycje, zachowało dzięki tym zabiegom czytelny stary układ kompozycyjny i estetyczny wygląd.

Po likwidacji Nadleśnictwa Kosobudy teren założenia włączony został w obręb Roztoczańskiego Parku Narodowego i w budynku dawnego dworu ulokowano Zespół Składnic Lasów Państwowych. Według Jana Góraka, na początku lat 80. XX w. pozostałość starego ogrodu stanowiło około 80 drzew; lipy, klony, robinie, wiązy, z dobrze zachowaną aleją dojazdową z XIX w. Przed frontem leśniczówki (dawnego dworu) znajdowało się zachowane ozdobne wnętrze ogrodowe, a odnowiony po II wojnie światowej budynek otrzymał ganek z kolumienkami, na który wychodziła oś kompozycji tej części ogrodu. Wszystkie krzewy ozdobne rozmieszczone tam były symetrycznie.6

Do lat 80. XX w. z kwaterowej kompozycji, jaka powstała w Kosobudach po 1865 r. i istniała do w niezmienionym kształcie prawie do końca XIX w. zachowały się: schemat podziałów funkcjonalnych terenu założenia, część podziałów przestrzennych i drogi dojazdowe, aleja lipowa, część lip i wiązów z dawnych szpalerów oraz przebudowany budynek dawnego dworu. Kompozycja, jaka istniała w Kosobudach w okresie międzywojennym XX w. zachowała się dość dobrze. Czytelne były podziały funkcjonalne i przestrzenne założenia, przetrwały budynki leśniczówki i sekretarzówki, zachowały się drogi dojazdowe, aleja lipowa, część szpalerów lip i wiązów, część nasadzeń ogrodu ozdobnego i sad.7

W roku 1989 roślinność założenia była urozmaicona pod względem składu gatunkowego (występowały tu 52 gatunki i odmiany drzew i krzewów ozdobnych i owocowych) i bogata w stare drzewa. Zdecydowaną większość starych drzew stanowiły lipy i wiązy o średnicach pni od 50 do 75 cm, sadzone w końcu XIX w. i na początku wieku XX oraz drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-55 cm, pochodzące z nasadzeń dokonywanych w I połowie XX w. lub nawet (jak w przypadku topól) w latach 50. i 60. XX w. Wyróżniały się tu niektóre lipy i wiązy o średnicach pni 70-90 cm, pochodzące z różnych lat I połowy XIX w. oraz lipy i wiązy o średnicach pni 90-109 cm, sadzone około połowy tego stulecia lub wcześniej. Wśród tych ostatnich były też pomniki przyrody - 2 wiązy obok leśniczówki o średnicy pni 100 i 109 cm. Pozostałymi starymi drzewami mającymi charakter pomnikowy były lipa o średnicy pnia 100 cm, rosnąca na wschód od leśniczówki, przy granicy ogrodu ozdobnego, lipa o średnicy pnia 90 cm, rosnąca przy szosie oraz lipa o średnicy pnia 100 cm, rosnąca przy drodze na zachód od części gospodarczej. Za pomnik przyrody uznana też została licząca 14 lip aleja lipowa wiodąca do leśniczówki, chociaż jest młodsza gdyż pochodzi z przełomu XIX i XX w. (lipy w tej alei miały średnice pni od 48 do 63 cm). Jak się wydaje, drzewa starsze niż pierwotny folwark pochodzą w większości z nasadzeń przydrożnych lub z dawnego lasu.8

Większość starych drzew założenia rosła przy drogach i wokół ogrodu ozdobnego. Podobnie rozmieszczony był też młody drzewostan, składający się głównie z drzew sadzonych. Samosiewów występowało tu stosunkowo niewiele, podobnie jak zarośli. W otoczeniu leśniczówki i wzdłuż dróg rosły żywopłoty z karagan, grabów, ligustrów i leszczyn, a przy ogrodzeniach sadów spotykało się różnogatunkowe żywopłoty i szpalery młodych drzew i krzewów. We wnętrzu przy leśniczówce uwagę zwracały różnogatunkowe nasadzenia krzewów ozdobnych. Część powierzchni założenia zajmowały sady, a całość uzupełniały rosnące wokół różnogatunkowe lasy.9

Mimo dużych walorów kompozycyjnych i przyrodniczych obiekt nie był zbyt widoczny z zewnątrz ze względu na otoczenia lasami. Można go było oglądać bezpośrednio z szosy, skąd widać było starodrzew alei lipowej i ogrodu ozdobnego oraz z wnętrza zajętego przez pola i łąki, skąd widać było szpalery drzew rosnących przy drodze do lasu i przy granicy kompozycji. Dość interesująco przedstawiał się także widok na założenie od północnego-zachodu, z otoczonych lasami pól, ale od tej strony rzadko je oglądano. Od strony wsi widoki na cofnięty w głąb od szosy ogród zasłaniały zagrody i inne zabudowania, toteż dopiero po minięciu ostatnich zagród położonych na północ od szosy otwierał się widok na założenie.10

Leśniczówka nie była powiązana widokowo z otoczeniem, a jedynie z wnętrzami sąsiadującego z nią ogrodu. Wnętrza ogrodu także były zamknięte więc jeśli rozciągały się z nich jakieś widoki na otaczający krajobraz to tylko dlatego, że zamknięcie to nie było zbyt szczelne. Malownicze widoki roztaczały się natomiast z drogi wiodącej do lasu. Pomimo dużej liczby starych drzew, przyrodnicza rola założenia w otoczeniu nie była zbyt wydatna, ze względu większe znaczenie w tym zakresie lasów rosnących w jego sąsiedztwie.11

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, s. 58-60

2 AGAD, Archiwum Zamoyskich, rękopis nr 2440, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na Zamościu Ordynata Zamoyskiego zaciągniętych, 1737 r., k. 102

3 Stworzyński Mikołaj, Biblioteka Narodowa, rękopis nr BOZ 1815, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 roku, s. 109

4 AP w Zamościu. Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księgi hipoteczne, nr 7, Poordynackie dobra hipoteczne, nr 408, k. 13

5 AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Zamojskie, Referat Rolnictwa i reform Rolnych, nr 157, załącznik nr 9, Wykaz inwentarza nieruchomego znajdującego się na terenie b. Ordynacji Zamojskiej wg stanu na dzień 15.I.1945 r., k. 17-17v

6 Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 62

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy leśniczówce w Kosobudach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy leśniczówce w Kosobudach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy leśniczówce w Kosobudach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy leśniczówce w Kosobudach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna ogrodu przy leśniczówce w Kosobudach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen kreises (XVIII/XIX w.)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mappa generalna woj. Lubelskiego (Juliusza Colberga) z 1826 r., nr 133

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród, KosobudyKategoria:inne