Kozula

Park pałacowy -powstały w końcu XIX w. na miejscu folwarku założonego około połowy XIX w., w pobliżu młyna istniejącego od XVII wieku

Dawna nazwa: Kozula

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: nad rzeką Klukówką (wcześniej Rytą), na wschód od niej, na północny-zachód od Białej Podlaskiej, przy drodze z Białej Podlaskiej do Kijowca, w rejonie lokalizacji dawnego młyna

Nazwa Kozula odnosiła się pierwotnie do młyna nad rzeką Rytą (obecnie Klukówką), należącego do folwarku grabanowskiego, hrabstwa bialskiego Radziwiłłów. Po raz pierwszy młyn Kozula pojawia się w inwentarzu folwarku Grabanów z 1781 r., gdzie opisany jest następująco. „Młyn Kozula zwany z dylów już przypsutych nowego pokrycia przy innej reperacji potrzebujący, o jednym kole... Przy tym że młynie grobla tyle reperacji potrzebująca ile erekcja nowej zaciągnąć może, na tejże grobli mostów dwa reperacji potrzebujących, 3-ci most i grobla od mostku per Poletek Miejski od miasta Białej, utrzymane być powinne".¹ Z opisu tego wynika, że zabudowania, groble i mosty były już zniszczone, co pozwala przypuszczać, że powstały o kilkadziesiąt lat wcześniej niż cytowany inwentarz.

W roku 1781 folwark grabanowski został wydzierżawiony na 3 lata za sumę 25 tys. złotych polskich niejakiemu Niewiadomskiemu, komisarzowi dóbr bialskich.² Na mocy umowy dzierżawy Niewiadomski miał prawo do wolnego mlewa w młynie w Kozuli oraz do „łowienia ryb jak na stawku kozulskim, tak i na rzece Rozkoszowej".³

Niewiadomscy, którzy dzierżawili Grabanów aż do 1818 roku gruntownie przebudowali i zmienili kompozycję folwarku nadając mu reprezentacyjny charakter. Natomiast młyn Kozula nie doczekał się w tym czasie żadnych inwestycji. Zaznaczone jest to w inwentarzu folwarku Grabanów z 1800 roku, gdzie na temat Kozuli czytamy: „Młynek stary, dawnego budowania, jeszcze przed zajętą posesją słomą pokryty...".⁵ Przy młynie istniała też na początku XIX w. karczma, zaznaczona na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 roku.⁶

Folwark Grabanów wraz z Kozulą sprzedany został przez Prokuratorię Masy radziwiłłowskiej na początku lat 20. XIX w. niejakiemu Popławskiemu.⁷ Prawdopodobnie w II połowie XIX w. dobra grabanowskie przeszły w ręce Szulców⁸ i wkrótce potem dawna osada młyńska awansowała do roli rezydencji.

Przed 1881 r. Marcin Szulc dokonał podziału swego majątku między dzieci, przy czym Kozulę dostała zapewne jedna z jego córek.⁹ W końcu XIX wieku dobra te liczyły ogółem 1818 morgów gruntów (około 909 ha), z czego na folwark Kozula przypadało gruntów ornych i ogrodów morgów 83 (około 42 ha), łąk morgów 28 (około 14 ha), nieużytków i placów morgów 7 (około 3,5 ha) oraz 2 budynki.¹⁰

Córka Szulca wyszła za mąż za Edwarda Połozowskiego wnosząc mu w posagu Kozulę.¹¹ Połozowski, który był inżynierem konstrukcji mostowych powiększył majątek do około 1000 ha,¹² włączając do niego dawny awuls dóbr grabanowskich - Julków.

W końcu XIX wieku został prawdopodobnie wzniesiony istniejący do dzisiaj murowany pałac, przy którym skomponowano niewielkie założenia parkowe. Sądząc ze wzmianek z 1881 r. wcześniej nie istniała tu kompozycja ozdobna, gdyż wspomniano jedynie o dwóch budynkach stojących na tym terenie. Nie istniał już w tym czasie młyn, który zlokalizowany był nad rzeką, przy drodze, w okolicy obecnego mostu. W chwili budowy pałacu istniały natomiast w Kozuli bliżej niezlokalizowane ogrody użytkowe obsadzone dookoła szpalerami drzew, których fragmenty zachowały się do lat 80. XX w. Istniały tu również nad rzeką naturalne zbiorowiska olsów i łęgów wiązowo-jesionowych. Część tych lasów została wykorzystana w nowo powstającej kompozycji i wciągnięta w obszar parku, który zajął trapezowaty teren przylegający do rzeki i do drogi wiodącej do Julkowa, a położony naprzeciw drogi do Grabanowa. Park wokół pałacu wyposażono też w wiele obcych tu drzew i krzewów rosnących swobodnie na trawnikach pomiędzy starymi drzewami pozostawionymi z roślinności leśnej. Między drzewami biegło kilka płynnych dróg spacerowych oraz rosły kępy kwiatów (przede wszystkim w pobliżu tarasu pałacowego, czyli na północny-zachód od pałacu). Ponadto ustawiono w parku na północny-zachód od dworu figurę Matki Boskiej, stojącą tam do dziś. Z pałacu rozciągał się daleki widok w kierunku południowo-zachodnim na rzekę i łąki nadrzeczne (widok ten obecnie zasłaniają duże drzewa olsu nadrzecznego).

Na północny-wschód od dworu zlokalizowano nową część gospodarczą, gdzie budynki zgrupowane były wokół prostokątnego podwórza. Przylegał do niej od południowego-wschodu sad, założony na wschód od pałacu i parku. Od wschodu, południowego-zachodu i północy sad otaczały drogi spacerowe oraz szpalery - lipowy i klonowy. Na północ od pałacu i parku, pomiędzy drogą do Julkowa a zabudowaniami gospodarczymi umieszczono na trójkątnym terenie ogród warzywny, oddzielony od drogi różnogatunkowym szpalerem drzew. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 10 ha.¹³

Tak ukształtowane założenie nie przechodziło już później większych zmian.

Położona na uboczu, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych, Kozula przetrwała szczęśliwie okres wojen lat 1914-1920. Jej stan nie uległ zasadniczym zmianom aż do roku 1939. W latach międzywojennych ukształtowane wcześniej założenie zostało jedynie powiększone o sady położone na północ od pałacu i parku, przy drogach do Grabanowa oraz do Julkowa i Rokitna. Tuż przed II wojną światową Połozowscy zbankrutowali, a ich majątek został wystawiony na licytacje. Zakupił go wówczas Kazimierz Tołłoczko za sumę 60 tys. złotych.¹⁴

W czasie II wojny światowej Kozula nie uległa zniszczeniu, a po wojnie jej grunty zostały rozparcelowane, natomiast resztówką terenu wraz z dworem początkowo administrował Państwowy zarząd Nieruchomości Ziemskich w Lublinie. Około 1947 roku teren ten objął Zakład Opieki Społecznej, który użytkował także w latach 80. XX w. tę część założenia, która leży na południe od drogi z Białej Podlaskiej do Julkowa (mieścił się tam dom starców).¹⁵

Od zakończenia wojny do lat 80. XX w. zaszło w Kozuli wiele zmian. Teren parku został zaniedbany, na skutek czego wypadło wiele starych drzew i krzewów, a przybyło samosiewów drzew pochodzących z okolicznych zbiorowisk roślinnych. Rozrósł się ols nadrzeczny zasłaniając widok z pałacu na rzeką. Sam pałac wyremontowano i adaptowano na potrzeby domu spokojnej starości przybudowując do niego nowe, wschodnie skrzydło. Park ogrodzono od strony drogi dojazdowej siatką, a do pałacu doprowadzono drogę asfaltową, przy której posadzono żywopłoty. Wyasfaltowano też plac przylegający od wschodu do pałacu i jego nowego skrzydła. W parku wzniesiono na południe od pałacu budynek gospodarczy i śmietnik. W sadzie za pałacem zbudowano szklarnię i kotłownię. Przeprowadzono też remonty budynków w części gospodarczej zmieniając częściowo ich funkcje. Sad i podwórze gospodarcze ogrodzono siatką. Poza tym posadzono w parku niewielkie ilości drzew ozdobnych.¹⁶

W rozparcelowanych sadach położonych przy drodze do Grabanowa powstały w okresie międzywojennym dwie zagrody chłopskie. Część tych sadów została wycięta i zastąpiona nowymi oraz poogradzana płotami i metalowymi siatkami. Sady zaczęły też zarastać przez zarośla, odrosty i samosiewy klonów jesionolistnych.

Do lat 80. XX w. z osiemnastowiecznego układu przestrzennego Kozuli zachował się układ dróg dojazdowych do Grabanowa i Julkowa. Z kompozycji folwarku funkcjonującego w I połowie XIX w. przetrwały do tego czasu pojedyncze stare drzewa (zapewne towarzyszące ówczesnym ogrodom użytkowym). Kompozycja powstała w Kozuli w końcu XIX w. i rozwijana na początku wieku XX przetrwała do lat 80. XX w., chociaż po II wojnie światowej została częściowo zdewastowana. Zachowały się z niej: park z pałacem, teren ogrodu warzywnego (ze starymi szpalerami oddzielającymi ten ogród od drogi do Julkowa), sad, drogi spacerowe i szpalery otaczające sad od południowego-zachodu i południowego-wschodu oraz część gospodarcza (w której zachował się układ prostokątnego podwórza otoczonego zabudowaniami i przetrwały 3 stare budynki, jednak zniekształcone przebudowami). W parku przetrwała większość starych drzew, figura Matki Boskiej i fragmenty lasu nadrzecznego (nie przetrwały drogi spacerowe, kompozycja krzewów, kwietniki i widok z pałacu na rzekę, a zachodnią część parku zarósł ols). Ponadto zachowała się część sadów założonych w okresie międzywojennym.¹⁷

W roku 1981 rosły w Kozuli 33 gatunki i odmiany drzew i krzewów, Zwracała tam uwagę duża ilość drzew starych zgrupowanych na niezbyt wielkim terenie o powierzchni około 5,6 ha. Najstarszymi drzewami założenia, pochodzącymi z I połowy XIX w., były klon pospolity o średnicy pnia 80 cm, rosnący przy wschodniej granicy sadu oraz jesion wyniosły o średnicy pnia 80 cm rosnący w pobliżu mostu. Inne stare drzewa pochodziły z II połowy XIX stulecia - większość z nich z ostatniego ćwierćwiecza tego wieku. Do okazów należały w parku 2 skrzydłoorzechy rosnące po obu stronach tarasu pałacowego, mające 60 i 80 cm średnicy pni. Starodrzew założenia uzupełniały drzewa (sadzone i wyrosłe z samosiewów) w wieku XX, przed 1939 r., o średnicach pni do 50 cm. Ponadto rosła w Kozuli niezbyt duża ilość drzew młodych, sadzonych lub wyrosłych z samosiewów i odrostów korzeniowych. Istotną rolę w kompozycji założenia odgrywał także ols nadrzeczny, stanowiący naturalne tło parku. Oprócz tego rosła w parku niewielka ilość krzewów, rosły żywopłoty przy asfaltowej drodze i zarośla występujące we wszystkich częściach założenia.

Mimo stosunkowo dużego stopnia zachowania dawnej kompozycji, rola założenia w krajobrazie była w latach 80. XX w. niewielka. Wynikało to częściowo z faktu, że zlokalizowano je w sąsiedztwie miejsca lokalizacji dawnego młyna, przy którego budowie nie zwracano szczególnej uwago na względy estetyczne. A częściowo z tego, że było osłonięte od zachodu olsem nadrzecznym, od strony północnej zniekształcone i zasłonięte przez nowe zagrody chłopskie, a od strony wschodniej widać było głównie część gospodarczą założenia. Ponadto obszar parku był niewielki, a jego wnętrze wyglądało niezbyt reprezentacyjnie z powodu zniszczonych trawników, wydeptanych ścieżek i poskładanych w różnych miejscach materiałów budowlanych. Zasłonięta też została większość widoków z pałacu i parku.¹⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Park i pałac w Kozuli - stan współczesny
Publ. www.mojepodlasie.friko.pl

Park i pałac w Kozuli - stan współczesny
Publ. www.mojepodlasie.friko.pl

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa r. 1781 stycznia 17^o; Biblioteka Zielińskich w Płocku, nr 24, Mappy Hrabstwa Bialskiego z Folwarkami i Wsiami do Niego Należącymi Dóbr Jaśnie Oświeconego Księcia JM^ci Hieronima Radziwiłła Podkomorzego Wiel. Xięstwa Litewskiego z wymiaru geometrycznego sporządzone 1781 r. - Leonard Targowski, Komornik graniczny Ziemi Łomżyńskiej, geometra przysięgły JKM^ci, Mappa Folwarku Roskoszowego

² AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa r. 1781 stycznia 17^o

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa r. 1781 stycznia 17^o

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grabanowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1066, opisanie folwarku grabanowskiego 1800 roku sporządzone...

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1065, Inwentarz folwarku Grabanowa r. 1781 stycznia 17^o - na okładce późniejszy (z początku XIX w.) dopisek „przedany Popławskim"

⁸ Informacje ustne Zalewskiej Franciszki, zam. w Grabanowie

⁹ Informacje ustne Zalewskiej Franciszki, zam. w Grabanowie

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 762 (hasło Grabanów), t. III, Warszawa 1883, s. 575 (hasło Kozula)

¹¹ Informacje ustne Waszkiewicz Marii, zam. w Kozuli

¹² Informacje ustne Waszkiewicz Marii, zam. w Kozuli

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Informacje ustne Waszkiewicz Marii, zam. w Kozuli

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Informacje ustne Waszkiewicz Marii, zam. w Kozuli

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kozuli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, KozulaKategoria:pałacowy