Krynki

Park dworski – krajobrazowy, ale zachowujący część elementów klasycystycznego układu, powstały po 1780 r. w oparciu o założoną w 1679 r. kompozycję barokową, dwukrotnie przebudowywany w XIX w.

Dawna nazwa: Świsłocz

Gmina: Krynki

Położenie obiektu: na południowym brzegu rzeki Krynki i na południowy – wschód od miasta Krynki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Krynkach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwsza wzmianka o dworze w Krynkach pochodzi z 1429 r. kiedy to był on jednym z punktów stacjonowania władców na trasie Grodno – Brześć.¹ W 1434 r. Władysław Jagiełło spotkał się w tym dworze z księciem Zygmuntem Kiejstutowiczem i zabawiał się łowami w okolicznych puszczach.² Natomiast 20 września 1494 r. Krynki odwiedził Aleksander Jagiellończyk.³ Już w 1509 r. osada dworska nazywana była miastem, chociaż pełne prawa magdeburskie otrzymała dopiero 22 listopada 1569 r. W XV i XVI w. osada ulegała rozbudowie więc przybywały w jej układzie nowe „dzielnice”. Najstarszy inwentarz miasta z 1578 r. wskazuje, że na terenie miasta, oprócz dworu królewskiego, istnieje 14 ulic, „Stare Miasto”, „Rynek” oraz „rynek Nowy”. „Stare Miasto” należy przy tym identyfikować jako powstały w XV w. ośrodek przedlokacyjny, „Rynek” powstał przed 1509 r. przy „Starym Mieście”, a „Rynek Nowy” był centrum miasta nowo rozmierzonego podczas pomiary włócznej ok. 1560 r. Podczas pomiary włócznej musiały zajść różne zmiany w układzie siedziby dworskiej, a nawet można przypuszczać, że w ogóle w tym czasie uzyskała ona znaną w latach późniejszych lokalizację. Proces rozdzielania funkcji rezydencjonalnych od gospodarczo- administracyjnych podczas pomiary włócznej owocował bowiem w dobrach hospodarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego budową nowych założeń o cechach administracyjno-gospodarczych w pewnym oddaleniu od osiedli i starych rezydencji. Te średniowieczne rezydencje pozostające w miastach i osiedlach sukcesywnie traciły na znaczeniu na rzecz nowych założeń administracyjno-gospodarczych. Były niszczone przez pożary i później już ich nie odbudowywano zaś ich miejsce zajmowało budownictwo miejskie. (tak było m.in. w Knyszynie, Tykocinie, Bielsku Podlaskim, Brańsku, Pokaniewie, Drohiczynie, czy Goniądzu). Z dużym prawdopodobieństwem można więc sądzić, że i w Krynkach było podobnie, a duże oddalenie od miasta znanej później siedziby dworskiej może wskazywać na to, że założono ją w katach 60. XVI w., przy czym wtedy miała ona pełnić funkcje gospodarczo-administracyjne. Lokalizacja, ani późniejsza historia dworu ulokowanego w Krynkach nie jest znana. W inwentarzu z 1578 r. „Stare Miasto” to ulica z zabudową „w obu połaciach” gdzie w pierwszej było 18 a w drugiej 6 gospodarzy. Po szóstej parceli pierwszej połaci inwentarz odnotowuje „za tem mieyscem do Gumna Króla JMci na drogę plac mają wolny 1, w nim prętów 1”. Można postawić hipotezę, iż najstarsza siedziba dworska w Krynkach istniejąca od XV do I połowy XVI w. znajdowała się w rejonie ulicy Stary Dwór i że miejsce to zostało w początku XIX w. zajęte przez inne założenie, zwane Dywopolem.⁴

Zatem, chociaż dwór w Krynkach istniał od początki XV w., to historia założenia w nowym miejscu, nazwanym Świsłocz, zaczęła się około 1560 r. Stara siedziba królewska w mieście była dość reprezentacyjna. W 1578 r. wjeżdżało się na jej teren od strony miasta poprzez bramę i tam „Dom Wielki Sosnowy”, „Drugi Dom podle wrót niższy stary…”, Dom Stary na Poklecie” ,. „Dom przy Ziemi”, Staynia”, „Swiren”, „Łaźnia”, „Browar”, ponadto „sadzawka podle tego Browaru”. Oprócz tego był tam „ogródek mały podle tego domu wielkiego i świrnu , drugi ogród za świrunami, podle stajni wielki, w którym kapusty, ćwikły trochę, chmielu też po trosze, ogrody ogrodzone proscami, a nie wszystek – jedna część odylowana”. Zabudowa gospodarcza rezydencji królewskiej w Krynkach była ograniczona tylko do najpotrzebniejszych budynków magazynowych. Inne, o charakterze produkcyjnym zlokalizowano w folwarkach. W rezydencji dominował kompleks budynków mieszkalnych (w tym „Dom Wielki Sosnowy”) otoczonych ogrodami i warzywnikami.⁵

Świsłocz została w inwentarzu z 1578 r. opisana odrębnie jako folwark do tego (królewskiego) dworu. Nazwa Świsłocz może być dziś błędnie odczytywana gdyż kojarzy się z rzeką Świsłocz płynącą po granicy Polski, a w rejonie Krynek już poza granicami kraju. Tymczasem w świetle inwentarza i z1650 r. „przy mieście Krynkach izba biała z komorą nad Świsłoczą przed kościołem farskim”, co odnosi się bezpośrednio do miejsca opisywanego folwarku w Świsłoczy.⁶ Zatem rzeczka Krynka biorąca swój początek ze źródeł znajdujących się w sąsiedztwie folwarku, a będąca dopływem znanej dziś Świsłoczy , także nosiła wtedy nazwę Świsłocz.

Folwark Świsłocz założony około 1560 r. nad rzeką Krynką (wówczas Świsłoczą) zajmował obszar blisko 6 ha (10 morgów i 10 prętów) „siedliska, na którym budowanie stoi wraz z ogrodem”. Ogród zasiewany był „jarzyną”, uprawami jednorocznymi – zasadzany warzywami lub obsiewany zbożem jarym. Kompozycję tę opisano w 1578 r następująco: „Folwark Świsłocz do tegoż Dwora. Wjechawszy we wrota po lewej ręce gąsiennik słomą po połowicy nakryty, za niem dalej domek sosnowy… Za tem domem kuchnia, za kuchnią piwnica, nad którą zrąb do świrna. Podle tego domu sernik, za tym sernikiem piekarnia… Chlewy dwa słomą nakryte i stajenka stara słomą nakryta, z ogrodzeniem przed niemi… U tego dworca ogród, w którym warzywa i ćwikła, ogrodzony płotem plecionym… Gumno nie ogrodzone niczym, stodoła wrót 2 już z opadło, jowi 2, między jowiami świrenki 2, brogów 5.” W innym miejscu inwentarza z 1578 r. napisano: „sadzawek przy tym dworze 2 dobrych. Obory ani bydła nie masz.” Do folwarku Świsłocz (vel Krynki) należało 9 włók gruntu (150 ha).⁷

Jak wynika z opisu zawartego w inwentarzu założenie w Świsłoczy pełniło początkowo tylko funkcje gospodarcze. Dopiero po rozebraniu w 1678 r. dworu w mieście przeniesiono do folwarku w  Świsłoczy funkcje mieszkalne i administracyjne. Według wzmianki w inwentarzu z 1679 r. „świerznie także swoje, gdy dwór stanie [mieszczanie] zaras z Rynku na Dworzyszcze [po rezydencji królewskiej w mieście – J.M.] przenieś będą powinni, aby nimi Rynku nie zacieśniali”.⁸ Niewiele widocznie z Dworzyska w mieście pozostało bo w inwentarzu z 1650 r. pisano o obowiązkach mieszkańców jednej ze wsi kryńskich: „jeśliby też rozkazanie JKM zaszło dwór w Krynkach budować, tedy powinni będą drzewa z puszcze wywozić i budynku pomagać”.⁹

Do budowy nowego dworu w samych Krynkach nie doszło, przeciwnie dwór w mieście zlikwidowano, a to co jeszcze istniało w 1679 r. rozebrano przenosząc funkcje rezydencjalne i administracyjne do folwarku Świsłocz, co spowodowało nie tyle przebudowę kompozycji przestrzennej tego folwarku, co budowę od podstaw nowej kompozycji obejmującej także barokowy, tarasowy ogród. W I połowie XVII w. doszło bowiem do likwidowania rozbudowanego folwarku ze względu na przejście chłopów na nową formę renty – czynsz. Spowodowało to, że niepotrzebne stały się wielkie zabudowania hodowlane ani magazynowe. W inwentarzu z 1650 r. czytamy” „Budowanie dworów Kryńskich. Tych było dwa. Jeden w porzeczu [dziś poza granicami Polski – przyp. J.M.], a drugi nad Świsłoczą [tj. w Krynkach nad Krynką – przyp. J.M.]. Teraz iż pasznia [ziemia orna] obudwu folwarków jest zniesiona i [na] czynszu różnym osobom rozdana, jako niżej będzie pomieniono. To budowanie upadło i do zniszczenia przyszło. Zaczym pan dworzanin skarbowy i buchalterz (nie było czego spisywać) do inwentarza nie podał. A tylko przy mieście Krynkach izba biała z komorą nad Świsłoczą przed kościołem jest zostawiona, którego siedliska, na którym budowanie stoi z ogrodem temuż panu podstarościemu na wychowanie jarzyn ogrodowych z pomiary teraźniejszej oddanemu nalazło się morgów 10 prętów 10 wolne bez płatu”. Chłopi z Łużan mieli obowiązek „folwarku kryńskiego budowanie, które teraz jest stare naprawować i grodźbę grodzić.¹⁰ Kolejne lata nie przyniosły większych zmian. Gdyż tak było również w 1658 r.¹¹

Około 1679 r. powstaje w Świsłoczy barokowa kompozycja, wytyczono kwaterowy ogród tarasowy (dziwnie usytuowany względem powstałej sto lat później kompozycji). W 1742 r. założenie dworskie już istniało w rozbudowanej formie.¹² (O zachowanych elementach ogrodu powstałego po 1679 r. mowa będzie później, przy okazji opisu późniejszej, klasycystycznej kompozycji.)

Konstytucja sejmowa z 1775 r. mówi o „pogorzałym zrujnowanym mieście Krynki”, jednak nie wiadomo czy pożar dotknął także siedzibę dworską.¹³ Pożar tak bardzo zniszczył miasto, że rozplanowano je prawie w całości od nowa – w 1780 r. sporządzona została (zapewne przez jednego z inżynierów tyzenhauzowskich) Planta miasta Krynek. Opracowanie tego projektu i jego szybka realizacja nastąpiły bowiem za czasów działalności w ekonomii grodzieńskiej podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhausa, inspiratora także projektu nowego rozplanowania założenia dworskiego.¹³

Planta miasta Krynek z 1780 r.

Miasto założono na planie gwiazdy, w której centrum znajdował się sześcioboczny rynek z promieniście rozchodzącymi się ulicami, przy których rozmieszczono poszczególne siedliska. Wokół biegła sześcioboczna ulica okrężna, tuż za nią na osi jednej z ulic usytuowana była cerkiew, a na osi innej z ulic bożnica. Wokół cerkwi wydzielono sześcioboczny plac cmentarny otoczony ulicą, zaś wokół bożnicy plac pięcioboczny. Na rynku miał stanąć ratusz. Miasto łączyła z zespołem dworskim i kościołem ulica Kościelna. Wokół kościoła wytyczono trójkątny rynek (w kształcie zbliżony do obecnego)., a na południe od kościoła umieszczono „Rynek Koński” powiązany osiowo z jednej strony z złożeniem dworskim, a od wschodu z okrągłym placem znajdującym się na skrzyżowaniu z ulicą biegnącą w kierunku rynku. „Projekt regulacji Krynek wywodzący się genetycznie z założeń ogrodowych szkoły francuskiej miał charakter niewątpliwie formalistyczny i w małym stopniu uwzględniał zarówno stan istniejący miasta jak i warunki terenowe” – pisał Janusz Kubiak.¹⁴

Rozplanowanie założenia dworsko-ogrodowego w Krynkach na planie z 1780 r.

Na planie z 1780 r. widać bardzo regularną kompozycję założenia dworsko – ogrodowego, tak zabudowań, jak i ogrodów oraz elementów wodnych. Kompozycja ta, mimo wyraźnych cech stylu klasycystycznego, takich jak: powiązanie osiowe rynku z dziedzińcem dworskim i pałacem, rozbudowane bryły dwu oficyn i towarzyszących im dziedzińców, długi kanał w ogrodzie, regularność tarasów i parterów ogrodowych oraz symetryczność sadzawek, przedstawiała też pewne cechy obce stylowi tej epoki. Dziwne wydają się tam dwa osobne, prostokątne ogrody, jakby dolepione do całości i nie powiązane osiowo z architekturą. Jeden z nich – ozdobny, tarasowy, o dość bogatym wystroju parterów i boskietów, usytuowany był w części zachodniej, przy czym tylko jedna – skrajna – kwatera tego ogrodu sąsiadowała z dworem stojącym na zamknięciu osi biegnącej od rynku. Był to więc przekomponowany stary ogród, założony po 1679 r. Drugi ogród – większy od tarasowego, zapewne użytkowy – położony był między zabudowaniami dworskimi a zabudową miasta. Wydłużony prostokąt tego ogrodu przecinał wzdłuż kanał powstały po uregulowaniu rzeki. Prostopadle do kanału biegła droga wiodąca na główny dziedziniec, a po jej obu stronach znajdowały się w ogrodzie dwie regularne sadzawki połączone kanałem. Pomiędzy ogrodem użytkowym a głównym reprezentacyjnym dziedzińcem mieścił się jeszcze jeden ogród o nieznanym dziś przeznaczeniu, przecięty – jak poprzedni – drogą dojazdową.

Oprócz licznych zabudowań skupionych wokół dziedzińców centralnej części założenia, w pobliżu północnej granicy kompozycji, stał jeszcze jeden okazały budynek, później – w XIX w. – zamieniony na stodołę i spichlerz. Rozległy kompleks zabudowań dworskich wzniesionych po 1780 r. stanowił siedzibę zarządu klucza dóbr królewskich ekonomii grodzieńskiej”.¹⁵ Wokół oficyn istniało kilka dziedzińców otoczonych różnego typu zabudowaniami o nieznanym dziś przeznaczeniu, zaś na południe od głównego dziedzińca mieścił się jeszcze jeden obszerny dziedziniec otoczony z trzech stron długimi budynkami, zapewne o funkcjach gospodarczych.¹⁶  Całość kompozycji wzbogacona została o kilka nieprzewidzianych w projekcie sadzawek (wzm. w 1784 r.), sięgających do drugiego stawu młyńskiego na Krynce, położonego pod samym miastem.¹⁷

Kolejny pożar miasta (z podpalenia), jaki miał miejsce 29 sierpnia 1784 r. spowodował w konsekwencji zmiany w układzie urbanistycznym.¹⁸ Spalonego miasta nie odbudowywano ściśle według planów Antoniego Tyzenhauza. Pożar prawdopodobnie nie dotknął rezydencji, bo funkcjonowała ona niezmiennie do początku XIX w. W opisie parafii kryńskiej z 1784 r. znajdujemy wzmiankę: „Gubernia JKMci między zachodem letnim a zimowym na kroków od kościoła być może tysiąc”, i dalej „Staw JKMci Kryński, z Krynic bliskich pod gubernią znajdujących się wynikający, o kroków 300 odległy na północ, przy którym grobla i most wygodny”. Usytuowany był tam też „młyn Kryński Murowany JKMci na stawie z Krynic wynikłym jak się wyżej opisało”, a ponadto poza stawem młyńskim „sadzawek 3 najdzie się pod gubernią JKMci Kryńską między zachodem letnim a zimowym o kroków 200”.¹⁹ Staw, młyn, ogólny zarys układu założenia i promienistego układu miasta, widoczne są na Mapie Ekonomii Litewskiej z 1790-1795 r.²⁰

Po III rozbiorze Polski Krynki (wraz z założeniem) znalazły się w zaborze rosyjskim, tuż przy granicy pruskiej. Caryca Katarzyna nadała je wraz z kompleksem dóbr swoim urzędnikom – senatorowi Sokołowowi i tajnemu radcy Dywowowi. Od 1804 r. pojawiają się w źródłach wzmianki o Krynkach Sokołowa i Krynkach Dywowa (zwanych też Dywopolem). Stara siedziba dworska znalazła się w rękach Sokołowa, zaś siedziba Dywowa mieściła się po przeciwnej stronie miasta (zapewne w miejscu starego dworzyska po królewskiej rezydencji likwidowanej w 1679 r.).²¹

W 1831 lub 1832 r. część majątki Krynki odkupił od Sokołowa Jan de Virion herbu leliwa, podkomorzy grodzieński, gorący patriota pochodzący ze spolszczony rodziny francuskiej.²² Za jego czasu (a być może częściowo już wcześniej) zaszło w układzie założenia dworsko – ogrodowego wiele zmian. Na podstawie mapy z 1856 r. (na której schematycznie zaznaczono układ założenia)²³ można stwierdzić iż:

• nie istniał już pałac (dwór) na osi dojazdowej,
• nie istniała kompozycja ogrodu użytkowego nad rzeką Krynką,
• zmianie uległ bieg drogi dojazdowej od strony miasta,
• likwidacji uległy wielki dziedziniec i budynki przy południowej części założenia,
• powstały nowe zabudowania na północny-wschód od starych,
• pojawiły się ogrody pomiędzy terenem dawnych zabudowań, a terenem dawnych, nieistniejących już ogrodów użytkowych.

Po Janie de Virion majątek przejął w 1856 r. jego syn Włodzimierz de Virion (ur. w 1835 r., zm. w 1896 r.)²⁴, reprezentujący typowy dla pozytywizmu typ działacza społecznego i gospodarczego²⁵. Rozbudował on gospodarstwo, chociaż borykał się z dużymi trudnościami finansowymi. Należąca do niego część Krynek obejmowała 741,5 dziesięcin ziemi (815,5 ha).²⁶ Włodzimierz de Virion m.in. na południe od wytyczonych za czasów Tyzenhauza granic części gospodarczej wzniósł gorzelnię oraz wybudował nową część gospodarczą na wzgórzu położonym na wschód od istniejącego układu. Oprócz budynków hodowlanych i magazynowych wzniesiono tam (na szczycie wzgórza) drewniany dom – rządcówkę. (Całe to nowe gospodarstwo zostało w okresie międzywojennym sprzedane Żydowi – Chaimowi.²⁷)  Za czasów Włodzimierza de Virion posadzono też lipowy szpaler wzdłuż drogi do Gródka, posadzono lipy w sąsiedztwie rządcówki i wzdłuż północno-wschodniej granicy sadu oraz założono na skłonie wzgórza ogrody warzywne.

Około 1861 r. w bliskim sąsiedztwie założenia (na północ od gościńca gródeckiego) powstał na zboczu wzgórza grzebalny cmentarz rzymsko-katolicki, który stał się jednym z elementów powiązanych widokowo z dworem. Kolejnym takim elementem była wzniesiona w 1882 r. neobarokowa brama dzwonnica wiodąca na cmentarz przykościelny (usytuowana od strony gościńca gródeckiego). W 1913 r. wybudowano istniejący do dziś eklektyczny kościół o wyraźnych elementach neogotyckich.²⁸

W II połowie XIX w. zaszły też w obrębie ogrodów istotne zmiany. Pałac de Virionów ustawiony był w centrum kompozycji na osi drogi od gościńca, szczytem do niej. Przed frontem pałacu powstał podjazd, a do dawnych wnętrz po parterach i boskietach wprowadzono trawniki i nasadzenia bardziej swobodne, co jednak nie niwelowało nadal regularnego układu całości.²⁹

Od 1896 r. właścicielem obiektu był syn Włodzimierza de Virion, również Włodzimierz. Podczas I wojny światowej pałac de Virionów i część zabudowy gospodarczej zniszczono. Pałacu już nie odbudowano, natomiast po 1920 r. wzniesiono w północno-zachodnim narożniku dawnych ogrodów użytkowych rządcówkę pełniącą funkcje dworu. Obok niej postawiono kilka budynków hodowlanych i magazynowych. Jako oborę zaczęto wykorzystywać osiemnastowieczny kamienny, dwukondygnacyjny budynek stojący w zachodniej części ogrodu. Poza tym użytkowano niektóre budynki stojące w dawnej części gospodarczej.³⁰

Od 1928 do 1939 r. właścicielem majątku był Józef Marian de Virion (syn Włodzimierza).³¹ Okres jego rządów przyniósł bardzo ciężką sytuację finansową majątku, któremu kilkakrotnie groziła licytacja i z którego sukcesywnie wyprzedawano grunty,³² dlatego w chwili przejmowania majątku w roku 1944 liczył on już tylko 474 ha³³. Nie sprzyjało to inwestycjom toteż kompozycja założenia nie uległa w tym czasie większym zmianom.

W czasie II wojny światowej założenie dwukrotnie zajmowane było przez Rosjan, a w latach 1939-1944 pozostawało pod zarządem niemieckim .Podczas działań frontowych zniszczeniu uległy wszystkie budynki dworskie z wyjątkiem rządcówki stojącej na wzgórzu w części odsprzedanej w okresie międzywojennym Chaimowi. Znacznych zniszczeń doznały wnętrza parku, który po wojnie stał się nieużytkiem. Po parcelacji ziem majątku korzystali z terenu parku przypadkowi użytkownicy dewastując wciąż jeszcze liczny stary drzewostan.³⁴

W 1970 r. w obiekcie postanowiono umieścić bazę maszynowo – paliwową PGR, do czego jednak nie doszło. W czerwcowym numerze pisma „Kontrasty” z 1974 r. pisano o tym tak: „Naokoło Krynek piaszczyste ugory. W samym miasteczku jest tylko jedna oaza zieleni – stuletnie lipy, klony, dęby nad czystym strumieniem. Lecz oto zapadła kolektywna decyzja: żeby było ładniej zbuduje się w parku bazę maszynowo – paliwową PGR. Kierownik Powiatowego Biura Geodezji w Sokółce przygotował wyrys działki, architekt powiatowy zatwierdził lokalizację. Inżynier architekt Antoni Reszeć z Białegostoku raźno zabrał się do projektowania. Do inwestycji w parku nie miała żadnych zastrzeżeń Komisja Oceny Projektów Inwestycyjnych. Wszystko jednak zepsuł nieodpowiedzialny miłośnik przyrody bezczelnym listem do Urzędu Wojewódzkiego…”.³⁵

Wnętrze parku dworskiego w Krynkach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1817

Założenie dworsko-ogrodowe w Krynkach - widok od pólnocy na wnętrze dawnego sadu
i na jedną z zachowanych starych alei - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1818

Park dworski w Krynkach - widok na miejsce lokaizacji pałacu i otaczającą je roślinność parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1821

Chociaż wspomniana budowa bazy PGR nie doszła do skutku park nadal niszczał, za to w jego sąsiedztwie przystąpiono do budowy zalewu na rzece Krynce. Nie przeprowadzano żadnych prac remontowych w parku gdyż Urząd Gminy w Krynkach przeznaczył jego teren do wypasu bydła (i teren był użytkowany zgodnie z tym przeznaczeniem). Na południowy - wschód od starej zabudowy dworskiej, w miejscu gdzie pozostał jeden stary dom mieszkalny i szpaler lip na granicy sadów, rozebrano wszystkie dworskie budynki hodowlane i magazynowe. Na ich miejscu rodziny chłopskie zamieszkujące zabytkowy dom mieszkalny zbudowały swoje zagrody. Zniszczenia sprawiły, że obszar ogrodów zajmujących dawniej ok. 6 ha skurczył się do ok. 4 ha w 1988 r.

Założenie dworsko-ogrodowe w Krynkach - widok z terenu parku na wnętrze z ruinami dawnej stajni i spichlerza
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1822

Założenie dworsko-ogrodowe w Krynkach - widok od wschodu na tereny dawnych ogrodów użytkowych i park
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1823

Mimo zniszczeń (w tym zniszczenia starych budynków) w latach 80. XX w. park w Krynkach pozostawał jedną z cenniejszych kompozycji Białostocczyzny. Zachował do tego czasu liczny starodrzew, część dróg, część tarasowych wnętrz ogrodowych, szereg alei i ślady systemu wodnego, a także związki widokowe z miasteczkiem, kościołem i cmentarzem. Jego roślinność składała się wówczas z 32 gatunków i odmian drzew i krzewów i można ją było podzielić na kilka grup wiekowych. Najstarsze i najcenniejsze były osiemnastowieczne dęby, lipy, klony i kasztanowce, pochodzące z okresu budowy kompozycji po 1780 r., osiągające 100-156 cm średnicy pni. Liczne były też drzewa sadzone w I i II połowie XIX w. o średnicy pni 50-100 cm – lipy, dęby, topole, klony, wierzby i inne. Część drzew najstarszych grupowała się w dwóch dawnych alejach dojazdowych.

Założenie dworsko-ogrodowe w Krynkach - ruiny danej stajni i spichlerza - stan z 1993 r.
Fot. David Elliot

Zwarty masyw zieleni parku widoczny by w tym czasie z daleka wśród okolicznych pól. Na park rozciągał się też malowniczy widok od strony miasta przez dolinę rzeki. Atrakcyjność obiektu podnosiły wciąż istniejące jego powiązania widokowe z rynkiem, kościołem i cmentarzem, zaś po ukończeniu budowy zalewu walory widokowe parku powinny jeszcze wzrosnąć. Stara zieleń miała też korzystny wpływ na mikroklimat miejscowości.³⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny. Geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „[w:] cta Baltico Slavica, t. XI, Wrocław 1977, t.11, s. 7-80; Codex epistolaris Vitoldi, Kraków 1882, nr 1390

² Długosz Jan, Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. IV

³ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978, wyd. II, maszynopis w zbiorach Archiwum Archidiecezji w Białymstoku, s. 209

⁴ AGAD, Archiwum Kameralne, Inwentarz starostwa grodzieńskiego 1578, I/10, s. 289 i nast., II/185, k. 7v i 18; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Białystok 1984,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ AGAD, Archiwum Kameralne, Inwentarz starostwa grodzieńskiego 1578, I/10, s. 289 i nast.; Jan Jakubowski, Powiat grodzieński w XVI w. (mapa 1:400 000), rys. M. Kulicki [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III, Kraków 1935, s. 99-114

⁶ CAH w Mińsku, F. 1143, op. 1, nr 17, k. 97v

⁷ AGAD, Archiwum Kameralne, Inwentarz starostwa grodzieńskiego 1578, I/10, s. 293-298

⁸ Revisia Generalna do Oekonomii Grodzieńskiej Coronationis Ceacoviensis Anni 1676 naznaczona, a w roku 1679 et 1680 odprawiona, Biblioteka Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 5620/II, s. 323-354

⁹ CAH w Mińsku, F. 1143, op. 1, nr 17, k. 97v

^{10 9} CAH w Mińsku, F. 1143, op. 1, nr 17, k. 97v; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Białystok 1984,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ CAH w Mińsku, oddział w Grodnie, F. 1463, op. 1, nr 1, s. 210

¹² Objęcie Ekonomii JkMci Grodzieńskiej… przez Jerzego Detthoffa hrabi Fleminga … 1742, AGAD Arch. Kameralne II/185, s. 7v – cyt. Za Januszem Kubiakiem, s. 18; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Białystok 1984,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹³ Volumina legum, t. VIII; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Białystok 1984,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹³ Planta miasta JkMci oraz dworu Krynek sporządzona roku 1780, Archiwum Państwowe we Lwowie; por. Kubiak Janusz., Krynki woj. Białostockie. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, il. 1

¹⁴ Por. ilustracje w pracy Janusza Kubiaka, Krynki woj. Białostockie. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 76, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁷ Opisy Parafii dekanatu grodzieńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis

¹⁸ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 271

¹⁹ Opisy Parafii dekanatu grodzieńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis

²⁰ Karta Gubernij Krynskiey [w:] Altas ekonomii litewskich, AGAD Zbiór Kartograficzny, 66-3

²¹ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 274; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Krynkach, pis parafian z 1805 r.

²² Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 302; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Krynkach, spis parafian z 1837-1844 r.

²³ Voienno – Topograficieskaja Karta Grodnienskoj Gubernii, Grodna 1856 i 1866 g [w:] Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Zbiór Kartograficzny

²⁴ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 302 i 309; Inskrypcje na epitafiach rodziny de Virion na grobowcu na cmentarzu przykościelnym w Krynkach

²⁵ Listy Elizy Orzeszkowej wyd. w 1835 i 1955 [za:] Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 302 i 303

²⁶ Dikov Aleksy, Spisok ziemlewladienii v Grodnienskoj Gubernii, Grodnoa 1890, s. 15

²⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 76, Warszawa 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁸ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978 (wyd. II maszynopis), s, 322 i 375-378

²⁹ Plan mestecka Krynki – 1899 (przerys po 1920 r.), rkps., kalka, ołówek, kolor, autor nieznany, Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej U.III.20; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 76, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³¹ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930 r., s. 132; Inskrypcje na epitafiach rodziny de Virion na grobowcu na cmentarzu przykościelnym w Krynkach

³² CAK w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 436 i F. 1207, op. 1. Nr 144; „Monitor Polski” z 3 października 1936 r., nr 230, s. 14

³³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

³⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 76, Warszawa 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³⁵ „Kontrasty”, rok VII nr 6 (70) z czerwca 1974 r. s. 39

³⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta. Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Krynkach, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 76, Warszawa 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Krynki, józef maroszekKategoria:dworski