rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKrzyczew

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu regularnej wcześniejszej kompozycji o korzeniach sięgających XVI w.

Dawna nazwa: Kryczów

Gmina: Terespol

Położenie obiektu: na południowy-zachód od doliny Bugu, na skarpie i koronie skarpy nadrzecznej, w miejscu wyniesionym nad okolicą, z którego rozciągały się dalekie widoki na dolinę rzeki i okoliczne pola, obecnie przy granicy państwa

 

W roku 1516 Stecko i Wasko Fedkowicze Kryczowscy otrzymali potwierdzenie prawa własności majątku Kryczow w powiecie brzeskim, z przewozem na Bugu, jeziorem za Bugiem oraz z młynami, które ojciec ich stawiał.1 Potwierdzenie to odnosi się do nadania, jakie otrzymał dziad wymienionych Andrejko, zapewne jeszcze w I połowie XV wieku. Był to zatem pierwotnie majątek dziedziczny związany z siedzibą rodu Kryczowskich.

W roku 1523 Stecko i Wasko Krzyczowscy w zamian za zniesienie przewozu przez Bug uzyskali prawo pobierania myta od przewożonych przez ich majątek towarów.2 W roku 1528 Wasko Krzyczowski już nie żył, a występująca z jego działu w popisie tego roku żona wystawiła 2 konie, natomiast Stecko Krzyczowski wystawił jednego konia.3

Dobra Krzyczowskich w powiecie brzeskim musiały pomiędzy rokiem 1528 a 1565 znacznie się powiększyć, bowiem występujący w popisach z lat 1565 i 1567 Kirdej Krzyczowski, sędzia brzeski, wystawiał za każdym razem po 23 konie.4 Prawdopodobnie ośrodek powiększonych dóbr należących do Krzyczowskich przeniesiono w końcu XVI w. lub na początku wieku XVII do Pratulina, gdyż w wieku XVIII Krzyczew był już folwarkiem należącym do dóbr pratulińskich Mostowskich.5

Folwark ten był zapewne położony w miejscu szesnastowiecznej siedziby dworskiej, w pobliżu rzeki, przewozu i wsi. Należy też przypuszczać, że jego kompozycja miała głównie charakter utylitarny z pewnymi elementami ozdobnymi w postaci alei i szpalerów rosnących być może przy granicach kwater, na które podzielony był teren całej siedziby. Wysokie położenie siedziby (podyktowane pewnie w chwili jej powstawania względami obronnymi) pozwalało oglądać starorzecze Bugu i jego przeciwległy brzeg. W nieznanym czasie, ale zapewne jeszcze w XVI w. zbudowano w Krzyczewie drewnianą cerkiew nad brzegiem rzeki (być może w pobliżu przeprawy promowej). W roku 1783 na miejscu pierwszej cerkwi wzniesiono nową, która od tej pory stanowiła i do dziś stanowi (jako kościół filialny parafii katolickiej w Neplach) jeden z ważniejszych komponentów kompozycji założenia i jest ważnym punktem w krajobrazie.6

Na przełomie XVIII i XIX wieku od Szymanowskiej (z domu Mostowskiej) odkupił Krzyczew Jerzy Dramiński, który przystąpił do przebudowy założenia. Na początku XIX w. wzniesiony został istniejący do dziś murowany dwór. Obok dworu wzniesiono lamus i skarbczyk (także do dziś zachowany), w którym mieściły się kuchnia i mieszkania służby. Budynki te ustawione były w podkowę przy prostokątnym dziedzińcu, z którego otwierał się widok na rzekę. Wokół dworu posadzono drzewa ozdobne i skomponowano niewielki ogród. Prowadziły do niego od cerkwi dwie aleje lipowe - jedna przy drodze do wsi, a druga przy drodze biegnącej po koronie skarpy. Trzecia aleja - topolowa - rosła przy drodze prowadzącej do założenia z Nepli. Część gospodarcza założenia zlokalizowana była na wschód od ogrodu i drogi dojazdowej, na miejscu obecnych zagród.

Jako posag Zofii Dramińskiej Krzyczew dostał się Michałowi Bogusławskiemu, od którego nabył go baron Bruning. Około połowy XIX w. dobra Krzyczew nabyli Kuczewscy, którzy władali nimi do II wojny światowej. Rodzina ta przekomponowała założenie, tworząc obok dworu park angielski. W roku 1883 był tam już „...ładny park angielski z wyniosłymi alejami lipowymi".7 Park ten zajmował prawdopodobnie teren położony między drogą do wsi a rzeką i jej rozlewiskami i ciągnął się aż do cerkwi. Na południowy-zachód od dworu rósł tam klomb lipowy z altaną wewnątrz. Zapewne były tam też i inne klomby skomponowane z drzew, krzewów i kwiatów. U podnóża skarpy nadrzecznej biegła droga spacerowa połączona z wnętrzami parku innym drogami poprowadzonymi po skarpie. Z dworu rozciągały się widoki na rzekę, cerkiew i pola uprawne.8

W końcu XIX wieku w majątku wybudowano gorzelnię, magazyn spirytualiów, czworaki dla służby folwarcznej i szereg innych budynków zgrupowanych przy drogach dojazdowych, w dawnej części gospodarczej oraz na południe od niej i od parku, a także istniejącą do dziś niewielką wędzarnię usytuowaną na północ od dworu. Teren leżący na południe od parku, na którym stała część tych zabudowań, ogrodzono murem.9

W czasie I wojny światowej i walk roku 1920 założenie zostało znacznie zdewastowane. Zniszczono wówczas większość drzew parkowych i część zabudowań gospodarczych. Żołnierze padli w walkach zostali pochowani na niewielkim cmentarzu zlokalizowanym przy drodze do wsi na południe od dawnego parku.10

W okresie międzywojennym Kuczewscy wyremontowali zniszczone budynki, a folwark nastawili na produkcję alkoholu. Na miejscu zniszczonej roślinności parkowej posadzono sady, pozostawiając kompozycję ozdobną jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie dworu i na skarpie.11

W roku 1923 ówczesny właściciel Krzyczewa - Stanisław Kuczewski przystąpił do parcelacji 138 morgów i 194 prętów gruntu, z czego 870 morgów było płatnych żytem w ciągu sześciu lat po 80 pudów za morgę rocznie, a resztę przeznaczył nieodpłatnie na wspólne pastwisko wiejskie. Po parcelacji majątek liczył 1008 morgów (około 504 ha), w tym 9 morgów ogrodów (około 4,5 ha), 499 morgów ziemi ornej (około250 ha), 188 morgów łąk (około 144 ha), 55 morgów pastwisk (około 27,5 ha), 40 morgów wód (około 20 ha), 123 lasu (około 62,5 ha) i 91 nieużytków (około 45.5 ha).12

Okres II wojny światowej majątek przetrwał bez większych zniszczeń. W tym czasie produkowano tu intensywnie spirytus, odsprzedawany następnie do dalszej przeróbki Stanisławowi Rosenwerthowi do Cieleśnicy.13

Po wojnie grunty majątku rozparcelowano, a teren dawnego parku wraz z zabudowaniami objęły Wojska Ochrony Pogranicza, które urządziły tu strażnicę. Dawna część gospodarcza również została rozparcelowana i podzielona na zagrody chłopskie, a budynki gospodarcze i przemysłowe zostały rozebrane lub przebudowane. We dworze wojsko przebywało do 1958 roku. Przylegające do dworu tereny użytkowane były jako plac ćwiczebny, co spowodowało zniszczenie drzew owocowych. Żołnierze kopali tu rowy i okopy, ćwiczyli musztrę i prowadzili naukę jazdy. Po opuszczeniu Krzyczewa przez wojsko dwór przejęła Gromadzka rada narodowa, a następnie Gminna Rada Narodowa, która umieściła tam repatriantów przybyłych w 1956 r. z ZSRR.14 Jeszcze w 1981 r. mieszkały tu dwie rodziny repatrianckie - jedna we dworze, a druga w skarbczyku. Użytkowały one też teren założenia, bardzo zniszczonego, podobnie jak dwór, który groził zawaleniem. Większość terenu dawnego parku, z którego usunięto dużo starych drzew, zajmowały w tym czasie pola uprawne, łąki, uprawy warzyw i nieużytki. W pobliżu dworu wzniesione zostały dwa budynki gospodarcze, drogi parkowe zanikły, a na skarpie nadrzecznej rozpleniły się zarośla zasłaniające widoki na dolinę Bugu.

Do lat 80. XX w. oprócz ogólnej lokalizacji założenia zachowały się w Krzyczewie niektóre elementy dawnej kompozycji pochodzące z XVII wieku - drewniana cerkiew z 1683 r. (obecnie kościół) oraz przebieg drogi łączącej dwór z wsią. Z kompozycji osiemnastowiecznej pozostało jedynie 12 starych lip rosnących nad skarpą nadrzeczną. Z elementów wprowadzonych w I połowie XIX w. przetrwały dwór i skarbczyk oraz kilka drzew. Natomiast z II polowy XIX w. zachowały się: fragmenty nasadzeń przy dworze i przy drogach, brukowana droga wiodąca do zabudowań gospodarczych, fragmenty nasadzeń przy tej drodze i w części gospodarczej oraz czworak wzniesiony w końcu XIX wieku. Z lat 1914-1920 pochodzi sąsiadujący z dawnym parkiem cmentarz (zaniedbany i porośnięty przez zarośla).15

W 1981 r. na terenie założenia występowały 32 gatunki drzew i krzewów. Stare drzewa nie były tu liczne, ale roślinność była zróżnicowana wiekowo. Najstarsze drzewa pochodziły jeszcze z XVIII wieku. Było to 12 lip drobnolistnych rosnących wzdłuż skarpy nadrzecznej i osiągających 70-100 cm średnicy pni. Niektóre z nich miały charakter pomnikowy. Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa z I połowy XIX wieku. Do tej grupy zaliczały się drzewa różnych gatunków (lipy, klony, kasztanowce, wierzby, świerki, grochodrzewy, modrzewie) o średnicach pni 50-80 cm. Niewielka liczba starych drzew pochodziła z początkowych lat XX w. i z okresu międzywojennego. Część tych drzew (o średnicach pni 40-50 cm) grupowała się wokół cmentarza z 1920 r., a inne rozrzucone były w różnych miejscach założenia. Oprócz tego na terenie obiektu rosła niewielka ilość drzew młodych, przeważnie samosiewów. Rosły też zarośla porastające skarpę nadrzeczną i cmentarz, a także sporadycznie spotykane w innych częściach założenia. Na północ i północny-wschód od dworu rosły szpalery lilaków powstałe po rozrośnięciu się dawnych grup tych krzewów. Stara roślinność założenia została znacznie przetrzebiona toteż w 1981 r. starodrzew stanowił niewielki procent dawnych nasadzeń. Skupienie starych drzew przy drogach i nad skarpą sprawiało, że wnętrze założenia ogołocone było z roślinności.16

W wieku XIX założenie w Krzyczewie odgrywało w krajobrazie istotną rolę. Oprócz zieleni parku przyciągała tu uwagę cerkiew będąca dominantą wysokościową, a długa aleja topolowa przy drodze do Nepli prowadziła do parku powiązanego dalekimi osiami widokowymi z rzeką i otaczającymi park polami. W latach 80. XX w. funkcje obiektu w krajobrazie znacznie zmalały. Zniszczenie różnych części dawnej kompozycji sprawiło, że całość utraciła zwartość kompozycyjną, a uwagę zwracały głównie drzewa przy drodze do wsi, które jednak sprawiały wrażenie często spotykanych nasadzeń przydrożnych. Widok na park i dwór od strony Bugu zostały zasłonięte, a w widoku od południa i południowego-wschodu zły stan dworu nie wywierał korzystnego wrażenia. Także kościół (dawna cerkiew) został częściowo zasłonięty drzewami, a dawne części gospodarcze, przekształcone przez nową zabudowę chłopską i towarzyszące jej ogródki zasłaniały widok na dwór od wschodu.17

W 1990 r. dwór z parkiem przeszedł na własność Witolda Rzeczyckiego, który tu nie mieszka, toteż obiekt stoi pusty.

EBK

 

Krzyczew - dwór

Dwór w Krzyczewie od strony podjazdu - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 79

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 79

3 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 79

4 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 79

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883 (hasło Krzyczew)

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883 (hasło Krzyczew)

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883 (hasło Krzyczew)

8 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s.

9 Informacje ustne Reszetnika P., zam. w Krzyczewie

10 Informacje ustne Marczuka Władysława, zam. w Koroszczynie

11 Informacje ustne Reszetnika P., zam. w Krzyczewie

12 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3028, Akta parcelacji majątku Krzyczew

13 Informacje ustne Marczuka Władysława, zam. w Koroszczynie

14 Informacje ustne Reszetnika P., zam. w Krzyczewie

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia. Dokumentacja ewidencyjna parku w Krzyczewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia. Dokumentacja ewidencyjna parku w Krzyczewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Jaworowski Ireneusz, Malewicka-Wróblewska Lilia. Dokumentacja ewidencyjna parku w Krzyczewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga XVIII/XIX w.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KrzyczewKategoria:dworski