Krzysztoforowo

Ogród dworski – powstały w I połowie XIX w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, regularny, ozdobno–użytkowy (później częściowo przekształcony)

Dawna nazwa: Krzysztoforowo

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu sąsiadującym od południa ze strumieniem, przy drodze z Zalesia do Kuźnicy

Plan założenia adworsko-ogrodowego w Krzysztoforowie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Krzysztoforowo było początkowo siedzibą drobnoszlachecką ulokowaną przy gościńcu z Zalesia do Kuźnicy na niewielkim wzgórzu, na którego zboczu opadającym do strumienia założono w XVII lub na początku XVIII w. regularne ogrody. Po obu stronach gościńca wykopano wtedy stawy. Dwór i zabudowania gospodarcze otaczały prostokątny dziedziniec usytuowany na szczycie uformowanego tarasowo wzgórza i położone były po obu stronach gościńca. Ogrody leżały na wschód i południe od tych zabudowań.¹

Jeszcze w 1715 r. były to niewielkie dobra szlacheckie należące do Franciszka Petelczyca. Później weszły one w skład dóbr sidrzańskich (zob. Sidra PRG) i stały się jednym z folwarków tego wielkiego majątku (wzm. 1784 i 1794).²

Po 1816 r., podczas rozpadu dóbr sidrzańskich Krzysztoforowo nabyła rodzina Kułakowskich, a około połowy XIX w. stanowiło ono własność Włodzimierza Kułakowskiego, po którym odziedziczyły je jego córki: Anastazja Sadowska, Antonina Zawistowska i Cecylia Kułakowska. Zgodnie z ukazem carskim z 1865 r. zmuszone one były sprzedać majątek w 1870 r. Rosjaninowi Mikołajowi Szmidtowi. W tym czasie majątek liczył 772 dziesięciny i istniały w nim dwór, karczmy, kamienna kuźnia oraz gorzelnia.³

Za czasów Kułakowskich siedziba dworska została znacznie rozbudowana. Na górnym tarasie, frontem do gościńca wzniesiono drewniany dwór, poprzedzony podjazdem. Cały górny taras i teren sąsiadujący ze stawami zajmował ogród ozdobny, przecięty dwiema alejami lipowymi, biegnącymi po obu stronach dworu, a zamknięty od wschodu aleją lipową biegnącą w kierunku strumienia i dalej po grobli między stawami do sadów położonych w południowej części kompozycji. Obszerny sad założono także na wschód od części ozdobnej. Sady były podzielone na kwatery drogami i alejami, a ich granice obsadzono szpalerami drzew ozdobnych. Wokół stawów, również otoczonych szpalerami, biegły drogi spacerowe.

„Naprzeciw dworu, po drugiej stronie gościńca mieściła się gospodarcza część założenia. Na północ od ogrodów wniesiono gorzelnię, dla której wykopano przy gościńcu sadzawkę. Poza tym do majątku należały dwie karczmy, z których jedna stała zapewne w sąsiedztwie zabudowań dworskich. W XIX w. zostały też wzniesione na południe od stawów, po zachodniej stronie gościńca, budynki koszar wojsk rosyjskich. Stajnie wojskowe istniały tam jeszcze w okresie międzywojennym”.⁴

Mikołaj Szmidt wprowadził o tego układu pewne zmiany. Za jego czasów wzniesiono kilka nowych budynków w części gospodarczej oraz założono na zachód od niej kolejny sad, który otoczono szpalerami lip i topól. Przekomponowane też zostały w duchu krajobrazowym wnętrza regularnego dotąd ogrodu ozdobnego. Pozostały dwie stare aleje lipowe wybiegające od dworu oraz aleja między ogrodem ozdobnym a sadem, ale wnętrze między tymi alejami zajęły trawniki z licznymi nasadzeniami drzew i krzewów różnych gatunków. Uzupełniono nasadzenia w szpalerach wokół starych sadów i dosadzono roślin ozdobnych nad stawami. Na północ od dworu, przy granicy ogrodu ozdobnego wybudowano dwa czworaki. Całość kompozycji zajmowała wtedy obszar około 16 ha.⁵

Na przełomie XIX i XX w. majątek kilkakrotnie zmieniał właścicieli. W 1893 r. kupił go od Mikołaja Szmidta Aleksander Russau, powiatowy marszałek szlachty w Grodnie, który w 1900 r. sprzedał majętność Mikołajowi Bojewowi. Ten ostatni sukcesywnie wysprzedawał grunty chłopom i w końcu w 1909 r. sprzedał samą siedzibę dworską Antoniemu Markiewiczowi i Leonowi Kuryłowiczowi. Od nich odkupił ją w 1910 r. Julian Siemieniuk, który wyzbył się jej wkrótce na rzecz Stanisława Sulikowskiego i Wojciecha Pankiewicza, który wzmiankowany był jako właściciel Krzysztoforowa w roku 1928.⁶ Obaj właściciele mieszkali jednak w drewnianym dworze do jego pożaru w 1935 r. Później wznieśli dwa murowane budynki mieszkalne – jeden w miejscu dworu, a drugi na południe od niego. Ogrody podzielone między dwóch użytkowników ulegały dewastacji, co dotyczyło przede wszystkim części ozdobnej, której wnętrza zasadzono sadami, w związku z czym nasadzenia ozdobne przetrwały tylko w alejach i szpalerach oraz w otoczeniu stawów. Już przed II wojną światową spadkobiercy Stanisława Sulikowskiego i Wojciecha Pankiewicza – Józef Sulikowski oraz trzech braci Pankiewiczów – zaczęli likwidować stare sady (być może w zamiarze zastąpienia ich nowymi, czego nigdy nie zrobiono). W 1939 r. rósł tu już tylko sad posadzony na terenie dawnego ogrodu ozdobnego i zajmujący ok. 1 ha powierzchni, który ostatecznie też zniszczono w czasie II wojny światowej, podobnie jak większość drzew ozdobnych i część budynków gospodarczych.⁷

Po II wojnie światowej w Krzysztoforowie założono Państwowe Gospodarstwo Rolne, które rozebrało większość starych budynków gospodarczych, a na ich miejscu wzniosło różne nowe. W latach 70. XX w. wzniosło też bloki mieszkalne i kolejne budynki gospodarcze, do których doprowadził betonowy chodnik (podobnie jak do domów wzniesionych po 1935 r.). Teren założenia został podzielony ogrodzeniami, zaś w 1977 r. przeprowadzono meliorację, w czasie której osuszono część stawów i wyremontowano dwa, które położone były na wschód od drogi dojazdowej.⁸

Widok ogólny na założenie dworsko-ogrodowe w Krzysztoforowie od strony południowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2122

Do lat 80. XX w. w Krzysztoforowie przetrwały jedynie fragmenty dawnej kompozycji – dwa stawy nad strumieniem, sadzawka po dawnej gorzelni, skarpy górnego tarasu, część drzew ozdobnych w otoczeniu stawów i drogi dojazdowej, kilka lip z dawnego ogrodu ozdobnego oraz część szpalerów przy granicach nieistniejących już sadów. Zachowały się też dwa domy wzniesione po 1935 r. i jeden dziewiętnastowieczny budynek w części gospodarczej. W tym czasie rosło tu 15 gatunków drzew i krzewów, a większość starych drzew (głównie lip, klonów, czeremch, topól i wierzb) pochodziła z II połowy XIX w. lub z samosiewów wyrosłych w I połowie wieku XX. Z drzew sadzonych w I połowie XIX w. przetrwało kilka lip w szpalerach otaczających sady, kilka topól nad strumieniem, dwie lipy w części ozdobnej i kasztanowiec przy drodze dojazdowej. Chociaż pozostałości ogrodu były w tym czasie dobrze widoczne wśród otaczających je pól, to z przerzedzonym drzewostanem konkurowały widokowo nieciekawe budynki gospodarcze i mieszkalne wzniesione przez PGR.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 77, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

² AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

³ AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski pośrednik polubowny, nr 180; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 17, 136, 13.722, 13.819, 13.874, 14,676, 14.829, 15.127, 15.219, 15.261, 15.332, 15.465, 15.565

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Ewa Bończak-Kucharczyk, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko - ogrodowego w Krzysztoforowie, Białystok 1978,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4; AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski pośrednik polubowny, nr 180; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 17, 136, 13.722, 13.819, 13.874, 14,676, 14.829, 15.127, 15.219, 15.261, 15.332, 15.465, 15.565, 15.617; Dikov Aleksy, Spisok ziemlewladienii v Grodnienskoj Gubernii, Grodno 1890, s. 45; Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów, nr I, k. 6007; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930 r., s. 166

⁷ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930 r., s. 166; Informacje ustne Jurgiel Jewdoki, zam. w Krzysztoforowie, Krupiennik Janiny, zam. w Krzysztoforowie i Stojak Emilii, zam. w Krzysztoforowie; Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 183

⁸ Informacje ustne Jurgiel Jewdoki, zam. w Krzysztoforowie, Krupiennik Janiny, zam. w Krzysztoforowie i Stojak Emilii, zam. w Krzysztoforowie; Ewa Bończak-Kucharczyk, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko - ogrodowego w Krzysztoforowie, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego.., Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ Ewa Bończak-Kucharczyk, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko - ogrodowego w Krzysztoforowie, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego.., Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Krzysztoforowo, józef maroszekKategoria:dworski