Księżyno

Ogród przy dworze Zaczeniuków – eklektyczny, ozdobno-użytkowy ogród przydomowy, powstały około 1886 r. na miejscu wcześniejszego folwarku plebańskiego funkcjonującego tu w latach 1671-1843 i jeszcze wcześniejszej siedziby sprzed 1577 r.

Dawna nazwa: Woroszyłowszczyzna

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu opadającym do doliny rzeczki Horodnianki, około 7 km od centrum Białegostoku

Księżyno znane było w XVI w. pod nazwą Woroszyłowszczyzna, która w roku 1577 figuruje w źródłach jako „obrub” liczący 6 włók, należący do starostwa knyszynskiego i znajdujący się w ręku „odźwiernika JKMci”, który zapewne był jednym z dworzan króla Zygmunta Augusta, związanym z królewską rezydencją knyszyńską, któremu król ten wydzielił ze starostwa knyszyńskiego Woroszyłowszczyznę w pobliżu Knyszyna.¹ Być może posesorem tych dóbr był Makary znany z innego dokumentu – Anny Jagiellonki, któremu królowa zezwoliła 3 lipca 1595 r. cedrować 3 włóki w Łopuchowie w starostwie tykocińskim Pawłowi Chylińskiemu i jego żonie Dorocie.²

W 1671 r. ówczesny właściciel folwarku Stanisław Woroszyło zapisał go na wieczne czasy kościołowi juchnowieckiemu i odtąd aż do 1843 r. stanowił on własność tego kościoła. Ten niewielki folwark miał jednak charakter użytkowy i raczej nie posiadał elementów ozdobnych. Wskazuje na to treść wzmianek źródłowych. Na przykład w 1828 r. pisano: „Roku 1671 miesiąca lipca 17 dnia wielmożny Stanisław Woroszyło przed aktami publicznemi w Drohiczynie darował i wiecznemi czasy zapisał kościołowi Juchnowieckiemu dla sestencyji plebana i sług folwarczek Woroszyłowszczyznę z 6 włók ziemi wszelkiej składający się o 7 werstw (s) od kościoła odległy, w którym lasu zajmującego drobną olszyną, leszczyną, choiną łącznie z sianokosnym błotem i zaroślami może być do 4 włók ziemi, a ornej do 2 włók zajmujących. Dozoruje i pilnuje takowego lasu [w 1828 r.] leśnik tamże pod lasem mieszkający, który umyślnie jest na to przez miejscowego proboszcza przeznaczony i ugodzony, jednak zawsze jest pod dozorem miejscowego proboszcza. Ten folwark graniczy z jednej strony od wsi szlacheckiej Horodnian – dróżką, z drugiej strony od wsi Ihnateczków rzeczką, z trzeciej strony od wsi Hryniewicz, z czwartej i piątej strony od wsi Ihnatek dróżkami. Na takowym gruncie, tak w owym folwarku Woroszyłowszczyźnie, jako i pod kościołem egzystującym wysiewa się oziminy 19 czetwierci i tyleż jarzyny, siana może być pudów 660”.³ Z kolei w 1820 r. w folwarku zatrudniony był tylko 1 poddany.⁴ W 1784 r. pisano natomiast: „Woroszyłowszczyzna folwark do kościoła juchnowieckiego należący, od Białegostoku pół mili, w łąki i w las na opał obfity. Gruntów zaś na włók trzy mający”.⁵

Wizyta z 13 października 1829 r. bliżej opisuje zabudowania folwarku: „W folwarku Woroszyłowszczyźnie o milę od plebanii odległym znajduje się budowla następna. Dom mieszkalny dla czeladzi o 1 izbie stary… pod dachem słomianym. Naprzeciwko tego domu sklepik zruinowany. Obora na bydło łącznie z szopą na siano, z dwojga drzwiami, pod dachem słomianym. W rogu tej obory stodoła niedawno przez teraźniejszego rządcę zreperowana z dwojga drzwiami i szpichlerzykiem wnętrznym, pod dachem słomianym. W rogu tej stodoły – na drugiej stronie stajnia, z dwojga drzwiami, pod dachem słomianym”.⁶ W 1843 r. „w czasie zaboru nasiedlennych ziemnych kościelnych majątków, kapitałów, annuat w wiedze i władaniu skarbu postąpił i ziemny majątek wraz a kapitałami przynależny do kościoła juchnowieckiego do nastąpienia lustracji ziemi wszelkiej i to częściami w kilku miejscach do 27 ½ dziesięciny, a w roku 1853 lustracja wydzieliła temuż Kościołowi Juchnowieckiemu ziemi wytycznej 33 dziesięciny, a w granicach tegoż nadziału ziemi nieużytecznej 20 dziesięcin, jakowy nadział taż lustracja podała w wiedzę i władanie miejscowego proboszcza”.⁷

W II połowie XIX w. dawna siedziba folwarczna zmieniła właściciela i zmieniła też nazwę na Księżyno w odróżnieniu od zakupionych przez chłopów gruntów folwarku nadal przez jakiś czas nazywanych jeszcze Woroszyłowszyzną. Trudno dziś powiedzieć, czy i co wspólnego miała powstała w latach 80. XIX w. kompozycja Księżyna z rozplanowaniem dawnego folwarku plebańskiego.

W spisie własności ziemskiej Guberni Grodzieńskiej Dikova (opublikowanym w 1890 r.) wymienia się już Uroczysko Księżyn obejmujące 57 ¾ dziesięciny (64 ha), a jako właściciela podaje Bernarda Zaczeniuka. Osobno została wymieniona w tym spisie Wroszyłowszczyzna, którą posiadali chłopi i która miała 57, 5 dziesięciny.⁸

Bernard Zaczeniuk zbudował w Księżynie murowany dom mieszkalny stanowiący jego podmiejską siedzibę, położoną około 7 km od centrum Białegostoku. Dom stał na wzgórzu, które ku północnemu-wschodowi opadało do doliny rzeczki Horodnianki i był zwrócony elewacją frontową w stronę wzgórza cmentarnego w Ignatkach (położonego po przeciwnej stronie doliny Horodnianki). Po przeciwnej stronie domu niż rzeka założono dość skromny ogród (całość kompozycji zajmowała tylko 1,5 ha) o kompozycji nawiązującej do geometrycznych wzorców barokowych. Ogród graniczył z drogą łączącą pobliski dwór w Horodnianach z kościołem w Juchnowcu. Prostokątne wnętrze ogrodowe leżało między tą drogą a dworem i przecięte było prostą drogą spacerową. We wnętrzu tym posadzono symetrycznie rozmieszczone żywotniki, lilaki i róże, a przy granicach brzozy, jesiony, klony i lilaki. Na północ od dworu pozostawiono grupę drzew z dawnego lasu, którą wzbogacono nowymi dosadzeniami. Grupa ta sąsiadowała z niewielką sadzawką zamykającą ogród od północy. Na południowy-wschód od domu i ogrodu umieszczono zabudowania gospodarcze (hodowlane i magazynowe). Nie znamy obecnie układu części gospodarczej ani budowli, jakie się tam znajdowały.¹¹

Nie jest znany akt prawny na mocy którego Bernard Zaczeniuk przejął Księżyno i wydaje się, że sytuacja własnosciowa tej siedziby nie została wtedy prawnie uregulowana, a uregulowali ją dopiero synowie Bernarda, Seweryn, Jakub, Wojciech i Józef Antoni Zaczeniukowie, którzy 29 listopada 1897 r. kupili od Nadziei Rajewskiej 137 dziesięcin ziemi z należącego do niej folwarku Horodniany. W akcie zakupu nie ma mowy ani o Księżynie, ani o Woroszyłowszczyźnie lecz wyszczególnia się folwark Ignatki z uroczyskami Maćkowszczyzna i Podrzecze.¹² Dopiero inny akt, o rok późniejszy określił majątek Zaczeniuków jako Księżyńską Daczę.¹³ Współwłasnością zarządzał najstarszy z braci – Seweryn, wskazany jako posesor 13 października 1903 r.¹⁴ Był on architektem, m.in. współautorem projektu Domu Ludowego im. Józefa Piłsudskiego w Białymstoku, wzniesionego przed II wojną światową, a obecnie mieszczącego Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki. Po Sewerynie Księżyno odziedziczył jego syn, a następnie wnukowie.

Kompozycja nie uległa zniszczeniu ani w czasie I ani w czasie II wojny światowej i do lat 70. XX w. nie była przebudowywana, ale chociaż uzupełniano w niej nasadzenia, to po 1944 r. uległa zaniedbaniu. W latach 70. I 80. XX w. przekształcono część gospodarczą, w której wzniesiono kilka nowych budynków przeznaczonych do hodowli owiec. Teren wokół domu na nowo ogrodzono, osuszono staw, który został zamieniony w wysypisko śmieci. Zwolna ogród nabrał wyglądu typowego ogrodu przydomowego o ubogiej dość roślinności posadzonej w regularnym układzie. W latach 80. XX w. rosły tam jednak stare drzewa z końca XIX i z początku XX w., wśród których wyróżniał się starszy orzech rosnący przy studni usytuowanej w sąsiedztwie domu. Rola tego obiektu w krajobrazie była (podobnie jak wcześniej) niewielka. Utrzymano natomiast świadomie skomponowany widok z założenia na dolinę rzeki i wzgórze cmentarne położone po przeciwnej stronie doliny.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, f. 119

² AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, nr 144, k. 109v

³ Archiwum Parafii w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła Juchnowieckiego 1828. 27. IX, k. 10v-11

⁴ Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Archidiakonat Białostocki, Inwentarz… kościołów… w Archi Dyakonacie Białostockim 1820 r., s. 1-3

⁵ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, wyd. Wiesława Wernerowa [w:] Studia Podlaskie t. I

⁶ Archiwum Parafii w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta kościoła par. Juchnowieckiego 1829. 13. X., k. 20

⁷ Archiwum Parafii w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta kościoła juchnowieckiego 1860 r., k. 48; Archiwum Parafii w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta z 1861 r., k. 50

⁸ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 73-74

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Księżynie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 79, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹² AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 3832

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 3686

¹⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5719

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Księżynie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród, Księżyno, józef maroszekKategoria:dworski