rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKudrawka

Park dworski – eklektyczny, wieloczęściowy, łączący starsze regularne elementy pozostałe z barokowego układu ze swobodnym układem krajobrazowym wprowadzonym w XIX w.

Dawna nazwa: Kudrawka

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: wśród lasów, na odosobnionym miejscu wyniesionym ponad otaczające je z trzech stron doliny trzech strumieni, około 1 km na wschód od wsi Kudrawka, przy wiodącej z północy drodze (odchodzącej od traktu Sidra – Nowy Dwór)

Plan Kudrawka

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kudrawce - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych wojeództwa białostockiego z 1988 r.

 

Początki siedziby dworskiej w Kudrawce sięgają XVI w. Przed 1578 r. Kudrawkę zakupił Scypion del del Campo, Włoch, kawalkator królewski (zm. zap. w 1591 r,), który skupił w jednym ręku dość rozległe dobra, których centrum umieszczono w Kudrawce. Powstał wtedy kwaterowy, być może tarasowy ogród włoski, przyozdabiający siedzibę właściciela. W latach 1591-1619 Kudrawkę posiadał syn Scypiona Jan del Campo, wojski grodzieński. Po nim przeszła ona zapewne na Krzysztofa, dworzanina i sekretarza królewskiego oraz jego żonę Symforozę Syruciankę.

W 1670 r. Kudrawkę otrzymał od króla Michała Jakub Stawogórski (ożeniony z Teofilą Orzeszkówną), skarbnik podlaski. Wykaz płatników podymnego z 1715 r. wymienia folwark Bobra należący do dóbr Kudrawka pana Stawogórskiego. Kudrawka znajdowała się w rękach Jakuba Stawogórskiego co najmniej do 1690 r., a w rękach rodziny Stawogórskich pozostawała ona co najmniej do 1715 r.

Zapewne w II połowie XVII w. siedziba dworska została przekształcona przez nowych właścicieli gdyż w 1775 r. należała już do „wielmożnego pana Wala, starosty”.

Kompozycja siedziby, umiejętnie wykorzystująca walory widokowe miejsca i „gaj wielki grabowy” (wzm. w 1784 r.) składała się w tym czasie z kompleksu zabudowań, stawów i ogrodów. Zabudowania zajmowały sztucznie usypany, prostokątny teren wznoszący się wysoko ponad stawem wykopanym na osi dworu, stojącego zapewne w tym rejonie co późniejszy dwór dziewiętnastowieczny. Od dworu do stawu i od dworu na południe ciągnęły się tarasowe ogrody, prawdopodobnie ozdobne, ponieważ zakończone były od południa częścią o regularnych zadrzewieniach (głównie grabowych), istniejących jeszcze w pocz. XX w., które można utożsamiać z pozostałością boskietów ogrodowych. Oprócz części ozdobnej w skład kompozycji wchodził również kwaterowy sad zajmujący północno-wschodni narożnik założenia. Wnętrze sadu przecinały dwie proste drogi krzyżujące się pośrodku przy kolistej altanie lipowej. Tego typu kompozycja mogła powstać już wcześniej – w XVII w.

Ogrody osiemnastowieczne przedzielone były drogą dojazdową biegnącą po grobli między stawami zajmującymi północną część założenia. Droga ta, obsadzona aleją lipową, łączyła zabudowania dworskie z traktem sidrzańskim. Do okolicznych pól i lasów prowadziły stąd trzy inne drogi.

Przed 1784 r. Kudrawka stała się własnością Eynarowiczów (wzm. w 1784 i 1794 r.). W I połowie XIX w. należała do Józefa Eynarowicza (ur. w 1775 r., a zm. w 1845 r.). Po jego śmierci dobra te przejął jego syn Wincenty (ur. w 1809 r., zm. w 1856 r.). Następnie majątkiem zarządzała wdowa po Wincentym – Teodora z Barcewiczów (ur. w 1816 r., zm. w 1861 r.), a później ich syn Kazimierz Eynarowicz (ur. w 1842 r., zm. w 1908 r.).

W wyniku działalności Eynarowiczów Kudrawka została w XIX w. gruntownie przebudowana i znacznie powiększona, gdyż sukcesywnie przyłączano do kompozycji coraz to nowe tereny, aż w końcu XIX w. kompozycja zajmowała obszar około 55 ha.

Była to kompozycja eklektyczna. Na regularnym układzie centrum obiektu zaważyły już istniejące podziały przestrzenne, wyznaczone przez drogi, taras, nasadzenia szpalerów i alei, stawy oraz (sukcesywnie zamieniane na nowe) zabudowania. Do wnętrz geometrycznych przestrzeni ogrodów starano się tam jednak wprowadzić swobodne grupy drzew i krzewów oraz płynnie przebiegające drogi spacerowe. Mimo tych starań część ogrodu pozostała regularna.

Obok części centralnej funkcjonował park leśny służący głównie do przejażdżek konnych i polowań, gdzie pośród lasu wytyczono kilka dróg i dokonano nasadzeń mających przyozdobić okolicę.

Drewniany dwór usytuowano nad skarpą, przy zachodnim skraju tarasu. Przed dworem mieścił się duży prostokątny dziedziniec, z gazonem i kwietnikiem pośrodku. Przy tym dziedzińcu stała oficyna i lodownia. Wschodnią granicą dziedzińca biegła główna, brukowana droga dojazdowa, obsadzona aleją lipową. Dalej na wschód położony był drugi dziedziniec  - gospodarczy, otoczony z trzech stron dużymi kamiennymi budynkami. Od dziedzińca przy dworze oddzielała go tzw. lipina, czyli grupa starych już wtedy lip.

Na zachód od dworu położony był stary, prostokątny staw otoczony starymi wówczas białodrzewami zamykającymi widok z dworu. Skarpę opadającą do stawu i teren pomiędzy nią a stawem zajmowały kępy kwiatów rozrzucone na trawnikach i kwadratowe kwietniki (nad samym stawem). Wokół stawu biegła droga spacerowa z drewnianymi mostkami przerzuconymi nad strumieniem po obu brzegach stawu. Na północ od dworu znajdowało się trawiaste wnętrze otoczone naturalną roślinnością rosnącą nad strumieniem. Na południe od dworu i dziedzińca przy dworze położony był trapezowaty ogród ozdobny, skomponowany bez udziału drzew. Rosły tam na trawnikach kępy kwiatów i różne gatunki krzewów, między którymi wiło się kilka dróg spacerowych. Przy drogach, w zacisznych miejscach poustawiano ławki. Oprócz lilaków, śnieguliczek, jaśminowców i czeremch posadzono tam m.in. kaliny koralowe, odm. buldeneż, krzewiaste gatunki kasztanowców, szczepione hortensje i róże. Niska zieleń ogrodu pozwalała na otwarcie widoków z dworu i podjazdu na dalsze części założenia.

Bardziej na południe położony był tzw. las grabowy, czyli zadrzewiony park, w którego składzie gatunkowym przeważały graby. Otoczony z dwóch stron drogami jezdnymi, poprzecinany był kilkoma żwirowymi drogami spacerowymi, przy których stały ławki i otoczone kwiatami altany. Jedna z tych dróg wiodła od dworu do parku leśnego i została później obsadzona aleją wierzbową. W k. XIX w. przy granicy parku grabowego zostały wzniesione dwa czworaki. Dalej na południe ciągnął się park leśny, obejmujący m.in. wzgórze, na które otwierał się widok z dworu.

Ogrody użytkowe mieściły się na wschód od głównej drogi dojazdowej. Należał do nich sad położony między dziedzińcem gospodarczym a jednym ze stawów przy drodze dojazdowej oraz warzywnik ulokowany na południe od budynków gospodarczych.

Sad, będący podobnie jak park grabowy, jednym z starszych ogrodów, starano się przekształcić w ogród częściowo ozdobny. Rosły tam we wnętrzu grupy krzewów ozdobnych, przy granicach szpalery czeremch, a przy drodze przecinającej wnętrze – kwiaty. Droga ta wiodła do starej altany lipowej, usytuowanej pośrodku sadu, wewnątrz której umieszczono stół i ławy.

Wnętrze ogrodu warzywnego otoczone było początkowo szpalerami lipowymi. W okresie międzywojennym zostały one zamienione na wierzbowe. Na południe od ogrodu warzywnego, przy skrzyżowaniu dróg biegnących do parku leśnego, stała kuźnia.

Park leśny skomponowano wykorzystując istniejące lasy, strumień i kilka dróg polnych. Część lasu przetrzebiono otwierając w ten sposób kilka wnętrz. Do istniejących dróg dodano nowe, o płynnym przebiegu. Przy drogach i na polanach posadzono grupy drzew i krzewów ozdobnych. Dominantą widokową parku było wspomniane wcześniej wzgórze położone w jego zachodniej części, Ponadto z dróg biegnących po granicy lasu otwierały się tam poprzez pola widoki na centralną część założenia.

Po śmierci Kazimierza Eynarowicza w 1908 r. majątek przejął jeden z jego synów – Wincenty, który prowadził aktywne życie towarzyskie, często przyjmował w Kudrawce gości zagranicznych, urządzał tu polowania i przejażdżki. Pod jego rządami założenie starannie pielęgnowano, a nasadzenia zostały wzbogacone o nowe, sprowadzone z zagranicy sadzonki rzadkich gatunków roślin. Funkcjonowały tu też szkółki prowadzone przez miejscowego ogrodnika i inspekty, a w starym dworze przechowywano kolekcję porcelany, stylowych mebli i pasów słuckich.

Niedługo przed wybuchem II wojny światowej właścicielem Kudrawki został brat zmarłego Wincentego – Stanisław Eynarowicz, który przed 1939 r. zdążył jeszcze wyciąć park grabowy i sprzedać uzyskane z wyrębu drewno.

Podczas II wojny światowej park doznał różnych zniszczeń. Spalono część zabudowań, a pozostałe zostały zrujnowane, w 1940 r. wycięto aleję lipową przy drodze dojazdowej i wiele innych drzew.

Po wojnie majątek został rozparcelowany i podzielony między kilku rolników, którzy przystąpili do likwidacji nasadzeń ozdobnych zamieniając dawne ogrody na pola uprawne, łąki i pastwiska. Część leśną przejęło Nadleśnictwo Nowy Dwór, a w dworze umieszczono szkołę podstawową, przeniesioną stąd po pożarze budynku w 1947 r. Zrujnowane dworskie budynki gospodarcze sprzedano chłopom, którzy je następnie rozebrali, zaś teren po nich przejął PFZ lecz chłopi użytkowali go jako pastwisko.

Kudrawka 1

Park dworski w Kudrawce - widok od zachodu, poprzez staw parkowy na skarpy tarasów
i na miejsce lokalizacji dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2142

Długotrwały proces niszczenia starej kompozycji spowodował, że do lat 80. XX w. z kompozycji tej zostały jedynie szczątki – fundamenty po niektórych budynkach, sztucznie uformowany taras ziemny, dwa stawy, część dróg dojazdowych i dróg parku leśnego, kilka szpalerów wierzbowych, rozrośnięte i zdziczałe grupy krzewów oraz pojedyncze stare drzewa. Część dawnych ogrodów zarosła olsami i zaroślami. Całkowitemu zniszczeniu uległy nasadzenia urozmaicające teren parku leśnego.

Kudrawka 2

Park dworski w Kudrawce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2143

W końcu lat 80. XX w. rosło tu tylko 26 gatunków drzew i krzewów. Zachowany starodrzew pochodził z końca XIX w. lub z nasadzeń dwudziestowiecznych, a przesłonięte lasem pozostałości założenia nie odgrywały istotniejszej roli w krajobrazie. Tylko z tarasu dworskiego roztaczały się widoki na dolinę strumienia, staw i położone za nim pola.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

 

Źródła:

AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 18, s. 90

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 35v

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2848b, k. 71, 82

AP Białystok, Komisja Aprowizacji udowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 686

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.806, 15.698, 15.822

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4, nr 64, k. 11-13

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 44

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35277, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Inskrypcje na tablicach epitafijnych na kaplicy grobowej Eynarowiczów na cmentarzu grzebalnym rzymsko-katolickim w Nowym Dworze

Inskrypcje na tablicy epitafijnej na nagrobku Józefa Eynarowicza na cmentarzu przykościelnym w Nowym Dworze

Informacje ustne Bieniasza Leona, zam. w Kudrawce

Informacje ustne Harasima Jana, zam. w Kudrawce

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. VII, Lipsk 1879-1908, s. 299-304

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1880-1900, cz. 2, s. 189

Wdowiszewski Zygmunt, Straty Biblioteki Przeździeckich [w:] Straty bibliotek polskich, t. 3, Warszawa 1955, s. 384-385

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 80, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna parku dworskiego w Kudrawce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony w Zabytków Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna parku w Sidrze, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Topographisch Militarische Karte vom vormaligen Neu Ost preussen oder dem jetsigen Nordlichen Theil des Kezogsthums Warschau nebst dom Russischen Districk Mit Allerhochster Genehmigung auo der grossen unter Leeitung des General Genehmigungauo der grossen unter Leitung des General Qartiermeisters General Lieutenans v. Ceusau, und unter ortlicher Aufsicht des Wuartier

“Scisters berst Lieutenans v. Stein aufgenommenen versessung Karte auf XV Blaetter reducirt nach eigenen trigonometrischen Messungen und astronomischen Beobachtungen berichtigt, und nach don topographischen Registern redigirt, von Artillerie Lieut. V Textor Herausgegebon von D F Sotzman Konig, Kriegsrath u. Geograph. D. Acad. D. Wiss., Berlin 1808. Gravo par Charle Narc, a Berlin” – skala 1:155000, druk – miedzioryt, AGAD, Zbiór Kartograficzny 479-1; Bibl. T.Lankamer: Mapa T. C. Textora pod tytułem „Nowe Prusy Wschodnie” z lat 1795-1800, RB VII 1967, s. 203

Topograficeskaja Karta Grodnenskoj Gubernii. b.m. 1856. Ispravl. po rekognoscirovke 1865 i 1866 g., skala 1:126000

 

 

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Kudrawka, józef maroszekKategoria:dworski