rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKundzin

Park dworski – naturalistyczny, powstały w latach 70. i 80. XIX w., zachowujący część elementów wcześniejszej, regularnej, wielokrotnie przebudowywanej kompozycji ogrodów folwarcznych i dworskich

Dawna nazwa: Kundzin

Gmina: Sokółka

Położenie obiektu: na zboczu wzgórza, w sąsiedztwie źródlisk strumienia będącego dopływem Łosośnej

 Kundzin plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kundzinie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Przed 1507 r. z nadania gospodarskiego dobra kundzińskie otrzymała rodzina Kundów. Po nich przejął je Stanisław Skoczek Dziewiałtowski, dworzanin królewski i realizator pomiary włócznej. Rozmierzył on folwark kundziński od nowa według nowoczesnych w owym czasie zasad organizacji przestrzeni, a więc oddzielił funkcje rezydencjonalne od gospodarczych. Folwark ulokowano na zboczu wzgórza, w sąsiedztwie źródlisk strumienia będącego dopływem Łosośnej w odległości około 1 km od części rezydencjonalnej usytuowanej na wyniosłym wzgórzu położonym po przeciwnej stronie doliny. Po granicy folwarku biegł gościniec z Knyszyna do Grodna. Nowy folwark, związany widokowo z rezydencją miał zapewne typowy, kwaterowy ogród użytkowy sąsiadujący z kompleksem stawów zasilanych wodą ze źródlisk.

Król Zygmunt August najpierw odebrał Kundzin Skoczkowi, a następnie go zwrócił, jednak ponownie odebrał tę majętność Stefan Batory, który rozbudował część rezydencjonalną z przeznaczeniem na dworzec myśliwski, który często odwiedzał aż do swojej śmierci podczas polowań w tych okolicach.

W czasach Zygmunta III funkcje głównej grodzieńskiej rezydencji myśliwskiej przejął nowo wybudowany dwór w Sokółce. Za czasów Stefana Batorego folwark kundziński został rozbudowany i przystosowany do zaspokajania potrzeb zjeżdżającego tu dworu.

Od 1602 r. dobra kundzińskie należały do Jezuitów – aż do kasaty zakonu w 1772 r. Jezuici dokonali zmian kompozycji folwarcznej w duchu barokowym, nadając jej przy tym szereg cech ozdobnych. Przebudowano też stawy, stawiając na wyspie jednego z nich altanę, do której prowadziły dwa ozdobne mostki.

Kundzin mapa

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Kundzinie w XVIII w.
AGAD, Zbiór Kartograficzny AK 70

Po likwidacji misji jezuickiej kundzińskiej dobra kundzińskie włączono do ekonomii grodzieńskiej. Później, w 1789 r. zostały one sprzedane Franciszkowi Boufałowi, marszałkowi ziemi sokólskiej (zm. przed 1805 r.). Następnie w 1817 r. wraz z ręką Wiktorii, córki Boufała, Kundzin przeszedł w ręce Konstantego Ostromęckiego, wicemarszałka szlachty powiatu słonimskiego. Po jego śmierci dobrami zarządzała wdowa po nim – Maria, zaś od 1861 r. władał Kundzinem syn Konstantego – Lew.

Po powstaniu 1863 r. dobra kundzińskie zostały skonfiskowane i sprzedane Samsonowi Fonlejbowi (zm. w 1872 r.). Jego spadkobierczynią została córka Natalia Nadzieja Lewi, która w tym samym roku sprzedała dobra Michałowi Koźminowi.

Właściciel ten wzniósł drewniany dwór kryty gontem, którego używał tylko w okresie letnim. Obok dworu wzniesiona została rządcówka, a wokół dziedzińca ustawiono kamienne i drewniane budynki gospodarcze. „Gruntownie przebudowane zostały ogrody. Efektem była dużej klasy kompozycja niewielkiego naturalistycznego parku otaczającego wzgórze, na którym umieszczono dwór i kolisty podjazd. Stary system wodny przekształcono w ciąg nieregularnych stawów stanowiących naturalną granicę parku. Dążenie do naturalizmu przejawiało się wprowadzeniem do obsadzeń gatunków rzadkich (m.in. odmian pokrojowych i barwnych świerków, skrzydłoorzechów, brzóz brodawkowatych odm. Younga, choiny kanadyjskiej, różnych gatunków tawuł, suchodrzewów i innych krzewów ozdobnych). Kompozycja krajobrazowa poszerzona była o dalekie widoki na wzgórze kościelne (gdzie w dawnym ogrodzie misji jezuickiej, wśród starych grabów założono cmentarz), na dolinę strumienia i Łosośnej oraz okoliczne pola i lasy. Obok parku założono sady z dwóch stron otaczające wzgórze dworskie. Od starego kościoła do dziedzińca gospodarczego i dworu wiodła różnogatunkowa stara aleja. Całość kompozycji zajmowała powierzchnię około 15 ha.

Michał Koźmin sprzedał Kundzin w 1892 r. Aleksandrze Wasilkowskiej (zm. w 1906 r.). Po jej śmierci dobra miały zgodnie z testamentem przejść na małoletniego wnuka z wyłączeniem jej syna Dymitra. Jednak ten w czasie okupacji niemieckiej (w latach 1915-1918) nadal nimi władał, a po odzyskaniu niepodległości pełnił obowiązki naczelnika milicji w Sokółce (także podczas rządów radzieckich w 1920 r.), po czym zbiegł na Litwę pozostawiając zrujnowane w czasie wojny założenie własnemu losowi.

W okresie międzywojennym za właścicielki obiektu uznawane były spadkobierczynie Aleksandry Wasilewskiej – jej dwie córki – Wiera Bojowa i Elżbieta Kułakowska, z których żadna nie zamieszkiwała w Kundzinie. W tym okresie rozebrano dwór i część budynków gospodarczych. Nastąpiła też dalsza dewastacja parku.

W 1944 r. majątek objęto reformą rolną. Siedlisko zakupił wtedy Bolesław Karolczuk, który przystosował je do potrzeb gospodarki chłopskiej. Po nim właścicielem założenia został jego syn, również Bolesław.

 

Kundzin - plan z ewidencji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kundzinie - stan z 1985 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Kundzinie z 1985 r.

Do lat 80. XX w. większość kompozycji została zniszczona, a fragmenty dawnych nasadzeń przetrwały jedynie w otoczeniu zabudowań i podjazdu. Stawy zarosły i częściowo wyschły, usunięto sady. Część terenu założenia zarosły olchy, a część zajęły łąki i pastwiska bądź pola uprawne. Wybudowano natomiast dwa nowe budynki gospodarcze, pozostawiając jeden stary lecz przebudowany. Zachowana została rządcówka, wykorzystywana jako dom nowych właścicieli. Całkowicie został także przebudowany układ dróg w sąsiedztwie założenia. Poprowadzono m.in. nową, prostą szosę wiodącą do kościoła, która przecięła północno-zachodni narożnik terenu dawnej części gospodarczej.

Kundzin 1

Założenie dworsko-ogrodowe w Kundzinie - widok ogólny na założenie pod północy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2108

W końcu lat 80. XX w. z dawnego układu pozostały jedynie szczątki wskazujące na wysoki poziom artystyczny zniszczonej kompozycji: fragmenty starej alei, pozostałości systemu stawów, otoczony starymi drzewami ddziedziniec, górujące nad całością wzgórze, na którym w otoczeniu podjazdu pozostały resztki egzotycznych nasadzeń i zarośla kryjące we wnętrzu kilka gatunków krzewów ozdobnych, a także pozostały fragmenty dawnych dróg ogrodowych i widoki ze wzgórza dworskiego. Dzięki nim resztki kompozycji nadal miały znaczne walory krajobrazowe.

 

Kundzin 2

Założenie dworsko-ogrodowe w Kundzinie - widok od południa na dawną oborę dworską i drzewostan ogrodów
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2109

Generalnie rosło tu w tym czasie 30 gatunków i odmian drzew oraz krzewów. Wśród nich zwracały uwagę zgrupowane w pobliżu dawnego podjazdu stare okazy roślin rzadkich: Choina kanadyjska, skrzydłoorzech kaukaski, świerk pospolity odm. kolumnowej, brzoza brodwawkowata odm. Younga i kilka grup krzewów ozdobnych. Najstarsze drzewa, pochodzące z końca XVII i z I połowy XIX w. rosły w alei i w otoczeniu dziedzińca gospodarczego: 2 jesiony wyniosłe (o średnicy pni 110 i 120 cm) i 2 topole białe (o średnicy pni 120 i 100 cm). Zwracały też uwagę inne dziewiętnastowieczne drzewa: 4 jesiony o średnicy pni około 80 cm, modrzew europejski o średnicy pnia 80 cm i podobnych rozmiarów brzoza. Pozostałe zachowane starsze drzewa pochodziły z czasów naturalistycznej przebudowy założenia lub z okresów późniejszych.

Różnogatunkowy zespół starych zadrzewień nadal powiązany był widokowo ze wzgórzem kościelnym, jednak widok ten przesłaniały częściowo olsy porastające dolinę strumienia.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Nr AK 70

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 285, k. 38

CAH w Wilnie, Urząd Wojewódzki w Białymstoku, nr 948

CAH w Wilnie, Wykaz szkół miejskich i wiejskich parafialnych w obwodzie białostockim

CAH w Wilnie, Starostwo powiatowe sokólskie, nr 10

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 176

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 7, k. 172-173, nr 10, k. 15-17 i 21-27, sygn. dawne: 13.820 i 16.691

AP Białystok, Akta stanu cywilnego parafii rzymsko-katolickiej w Kuźnicy,

AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 849, k. 3-10

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Archiwum Diecezji w Łomży, Wizyta generalna i dokonana kościoła par. w Kundzinie 1804 r.

Kolekcja Postołowicza Leszka, zam. w Białymstoku, Kwerendy źródłowe, zbiór ikonograficzny do dziejów Białostocczyzny XVI-XX w.

Kolekcja Szumskiego Jerzego, zam. w Białymstoku, Kwerendy źródłowe w archiwach i bibliotekach PRL i ZSRR dotyczące historii Białostocczyzny

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissjeju dla razbora drevnych aktov, Wilno 1865-1914, t. VII, s. 423-424, t. XXI, s. 128

Akty Litovskoj Mertiki, wyd. F. I. Leontovic, Warszawa 1896, t. 1, s. 727

Spisok imieniam severo-zapadno-go kraja podlesascia objasatelnej prodaze v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocajsago povolenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po Grodnenskoj gubernii, Wilno 1866

Wyimki z Dyariusza podróży Stanisława Augusta na sejm do Grodna odbytej w roku 1784. [w:] Przyjaciel Ludu 1836, nr 48, s. 382-383

Żychliński Teodor, Złota Księga Szlachty Polskiej, r. I, Poznań, t. XVIII, s. 8-33

Informacje ustne Kleja Franciszka, zam. w Kundzinie

Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 78

Janikowski Tadeusz, Śmierć Stefana Batorego w Grodnie, Grodno 1939, s. 17-22

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1880-1900, s.875

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, Wrocław 1977, t. XI, s. 31

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kundzinie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 81, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Kundzin, józef maroszekKategoria:dworski